Pozytywizm jako nurt filozoficzny XIX w.

Druga połowa XIX wieku była prawdziwą rewolucją we wszystkich dziedzinach życia społecznego łącznie z filozofią. Zagadnienia tradycyjne filozofii były wypierane i ograniczane przez dynamiczny rozwój nauk szczegółowych. Epoka ta rozpoczęta została przez A. Comte'a dziełem pod tytułem „Kurs filozofii pozytywnej” z którego wywodzi się nazwa „pozytywizm”. Dzieło to przedstawiało zasady nowego myślenia o świecie w którym człowiek wierzy tylko w racjonalne i pewne metody poznania świata. Dynamiczny rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych, techniki i przemysłu sprawia, że świat ten zaczyna przypominać umieszczony w probówce materiał badawczy.

Wśród tych, którzy publikowali i głosili myśl nowej epoki, najważniejsi to wspomniany wcześniej August Comte, Herbert Spencer, Hipolit Taine i John Stuart Mill. Dzieła tych filozofów naświetlały różne punkty problemowe, lecz zasadą ogólną było odrzucenie irracjonalizmu na rzecz racjonalnej, naukowej i praktycznej interpretacji świata. Postęp w nauce, medycynie, inżynierii spowodował inne spojrzenie na sytuację człowieka.

Chciałbym teraz przybliżyć główne założenia w poglądach wymienionych myślicieli, zaczynając od najważniejszego tj. Comte’a. Ten filozof francuski w swym obszernym sześciotomowym „Kursie filozofii pozytywnej” rozpoczął od zwrócenia uwagi na znaczące elementy różniące rozwój nauk społecznych i przyrodniczych. Zakładał, że nauki przyrodnicze spełniają swoje zadanie, coraz lepiej wyjaśniając mechanizmy rządzące otaczającym nas światem natomiast nauki społeczne nie są w stanie z nimi konkurować. Ludzkość, zdaniem Comte’a, wie już niemal wszystko o naturze i swoim otoczeniu, nie wiedząc nic o mechanizmach rządzących życiem społecznym, które można badać metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Większość nieszczęść jakie dotyka społeczeństwa i ich wzajemne wyniszczanie się przez wojny i nierówności społeczne, biorą się, z niezrozumienia praw rządzących społecznościami a także z niemożności zbudowania sensownego systemu społecznego. Comte próbował wyjaśnić ten problem poprzez, stworzone przez siebie, „ Prawo trzech etapów” mówiące o trzech stadiach ludzkiego pojmowania świata: teologicznym, metafizycznym i pozytywnym. Na etapie teologicznym myśleniem rządziły idee religijne i wiara, że społeczeństwo jest wyrazem woli Boga. Na etapie metafizycznym, który ukształtował się w okresie Renesansu, ludzie odeszli od postrzegania społeczeństwa w kategoriach ponadnaturalnych. Etap pozytywny, który zapoczątkowały odkrycia Kopernika, Galileusza i Newtona, jest fazą poznawania społeczeństwa przy użyciu technik naukowych. W myśl tego stanowiska Comte uważał, że socjologia jest nauką najmłodszą po fizyce, chemii i biologii, ale i najważniejszą i najbardziej złożoną oraz zdolną do tego aby przy jej użyciu móc dokonywać społecznych modyfikacji tj. stanu, w którym wszelkie dokonania ludzkości służyć będą już tylko pomnażaniu jej szczęścia. Comte twierdził też, że ludzkość i natura rządzą się tymi samymi prawami oraz występuje jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom. Myśl tą nazwano Monizmem przyrodniczym. Filozofia Comte’owska ostro negowała wszelkiego rodzaju podziały kulturowo-polityczne. Zakładała stopniową globalizację społeczeństwa, a także zanik dotychczasowych wierzeń religijnych i obyczajów.

Kolejnym myślicielem epoki pozytywizmu był John Stuart Mill. Ten angielski filozof największych odkryć dokonał w logice ale zajmował się również sprawami społecznymi. Na tym polu uznaje się go za kontynuatora myśli pozytywistycznej. Twierdził, że filozofia powinna służyć rozwiązywaniu konkretnych i ścisłych problemów naukowych oraz organizowaniu życia społecznego. Pierwsze założenie sprawiało, że Mill odrzucał wszelkie rozważania abstrakcyjne, uważając je za zajęcie bezsensowne, i skupiał się na problemach metod naukowych i logiki. W sprawach społecznych był zwolennikiem liberalizmu i jednocześnie utylitaryzmu. Jego liberalizm opierał się na przekonaniu , że miarą wartości społeczeństw jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego rozwoju. Podstawowym zadaniem państwa ma być ochrona tej wolności w odniesieniu do wszystkich grup społecznych. Jeśli chodzi o utylitaryzm to Mill uważał go za podstawowe prawo etyki. Utylitarne to to samo co użyteczne. Tylko to, co może się przydać społeczeństwu i człowiekowi, ma prawdziwą wartość. Słowo „przydać się” wg Milla znaczy zapewnić mu największe możliwe szczęście.

Herbert Spencer wprowadził do filozofii pozytywistycznej dwa bardzo istotne pojęcia. Pierwsze z nich to ewolucjonizm. W myśl tego poglądu ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi polegającemu na wyłanianiu się kolejnych, coraz wyżej zorganizowanych form bytu z początkowego bezładu. Każda społeczność również przechodzi określone fazy rozwoju. Jedna szybciej, inna wolniej. W trakcie tej ewolucji, wykształcają się rozmaite składniki kultury i cywilizacji, jak rodzina, obrzędy, obyczaje, instytucje obrony, kościoły, grupy społeczne, instytucje państwowe i organizacje przemysłowe – z tym wiąże się pojęcie organicyzmu. Zdaniem Spencera wszystkie te instytucje tworzą swoisty organizm społeczny. Funkcjonuje on na zasadach zbliżonych do biologicznych: poszczególne komórki, organy tego organizmu, wypełniając swoje zadania, są zawsze powiązane z pozostałymi. I tak jak w każdym organizmie, schorzenie lub niedorozwój staje się przyczyną słabszego funkcjonowania pozostałych. Należy więc dbać o „zdrowie społeczeństwa”, pamiętając że wymaga ono jednoczesnego rozwoju wszystkich jego elementów, a także równej dbałości o każdy z nich. Należy również uważać w przypadku likwidowania jakichś tradycji i obyczajów czy przestarzałych instytucji społecznych. Może się bowiem okazać, że usunięcie takiego narządu zaburzy równowagę całego organizmu. Spencer stworzył całościowy system filozoficzny. Uważał, że w swoim dziesięciotomowym „Systemie filozofii syntetycznej” wyjaśnił wszystkie zjawiska świata. Był jednym z ostatnich filozofów, którzy postawili przed sobą takie zadanie.

Na koniec chciałbym przybliżyć postać francuskiego filozofa, historyka i teoretyka sztuki, którym był Hipolit Taine. Uznawany jest za właściwego twórcę naturalizmu. Pod pojęciem tym kryje się przekonanie, że życiem człowieka rządzą takie same prawa jak te, które działają w przyrodzie. Wszelkie problemy psychiczne i etyczne, wszystko to co inni uważać by mogli za sprawy „duchowe”, jest wytworem środowiska i uwarunkowań biologicznych. Podstawowym zaś prawem ówczesnej biologii była świeżo sformułowana teoria doboru naturalnego czyli determinizmu –brutalnej walki o byt, którą toczą między sobą gatunki i ich przedstawiciele. Prawo to, jak twierdzili naturaliści, łatwo przekłada się na ludzkie działania i niemal wszystkie są mu podporządkowane. Pisząc o historii czy sztuce, Taine używał terminów biologicznych. Mówił o gatunkach, typach, klasach, czynnikach środowiskowych. Interpretował fakty historyczne i literackie, biorąc za punkt wyjścia trzy podstawowe czynniki: rasę, środowisko i moment dziejowy. Jeśli chodzi o rasę to Taine miał na myśli nie rasę jako taką ale wrodzone i dziedziczone dyspozycje. Był przekonany, że każda istota i każde zjawisko są określone przez zespół takich właśnie warunków zewnętrznych ponieważ wedle jego założeń, zjawiska kulturowe rządzone są przez takie same prawa jak przyroda i można je badać takimi samymi metodami czyli grupując zjawiska podobne do siebie w typy i poszukując ich wspólnych przyczyn.