Grzyby patogenne
dla człowieka

Podstawowe cechy grzybów

Drobnoustroje należące do królestwa grzybów (Fungi=Eumycota) są organizmami eukariotycznymi, nie zawierają chlorofilu; mają ścianę komórkową i struktury nitkowate, wytwarzają zarodniki (konidia). Są to zwykle mikroorganizmy saprofityczne, rozkładające martwą materię organiczną. Istnieje 9 klas grzybów i w zależności od przyjętego kryterium podziału 100-200 tysięcy gatunków.

Grzyby są bardziej podobne do komórek ssaków niż do komórek bakteryjnych. Podob-nie jak u ssaków są komórkami eukariotycznymi. Ale w przeciwieństwie do ko-mórek ssaków, mają sztywną ścianę komórkową składającą się z chityny, glukanów, mannanów i kompleksów polisacharydowych. Grzyby mają błonę komórkową, która otacza cytoplazmę, wakuole, mikrotubule, siateczkę wewnątrz-plazmatyczną, mitochondria, inne struktury cytoplazmatyczne oraz błonę jądrową otaczającą jądro właściwe komórki. Błona komórkowa grzybów zawiera ergosterol, a błona komórkowa komórek ssaków cholesterol. Związek filogenetyczny między grzybami a komórkami ssaków jest przyczyną trudności terapii przeciwgrzybiczej. Leki przeciwgrzybicze, które hamują syntezę DNA, RNA lub białek grzybów, mogą mieć takie samo działanie na komórki ludzkie.

Do celów diagnostycznych dzielimy grzyby chorobotwórcze na 4 grupy: drożdżopodobne, pleśniowe, dermatofity i dimorficzne.

Chorobotwórczość grzybów

Rozwój zakażenia grzybiczego jest uwarunkowany tak liczbą zakażających drobnoustrojów, jak i odpornością gospodarza. Przebieg zakażenia zależy głównie od charakteru odpowiedzi gospodarza na zakażenie grzybicze. Szereg czynników determinuje chorobotwórczość grzybów, np. wytwarzanie toksyn (aflatoksyny), zaburzenia czynności fizjologicznych grzyba (modyfikacja struktury ściany komórkowej zwiększa zdolność grzyba do inwazji tkanek), tolerancja zmian temperatury, oporność na działanie wolnych rodników tlenowych uwalnianych przez komórki fagocytujące.

Objawami klinicznymi choroby mogą być reakcje nadwrażliwości, stany wywołane zatruciem oraz zakażenie grzybicze, które jest następstwem bezpośredniej inwazji grzyba do tkanek lub narządów.

Grzybice powierzchowne (skórne) są ograniczone do zewnętrznej warstwy skóry, paznokci i włosów. Grzyby odpowiedzialne za tego typu zakażenia są nazywane dermatofitami.

Grzybice podskórne są ograniczone do tkanki podskórnej i bardzo rzadko przechodzą w grzybicę uogólnioną. Zwykle wywołują głębokie, wrzodziejące zmiany skórne i mają przedłużający się przebieg kliniczny. Zakażenia najczęściej są zlokalizowane na kończynach dolnych (do organizmu dostają się po urazie stopy lub nogi).

Grzybice uogólnione dotyczą narządów wewnętrznych i są zakażeniami ogólnoustrojowymi. Grzyby je wywołujące to organizmy saprofityczne, które mogą jednak zakazić gospodarza, mającego kontakt z fragmentami grzyba lub z zarodnikami (sporami). Dlatego zakażenia grzybicze w większości wypadków nie są przenoszone z człowieka na człowieka, natomiast epidemie grzybicy mogą wystąpić, ale wynikają z uogólnionego narażenia na kontakt z grzybem w środowisku.

Drożdżaki (1)

Rodzaj Candida

Kandydoza jest ogólnym określeniem szerokiego zakresu zakażeń wywołanych przez wiele różnych gatunków grzybów z rodzaju Candida. Gatunkiem będącym najczęstszą przyczyną kandydozy jest C. albicans, która jest powszechnym drobnoustrojem komensalnym, rozpowszechnionym na całym świecie. C. albicans występuje u 40-80% zdrowych ludzi i należy do fizjologicznej flory przewodu pokarmowego. Do zakażenia drożdżakiem z rodzaju Candida dochodzi zwykle w przypadku upośledzenia odporności komórkowej organizmu, zaburzeń składu flory przewodu pokarmowego albo innych zaburzeń prawidłowego funkcjonowania organizmu (przedłużona antybiotykoterapia, zabiegi inwazyjne, jak wszczepienie sztucznej zastawki serca albo długotrwałe cewnikowanie).

Klinicznie kandydoza występuje jako powierzchowna (dotyczy skóry i błon śluzowych) albo uogólniona (drożdżaki przedostają się do krwi i rozprzestrzeniają się po całym organizmie). W rozpoznaniu może być konieczna izolacja drobnoustroju. Rodzaj materiału pobieranego od pacjenta zależy od objawów klinicznych (np. krew, wydzielina z pochwy, mocz, kał, materiał ze zmian na błonach śluzowych). Czasem przydatne są badania serologiczne (wykrywanie swoistych przeciwciał przeciw antygenom Candida albo samych antygenów Candida).

Drożdżaki (2)

Rodzaj Cryptococcus

Kryptokokoza jest wywołana przez Cryptococcus neoformans. Ten charakterystyczny gatunek drożdżaka ma otoczkę, wymiary 5 -10 ěm (bez otoczki) i rozmnaża się przez pączkowanie. Jest bardzo szeroko rozpowszechnionym drożdżakiem i występuje na całym świecie. Rezerwuarem są odchody gołębi i kur. Do zakażenia C. neoformans dochodzi drogą wziewną. Rozwój zakażenia zależy od odporności gospodarza, ponieważ kryptokokoza występuje często u pacjentów z upośledzoną odpornością. Głównym czynnikiem zjadliwości jest otoczka polisacharydowa, która uniemoż­liwia fagocytozę C. neoformans.

Kryptokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest najczęstszą kliniczną postacią kryptokokozy. Zakażenie może być podostre albo przewlekłe i rozwija się przez wiele miesięcy. Występuje duża śmiertelność. Czasem dochodzi do zakażenia skóry i płuc.

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego jest podstawą szybkiego rozpoznania kryptokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Z powodu dużego zagrożenia leczenie jest skojarzone - amfoterycyna B i 5-fluorocytozyna, które razem działają synergicznie.

Grzyby dimorficzne (1)

W naszym regionie geograficznym grzyby te nie odgrywają wiodącej roli. Zdarzają się nieliczne przypadki u osób, które podróżowały lub przebywały przez pewien okres czasu w krajach, gdzie występuje większe zagrożenie. Najważniejsze są następujące schorzenia o grzybiczej etiologii:

1.      Blastomikoza (drożdżyca północnoamerykańska) - ostre albo przewlekłe zakażenie wywołane przez Blastomyces dermatitidis. W tkankach i hodowli w temperaturze 37°C występuje w postaci drożdżakowej. W warunkach naturalnych albo w hodowli w temperaturze pokojowej występuje w postaci białej pleśni (mycelialnej), przypominającej kłaczki bawełny. Wrotami zakażenia są płuca.

2.      Histoplazmoza jest chorobą układu siateczkowo-śródbłonkowego wywołaną przez Histoplasma capsulatum. W materiałach klinicznych lub w hodowli prowadzonej w temperaturze 37°C komórki grzyba obecnego w postaci drożdżakowej są niewielkie, nieco owalne, wielkości 5-6 ěm. W warunkach naturalnych lub na podłożu Sabourauda w temperaturze pokojowej grzyby rosną w formie micelialnej, są białe i mają wygląd kłaczków bawełny.Grzyb występuje na całym świecie. Najczęstszą drogą zakażenia jest wdychanie skażonych mikroorganizmami cząsteczek (zanieczyszczenia odchodami ptaków, nietoperzy).

Grzyby dimorficzne (2)

3. Kokcydioidomikoza jest wywoływana przez Coccidioides immitis. W tkankach grzyb przybiera formę sferuli. W warunkach naturalnych lub, gdy komórki grzyba inkubuje się w temperaturze 25°C na podłożu Sabourauda, obecne są białe, przypominające kłaczki bawełny kolonie formy mycelialnej. Ekologiczną niszą są okolice pustynne obu Ameryk. Kliniczny przebieg choroby jest zmienny i może przybrać formę od łagodnej albo bezobjawowej choroby płuc do ciężkiego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

4. Sporotrychoza jest przewlekłym zakażeniem wywołanym przez Sporothrix schenckii. Jest to gatunek grzyba dimorficznego, którego postać drożdżakowa jest zwykle okrągła (o średnicy 4-8 ěm), ale może też przyjąć w tkankach postać wrzecionowatą. Występuje na całym świecie. Jest saprofitem rosnącym na rozkładającej się roślinności, w ziemi, mchu torfowym i drewnie. Często infekcji ulegają pracownicy leśni, ogrodnicy i kwiaciarze oraz ludzie mający związek z pracą w ziemi. Zakażenie następuje na skutek otarcia naskórka - najczęściej po ukłuciu kolcem w rękę. Dlatego też sporotrychoza jest potocznie nazywana chorobą hodowców róż. W miejscu ukłucia powstaje krosta, która potem wrzodzieje. Zakażenie zwykle obejmuje tkankę podskórną, potem z tkanki podskórnej rozprzestrzenia się na układ chłonny i zatrzymuje się w odpowiednich dla miejsca zakażenia regionalnych węzłach chłonnych. Pewne rozpoznanie można postawić dopiero na podstawie hodowli. Postać skórną sporotrychozy najlepiej leczy się preparatami jodowymi (np. jodkiem potasu) podawanymi doustnie. Lekiem z wyboru w leczeniu postaci uogólnionej sporotrychozy jest amfoterycyna B. Skuteczny jest również itrakonazol.

Dermatofity (1)

Grzybice skórne - dermatofitozy wywołują grzyby należące do rodzajów:

a. Trichophyton (21 gatunków). Grzyby należące do rodzaju Trichophyton zakażają skórę, włosy i paznokcie, a czasami, u chorych z upośledzoną odpornością, wywołują również zakażenia tkanki podskórnej.

b. Microsporum (17 gatunków). Grzyby należące do rodzaju Microsporum zakażają skórę i włosy, ale nie zakażają paznokci. Dermatofitem najczęściej wywołującym zakażenie u ludzi jest M. canis.

c. Epidermophyton floccosum zakaża skórę i paznokcie, ale nie wywołuje zakażeń włosów.

Dermatofity dzieli się na podstawie ich naturalnego rezerwuaru. Są dermatofity antropofilne, związane wyłącznie z człowiekiem. Przenoszone są z człowieka na człowieka przez bezpośredni kontakt albo przez zakażone przedmioty (np. grzebienie). Dermatofity zoofilne są związane ze zwierzętami (np. M. canis). Przenoszone są na człowieka albo przez bezpośredni kontakt ze zwierzętami (np. kotami, psami, krowami), albo przez zakażone produkty zwierzęce. Istnieją również dermatofity geofilne - ich rezerwuarem jest gleba. Przenoszone są na człowieka przez bezpośredni kontakt z ziemią albo przez zakażone zwierzęta.

Dermatofity (2)

Kliniczne objawy zakażenia.

Grzybice wywołane przez dermatofity określa się łacińską nazwą tinea z podaniem umiejscowienia (corporis – zmiany w każdym miejscu na skórze, pedis jest zakażeniem palucha i podeszwy stopy, unguium (onychomikoza) jest trudnym do leczenia zakażeniem paznkoci, capitis charakteryzuje się zmianami na skórze głowy i często występuje u dzieci, cruris jest zakażeniem okolicy pachwiny, krocza lub odbytu oraz barbae jest zakażeniem owłosionej skóry twarzy i szyi). W polskiej terminologii stosuje się tez tradycyjne określenia postaci zakażenia, np. grzybica strzygąca, woszczynowa itp.

Diagnostyka mikologiczna dermatofitów jest długotrwała i żmudna, hodowla trwa od 10 dni do 3 tygodni. Dermatofity różnią się zabarwieniem, mają konidia o różnych rozmiarach i kształtach. Możliwa jest identyfikacja biochemiczna. Obecność grzybów z rodzaju Microsporum można łatwo wykryć na skórze głowy, ponieważ zakażone włosy oświetlone ultrafioletem lampy Wooda jasnozielono fluoryzują.