INFORMACJE O DODATKOWYM FORMATOWANIU KSIĄŻKI CYFROWEJ
Numery stron poprzedzono znakiem # ("kratka", ang. hash)
Przypisy poprzedzono znakiem ** ("dwie gwiazdki")
Interaktywny spis treści znajduje się na ostatniej stronie dokumentu (kliknij, aby przejść)
Adaptacja BON UW, 2016
#I
Władysław Strzemiński
Wybór Pism Estetycznych
Wprowadzenie, wybór i opracowanie: Grzegorz Sztabiński
Krakó
w
#44
Rzeczowy stosunek do wystawy wymaga zdefiniowania wnoszonych przez nią wartości. Zadaniem sprawozdawcy nie są pochwały łub nagany poszczególnych twórców, lecz określenie pozytywnych zdobyczy, wykazanych na wystawie. Architektura o wysokim poziomie składa się z następujących współdziałających czynników:
1) umiejętności budowania, operowania materiałem (umiejętne zastosowanie minimum najodpowiedniejszego materiału, zastosowanie najodpowiedniejszych sposobów budowy);
2) umiejętności dostosowania budynku do wymagań życiowych ludzi mieszkających w nim tak, by układ jego planów i przekrojów odpowiadał funkcjom życia ludzkiego;
3) umiejętności przetworzenia elementów poprzednich na dzieło plastyki, nieodłącznie z nimi związane i stanowiące jak gdyby ich dalszy ciąg.
Powyższej koncepcji architektury usiłowano w najbliższej przeszłości przeciwstawić konstruktywizm, który miał sięgać dalej w poszukiwaniach doskonałości nowoczesnej. Architektura konstruktywistyczna, panująca obecnie w Niemczech i w Rosji, przedstawia normalny stan niedorozwoju architektury. Przed wojną typem powszechnym był w Niemczech monumentalizm reprezentatywny, zaś w Rosji ultraakademizm pseudoklasyczny. Rozwój architektury w Holandii i we Francji, podczas wojny i w pierwszych latach powojennych, zaznaczył i postawił przed faktem dokonanym architekturę niemiecką i sowiecką. Stąd pochodzi gwałtowne i pospieszne dociąganie się do tego, co już gdzie indziej istniało. Zwrócono uwagę na te cechy architektury, jakie się rzucały w oczy najłatwiej, a które nie decydując o poziomie fachowym, uniemożliwiały wykoncypowanie zasad programowych i rozwinięcie nadbudowy ideologicznej.
#45
A że każdy widział prostotę i brak ozdób ornamentacyjnych, otwartą szczerość pokazanego materiału, stosowanie materiałów i sposobów budowy nowoczesnych, przeto wysnuto z tego hasła bezwzględnej konstrukcji i walki z estetyzmem. Niedociągnięcie i cząstkowość haseł zrozumiemy, skoro zdamy sobie sprawę, że ogarniają jedynie stronę wykonawczą.
W architekturze należy odróżnić pojęcie konstrukcyjności od utylitaryzmu, których granice zwykle zacierane są przez konstruktywistów. Konstrukcyjność dotyczy materiału budowlanego i jego funkcji, a co za tym idzie - taniości i szybkości wykonania budynku; utylitaryzm jego dostosowania do potrzeb i wymagań mieszkańca. W zakresie utylitaryzmu wystawa SAP nastawiona jest na funkcjonalizm. Funkcjonalizm jako metoda polega na sprowadzeniu do elementów najprostszych wszystkich czynności człowieka, zamieszkującego dane mieszkanie, wynika z analizy jego trybu życia; wyznacza określone miejsce dla każdej funkcji stałej i zaopatruje je w stałe przyrządy do spełniania tej funkcji. W ten sposób plan wnętrza staje się jak gdyby regulatorem ruchów człowieka w mieszkaniu, układając te ruchy w sposób najdogodniejszy i najłatwiejszy. Zadaniem architekta staje się nie wtłoczenie największej ilości ubikacji w najmniejszą przestrzeń (przeciętny typ mieszkań warszawskich), lecz ułożenie planu zgodnie z normalnym trybem życia człowieka w mieszkaniu i ekonomia jego wysiłków przez odpowiednie rozmieszczenie elementów sfunkcjonalizowanych.
Projektując mieszkanie i budynek na podstawie normalizacji ruchów człowieka, musiała architektura nowoczesna stworzyć inny typ plastyki architektonicznej, typ bardziej «uczłowieczony», wynikający z funkcji człowieka. Asymetrii ruchów normalizowanych odpowiada rytm asymetryczny architektury jako dzieła sztuki. Architekturze, której najprostszym elementem jest ruch człowieka wykonywującego funkcję życiową i która z tych elementarnych ruchów komponuje przestrzeń wnętrza - odpowiada przestrzenny rytm kształtów. Te dwa pojęcia: przestrzenności i rytmu asymetrycznego, jako pojęcia stosunkowo nowe wymagają wyjaśnienia.
W okresie poprzednim sposobem normalnym projektowania było projektowanie statyczne (w pewnej ograniczonej przestrzeni umieścić pewną ilość ubikacji) - podział kubatury na części. Z tego wynikało, że każdy dom był budowany jako całość, niezależna od innych. Budynki, wybudowane obok siebie i każdy sam dla siebie, nie tworzyły całości. Miasto było chaosem nawet w tym wypadku, gdy wszystkie budynki budowało się w jednakowym stylu. To są wyniki architektury zamkniętej, architektury kubicznej, izolującej się od otoczenia i projektującej do
m
#46
jako całość z niczym poza sobą niezwiązaną. Otwarcie budynków na przestrzeń, nasycenie ich przestrzenią, sprowadza je wszystkie do wspólnego mianownika - przestrzeni, który je łączy i wiąże ze sobą. Funkcjonalizm, czyniąc architekturę regulatorem ruchów człowieka w przestrzeni, uprzestrzennia architekturę, łączy ją z przestrzenią poza budynkiem i z przestrzenią innych budynków.
Łączność architektury z otaczającą przestrzenią jest zawsze wynikiem funkcjonalizmu. Przestrzenność w tym znaczeniu (co prawda w granicach symetrii) spostrzegamy w architekturze barokowej, która znaczną część swych budynków budowała według funkcji reprezentatywnej (stąd ogólny charakter planu jako [], wysuwane kolumnady, schody etc., amfilady pokojów, po których się dochodziło do punktu kulminacyjnego reprezentacji - do «roi-soleil» etc., etc.). Obecnie jednak, gdy architektura nowoczesna bierze pod uwagę całokształt życia i jego funkcji, nie da się życia ludzkiego wtłoczyć w sztywne ramy symetrii. Wzrostom i spadkom energii funkcjonalnej odpowiada symetryczny rytm wzrostów i opadań energii, zawartej w kształtach architektonicznych. Ten rytm, zależny od wielkich kształtów następujących po sobie, może nabrać większej wyrazistości przez rozmaite zabarwienie poszczególnych płaszczyzn i przez stosowanie materiałów o odmiennej zawartości energii plastycznej. Ten rytm plastyczny, tworząc dalszy ciąg rytmu funkcjonalnego, staje się rytmem ludzkim, rytmem zespolonym z życiem człowieka, wynikiem tego życia. Nie ozdobą, niepotrzebnie dodaną, lecz życiem samym.
Jest rzeczą naturalną, że znaczna część tego, co widzimy na wystawie SAP, nosi znak importu zagranicznego. Przewaga techniczna i ekonomiczna Zachodu lub raczej nasza niedowaga sprawiają, że pewne doświadczenia są wprost nie do wykonania w naszych warunkach. Natomiast jest zjawiskiem niezmiernie pocieszającym, że pewne zdobycze SAP częściowo wyprzedzają poziom architektury nowoczesnej w innych krajach i przyczyniają się tym samym do podniesienia kultury ogólnoludzkiej. Działalność SAP zasługuje na uznanie i wdzięczność.
"Wiek XX" 1928, nr 13; przedruk w: Pisma, Wrocław 1975, s. 65-6
7
#47
1) Elementami architektury są: a) przystanki człowieka podczas spełniania jakiejkolwiek czynności; b) ruch podczas przechodzenia od jednej czynności do drugiej.
2) Celem architektury jest organizacja rytmu kolejno po sobie następujących ruchów i przystanków, a przez to uformowanie całokształtu życia.
3) Ostatecznym celem architektury nie jest budowanie praktycznych domów, nie jest również powiększanie rzeźb abstrakcyjnych i nazywanie ich pawilonami wystawowymi. Jej celem jest: być regulatorem rytmu życia społecznego i indywidualnego.
4) Źródłem harmonii rytmu jest miara wynikająca z liczby. Stosunki podziałów przestrzeni i kształtów należy układać według jednolitego wyrazu liczbowego.
5) Przestrzenny charakter tego rytmu wymaga architektury przestrzennej, związanej z całością przestrzeni we wnętrzu i zewnętrzu [!], wchodzącej i wychodzącej na przestrzeń.
6) Architektura przestrzenna jest kompozycją podziałów przestrzeni w trzech wymiarach. Rytm podziałów, narastając, wychodzi poza dany kompleks budowlany, wiążąc się z innym. Wielkość i kierunek podziałów, energia koloru i światła, energia lub statyka faktury (np. w instalacjach) stanowią współczynnik tego rytmu, dynamizując go lub powstrzymując.
7) Tę architekturę, inicjującą rytm życia nowoczesnego, należy przeciwstawić kompromisowej architekturze Le Corbusiera i jego epigonów (większość nowych architektów niemieckich, architekci szwajcarscy, architekci grupy Praesens i in.), ponieważ
:
#48
a) zamiast jednolitej koncepcji architektonicznej wysuwają szereg nie powiązanych ze sobą sposobów i rozwiązań,
b) wskutek braku jednolitej koncepcji architektonicznej utylitaryzm, plastyka i konstrukcja nie są powiązane ze sobą. Stąd zamiast kompozycji rytmu tak częste poprzestawanie na komponowaniu z niczego nie wynikających "pięknych zakątków" (Corbusier),
c) lekceważenie nowoczesnej zasady podziału funkcji w konstrukcji budowlanej (że np. ściana nie może spełnić funkcji dźwigania i wypełniania jednocześnie). Stąd nadmierna masa ścian i komponowanie bryły zamiast kompozycji łączącej się z przestrzenią,
d) zamiast kompozycji przestrzeni wkomponowują rozmaitej wielkości otwory okien i drzwi w prostokąty ścian,
e) operowanie prostą linią, płaski dach i nieprzerwane pasy standaryzowanych okien nie stanowią jeszcze rozwiązania architektury nowoczesnej.
"Linia" 1931, nr 3; przedruk w: Pisma, Wrocław 1975, s. 141-14
2
#49
Definicja architektury nowoczesnej brzmi: organizacja czynności w granicach danego kompleksu budowlanego (mieszkanie, dom, dzielnica, miasto).
Tej definicji należałoby jednak przeciwstawić definicję inną: organizacja rytmu życia w granicach danej jednostki budowlanej.
Funkcjonalizm operuje pojęciem stałych punktów, do których są przytwierdzone takie lub inne czynności człowieka, nie dostrzega natomiast jakości ruchu, łączącego te czynności. Punktem wyjścia architektury nie może być sama tylko funkcja, pojęta statycznie, lecz ruch i przystanek (funkcja). Kolejność ruchów i przystanków, każdy o innym natężeniu i ciągłości - wytwarza rytm człowieka, mieszkającego w danym kompleksie budowlanym, kierowany przez rytm otaczającej architektury, kierowany przez jej kolor, kształt i fakturę.
Przy komponowaniu tego rytmu mamy z góry wyznaczone punkty statyczne, określone przez kolejność funkcji. Zadaniem rytmu jest: zaakcentować przystanek przy danej funkcji i odpowiednio skierować ruch od jednej funkcji do drugiej. Kompozycja rytmu staje się w ten sposób plastycznym wyrazem funkcjonalnej organizacji życia, nadając jej tym większą przejrzystość i stanowiąc jej wyraz utylitarny, ujęty w formie plastycznej.
Ujęcie architektury jako rytmu kształtów wynikającego z planu funkcjonalnego i podnoszącego utylitaryzm ruchów człowieka na wyższy stopień organizacyjny - pozwala na zlikwidowanie resztek zdobnictwa, pozostającego w architekturze nowoczesnej. Nie ozdoba, istniejąca sama dla siebie, i codzienne życie człowieka pomimo tej ozdoby, lecz jednolity plan organizacyjny łączy wszystkie składniki ruchu
.
#50
Niestety, architekci poprzestają przeważnie na mniej więcej osiągniętym funkcjonalizmie, czasami dodając do niego parę «stylowych» ozdób pseudomodemistycznych, lecz całości rytmiczno-ruchowej nie komponują. Z braku pogłębionego wykształcenia z zakresu plastyki nowoczesnej rozwiązują zadania tak, jak uczyniłby to inteligentny przedsiębiorca budowlany (płaski dach, brak ornamentów, większe okna itd.).
Większość prądów sztuki XIX w. przeciwstawiała się kierunkowi rozwoju życia społeczno-gospodarczego. Stąd następuje rozerwanie pomiędzy tworzącą się rzeczywistością industrialną a romantyczną kontemplacją, kultem indywidualizmu i popędami archaistycznymi, jakie wysuwała sztuka. Odrywając się od rzeczywistości, stała się sztuka rękodzielniczą ozdobą industrialnej struktury swych czasów i niepotrzebnym luksusem w życiu. Stąd obecny jej kryzys.
Rozwój plastyki ostatnich dziesięcioleci odbywał się w kierunku jej oczyszczenia od domieszek i wpływów innych rodzajów sztuki przede wszystkim literatury. Przez zwrócenie całej uwagi na elementy czystej plastyki osiągnięto większy stopień kondensacji formy, niż to było możliwe poprzednio. Zamiast tematu literackiego i anegdoty, wyrażonej środkami malarskimi, zjawia się temat plastyczny, tzn. wynikający z wewnętrznej logiki samej plastyki. To wyjście plastyki spod hegemonii literatury spowodowało konieczność definicji tematu plastyczneg o. Tematem plastycznym jest współdziałanie form, wynikające z takiego lub innego prawa ich selekcji. Z tematu plastycznego bezpośrednio wynika ogólna treść życiowa epoki - i to tym wymowniej, im ściślej przeprowadzona została selekcja składników formy i im przejrzyściej uwydatniony system budowy, ponieważ wszystkie nasze kryteria wynikają z nastawień uczuciowych epoki i z jego ogólnych ocen życiowych.
Dlatego sam sposób wartościowania form, zdawałoby się niczym nie związanych z bieżącym życiem, form abstrakcyjnych i czysto plastycznych - wynika jednak i łączy się z ogólnymi prądami epoki.
Celem naszym powinno być wyrównanie różnic, dzielących sztukę od techniki, zbliżenie sztuki zarówno do metod i nastawień uczuciowych, stosowanych w industrii współczesnej, jak i do jej celów. Zadaniem plastyki powinno być nie reprodukowanie faktów, stających się bez jej udziału, lecz organizowanie przebiegu funkcji życia codziennego w oparciu na całości środków technicznych i możliwości kalkulacyjnych, jakie daje industria współczesna.
Związanie sztuki z produkcją decyduje o stopniu jej rzeczywistego uspołecznienia. Metodą pracy w sztuce jest eksperyment i wynalazek w zakresie formy, z którego należy wyprowadzić konsekwencje w znaczeniu metod organizacyjnych i nastawień uczuciowych, wiążącyc
h
#51
go z produkcją i naukową organizacją pracy i form życia codziennego. Ostatecznym sprawdzianem danego wynalazku formalnego staje się jego współczynnik organizacyjny wobec istniejących form życia [...].
W artykule swoim w sowieckim numerze "Wiadomości Literackich", ułożonym zresztą nie dość precyzyjnie, aby można było z niego wyciągnąć wszystkie wnioski, pisze p. Arkin, że architektura funkcjonalistyczna jest zbyt sucha i że brakuje jej wzruszeń artystycznych i ozdób w postaci rzeźb, obrazów ściennych itd., ponieważ architektura funkcjonalistyczna tylko organizuje, lecz nie zawiera w sobie pierwiastków estetycznych.
Kropka. Stajemy u punktu wyjścia. Co jest estetyką? Jakie jest oddziaływanie estetyczne?
Oddziaływanie estetyczne powstaje wskutek selekcji czynników uczuciowych, poddanej jednolitemu systemowi. Im ściślej została przeprowadzona selekcja elementów, im system ich łączenia jest bardziej jednolity, tym silniejsze jest oddziaływanie dzieła sztuki.
Tak np. estetyka dzieł romantyków. Rzeczywistością ich życia były pierwsze maszyny XIX w., usprawniony aparat administracji publicznej i wzrastająca międzynarodowa wymiana dóbr. Przeciwko tej rzeczywistości gromadzili romantycy wszystkie elementy rozpadającej się przeszłości: ucieczkę do natury, niechęć do miast i organizacji, kult mistyki, tężyzny średniowiecznej, niezorganizowaną rozlewność formy, powrót do patriarchalnych stosunków z epoki gospodarki naturalnej itd. Estetyka romantyków była sublimowanym marzeniem o minionych formach bytu i dlatego polegała na selekcji składników, przeciwstawnych tworzącej się rzeczywistości.
Po upadku powstania 1830-1831 r. ta rzeczywistość kultury XIX w. zjawia się w Polsce w postaci rozbudowy aparatu administracyjnego zaborców, wtargnięciu obcych kapitałów i lepiej płatnych sił fachowych. Stąd gwałtowny rozkwit romantyzmu i jego zidentyfikowanie z interesem narodowym.
Obecnie zadaniem sztuki nowoczesnej jest inna selekcja: estetyka elementów organizacji form życia, celowości każdej z tych form, estetyka ekonomii i współpracy w tworzeniu norm działania industrialnego.
Tzw. «wartość artystyczna», czyli - po prostu mówiąc - zwykłe zdobnictwo może stanowić element artystyczny, o ile selekcję przeprowadzamy pod kątem kumulacji sił, wrogich rozwojowi industrii współczesnej, w imię powrotu do form bytu sprzed industrii [...].
"Wiadomości Literackie" 1934, nr 23; przedruk w: Pisma, Wrocław 1975, s. 192-194
Architektura współczesna na tle wystawy stowarzyszenia architektów polskich 3
Co myślę o architekturze nowoczesnej. Ankieta "Wiadomości literackich" 8