Ramy czasowe

Epoka realizmu w Europie przypada nieco wcześniej niż w Polsce. Pierwsze przebłyski nowego stylu myślenia we Francji dają się zaobserwować już ok. 1850 r. Realizm europejski szybciej też znika z areny zainteresowań artystów i literatów. Ok. roku 1880 można już mówić o początkach modernizmu. W literaturze polskiej przyjmuje się umowne ramy czasowe pozytywizmu, również przypadające na drugą połowę XIX wieku, chociaż nieco później niż na zachodzie Starego Kontynentu. Pierwsze echa nowej mentalności i wzorów myślenia w duchu rozwijanych przez Comte’a poglądów dają się zaobserwować w kraju tuż po upadku powstania styczniowego 1863 r. Zwieńczenie pozytywizmu, a jednocześnie początek kolejnej wielkiej epoki w dziejach kultury – Młodej Polski, określa się – nieco uogólniając – na rok 1890 i lata kolejne. Warto jednak zwrócić uwagę, że już u schyłku romantyzmu przewijały się w literaturze krajowej zapowiedzi nowego nurtu oraz pamiętać, że nawet w dojrzałej Młodej Polsce znajdą się epigoni pozytywizmu. Dlatego należy traktować tego typu cezury czasowe z dużym wyczuciem.

Pozytywizm - kierunek myśli w filozofii i literaturze zainicjowany przez Augusta Comte'a(1798-1857) w połowie XIX wieku (i kontynuowany do czasów współczesnych). Podstawowa teza pozytywizmu głosi, że jedynie prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, która może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej afirmacji teorii za pomocą empirycznej metody naukowej. Mimo, że z czasem metoda naukowa odeszła od pozytywistycznej afirmacji teorii na rzecz jej falsyfikacji, to jednak pozytywizm we współczesnej postaci nadal jest kojarzony ze światopoglądem naukowym - wręcz czasem nazywany ideologią naukową - i jako taki bywa często podzielany przez technokratów, wierzących w konieczność rozwoju przez postęp nauki.

Światopogląd racjonalistyczny inaczej zwany współczesnym racjonalizmem - postawa umysłowa, która bezwarunkowo akceptuje wyższość rozumu nad innymi narzędziami poznawczo-wartościującymi, i dąży do ustanowienia systemu filozofii i etyki weryfikowalnej przez doświadczenie i niezależnej od wszelkich arbitralnych założeń i autorytetów.

Empiryzm doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.

Scjentyzm - twórca Dawid Hume (1711-1776) - zespół poglądów filozoficznych rozwinięty w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu, według którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarcza tylko nauka, przy trzeźwym i wąskim jej rozumieniu. Dla pozytywistów oznaczało umiłowanie nauki.

Ewolucjonizm Koncepcja ciągłych przemian społeczeństw, często utożsamiana z postępem. Życie jest najwyższą wartością, a jego celem jest dążenie do przedłużenia gatunku. Moralnie dobre jest to, co pomaga człowiekowi żyć i dostosować się do środowiska

Utylitaryzm- postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku. Programem utylitarystów jest próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności.

Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia, przy czym dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych.

Praca u podstaw - jedno z czołowych haseł polskiego pozytywizmu. Praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów, a także walki z germanizacją i rusyfikacją w okresie zaborów Polski.

Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność pełniejszego włączania się w struktury społeczne, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Kierowano apele do warstw wykształconych: nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud" , zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu.

Praca organiczna na ziemiach polskich - jeden z podstawowych postulatów pozytywizmu, wzywający do podjęcia przez wszystkie warstwy społeczeństwa solidarnego wysiłku na rzecz rozwoju gospodarczego (w tym przede wszystkim rozwoju handlu i przemysłu) oraz na rzecz umocnienia wewnętrznych więzi między poszczególnymi jego "członami".

Idea pracy organicznej wiązała się z przekonaniem, iż społeczeństwo jest swego rodzaju organizmem, który może funkcjonować sprawnie tylko wtedy, gdy zdrowe i silne są jego poszczególne organy.

Realizm - Ogólnie jest to silna wiara w obiektywne (realne) istnienie zewnętrznego świata w formie zgodnej z tym, jaki przedstawia się on ludzkim zmysłom i rozumowi oraz odrzucanie wszelkich koncepcji sugerujących subiektywność jego istnienia lub zaprzeczających jego substancjalności.

Impresjonizm- nurt w sztuce europejskiej, a później także amerykańskiej, który został zapoczątkowany przez grupę paryskich artystów studiujących w Atelier Gleyere oraz w Académie Suisse w ostatniej ćwierci XIX wieku.

"Zbrodnia i kara" Fiodor Dostojewski(1821-1881) przedstawia kontrowersyjny problem prawa do zbrodni. Powieść wyrosła z przekonania pisarza, że zerwanie z tradycją chrześcijańską niszczy człowieka i stosunki międzyludzkie, czego przejawem jest np. indywidualizm prowadzący do zbrodni.

Autor wnikliwie analizuje złożoność motywów zbrodni popełnionej przez Raskolnikowa takich jak: pragnienie wydobycia się z nędzy i teoria bohatera, który czuje się jednostką wybitną, uprawnioną do mordu w imię wyższych celów. Raskolnikow zabija lichwiarkę, która tyranizuje własną siostrę i ma mnóstwo pieniędzy, ponieważ sądzi, że w jego rękach pieniądze te przyniosłyby dobro ludziom, mógłby uszczęśliwić wielu swoich bliskich.

Bohater zadaje sobie pytanie: dlaczego nie mam jej odebrać tych pieniędzy? O ile więcej pożytku byłoby z nich, gdyby znalazły się one w moich rękach! Swoją zbrodnię przyrównuje do czynów Napoleona, który zgładził wielu ludzi po to, aby osiągnąć swoje cele, uważa więc, że zabijając wstrętną lichwiarkę przyczyni się dla dobra całego społeczeństwa, ponieważ nie będzie ona mogła już nikogo oszukać i nikomu szkodzić.

Do ostatecznego i zarazem kluczowego rozwiązania akcji dochodzi na Syberii, gdzie główny bohater odbywa karę i ulega przemianie. Raskolnikow jest postacią, którą niezwykle trudno ocenić. Jakkolwiek by nie spojrzeć, ta ocena będzie zawsze niejednoznaczna. Dostojewski celowo przedstawia bohatera jako człowieka rozdwojonego - raz jest dobry i uczynny, innym razem chłodny i wyniosły.

Ten duchowy dualizm staje się przyczyną zamętu, dotykającego psychikę bohatera. Raskolnikow to skrajny indywidualista, dopuszczający moralny relatywizm. Dopuścił się haniebnego czynu w myśl pewnej ideologii. A jednak w miejsce spodziewanej ulgi pojawiła się odraza i lęk. Ten stan doprowadza go do choroby pełnej złych snów i majaczeń.

Staje się jednostką uwikłaną w haniebny czyn, który niszczy ją wewnętrznie. Jego postawa każe zastanowić się nad kondycją człowieka, nad istotą dobra i zła. Śledząc losy bohatera, widzimy, jak długą drogę musiał przejść, by ulec uzdrawiającej przemianie. Autor celowo tak przedstawił swojego bohatera, by pokazać złożoność natury ludzkiej i mechanizmy kierujące jej postępowaniem.

,,Mendel Gdański" nowela Marii Konopnickiej(1842-1910) przedstawia problematykę Żydów w XIX wiecznej Polsce. Autorka pokazała jak byli oni postrzegani przez Polaków. Ukazana jest tutaj nietolerancja, brak szacunku, wrażliwości i okrucieństwo Polaków wobec ludzi innego wyznania.

Ludzie mniejszości narodowych byli wyizolowani ze społeczeństwa i dlatego też łączyli się w małe grupy. Zegarmistrz jako jeden z przedstawicieli Polaków ignoruje Mendla i wywyższa siebie i swoją religię. Jest on oportunistą. W opozycji do niego przedstawiony jest Mendel, który nie boi i nie wstydzi się tego że jest Żydem. Jest dumny ze swojej religii.

Całkiem inaczej zachowuje się proboszcz, jako jedyny toleruje i szanuje religię Mendla, czyni to np. ściągając kapelusz w czasie gdy Mendel odprawia modlitwy szabatu. Jednocześnie daje on przykład młodemu pokoleniu, które szydzi z Mendla.

Możemy domyśleć się, że w ten sposób autorka pokazuje jak bardzo polskiemu społeczeństwu brakuje wykształcenia. W szkole brakowało młodym nauki tego, że można żyć i funkcjonować w społeczeństwie z ludźmi innego wyznania. Brakowało więc szerzenia tolerancji wobec innych. Przedstawiony jest również wpływ grupa osób na myślenie i zachowanie jednostki. Można powiedzieć, że utwór uczy żyć z innymi ludźmi.

Problematyka poruszona przez autorkę jest bardzo złożona a jednocześnie delikatna. Złożoność polega na tym, że aby asymilacja mniejszości była możliwa powinny jej chcieć dwie strony w tym przypadku Polacy i Żydzi. Jednak nie jest to możliwe, gdyż społeczeństwo polskie nie stara się nawet poznać innej religii i kultury, jest wrogo do niej nastawione. Żydzi natomiast w obawie przed Polakami skupiają się w małe grupy i nie starają się stworzyć głębszych więzi z Polakami.

,,Gloria victis" Eliza Orzeszkowa(1841- 1910) przynosi obraz jednego z tragicznych epizodów powstania styczniowego, które wybuchło w roku 1863, a rok później upadło. Wielu Polaków zostało wplątanych w dzieje historii, zmuszonych do walki, której wygrać nie mogli.

Kanwą utworu stała się klęska powstańców walczących w lasach Horeckich na Polesiu. Niewielki oddział powstańczy musiał stawić czoła przeważającym siłom przeciwnika. Nierówna, z góry skazana na niepowodzenie walka z wielokrotnie liczniejszym wojskiem rosyjskim zakończyła się śmiercią wielu Polaków.

Bohaterskim oddziałem powstańczym dowodzi Romuald Traugutt, który w czasie, gdy rozgrywa się akcja utworu, jeszcze nie stał na czele całego powstania. Rycerzem bez skazy jest stojący na czele jazdy Jagmin. Z kolei niepozorny Maryś wyrasta na najdzielniejszego z powstańców, w czasie jednej z potyczek ratuje życie samemu wodzowi.

Szczególnym tragizmem napiętnowany został - oparty na faktach - epizod dobijania rannych powstańców. Kiedy oddział rosyjski, po wyparciu rozpaczliwie broniących się Polaków z polany, wpadł do namiotu, w którym leżeli ranni powstańcy, rozpoczęła się masakra. Bezlitośni żołnierze wymordowali bezbronnych, nierzadko konających już Polaków. To właśnie wtedy ginie Maryś Tarłowski, życie traci również Jagmin.

W noweli Gloria victis mogiła bezimiennych powstańców staje się z jednej strony symbolem odwagi, męstwa i oddania ojczyźnie; ale i tragizmu młodych ludzi, którzy własne życie złożyli na ołtarzu ojczyzny. Razem z nimi zginęły ich marzenia, pragnienia, plany na przyszłość. Ich śmierć stała się także dramatem dla ludzi im bliskich: matek, sióstr, żon i przyjaciół.

"Kamizelka" B. Prus (1847-1912) to wzruszająca opowieść o miłości ludzi cichych, skromnych i ubogich. Małżonkowie kochali się tak mocno, że za wszelką cenę chcieli oszczędzić sobie wzajemnie cierpienia i uciekają się do drobnego oszustwa: pan robił wszystko, by uspokoić żonę i do końca nie dowiedział się, że ona robiła to samo, by dodać mu otuchy.

Głównym bohaterem jest para małżonków, bohaterem tytułowym jest stara kamizelka i wokół niej skupiają się wydarzenia. Małżonkowie darzą się wielką miłością i szanują się; wiodą spokojne życie, a gdy dotyka ich nieszczęście, wspierają się do ostatnich dni.

,,Lalka" B. Prus (1847-1912) Tematem "Lalki" jest klęska dwóch ideologii: pozytywizmu i romantyzmu, ukazane na tle przemian dziejowych: wygasania walk narodowowyzwoleńczych i rodzenia się kapitalizmu. Uwaga autora koncentruje się wokół zagadnień politycznych, społeczno - ekonomicznych i kulturalnych. Im też podporządkowana jest konstrukcja portretów psychologicznych powieściowych postaci.

Prus w bardzo kontrastowy sposób zestawia z sobą życie bogatych i biednych. Opis egzystencji ludzkiej na Powiślu kreuje w sposób naturalistyczny. Dzielnica ta przypomina jedno wielkie wysypisko śmieci ludzkich i materialnych. Jest pełna brudnych obdrapanych budynków. Mieszkańcy to w większości bezrobotni, zdolni do kradzieży i napadów. Ukazuje w tych miejscach liczne przypadki prostytucji i żebractwa.

"Lalka" Bolesława Prusa przedstawia szeroki obraz społeczeństwa Warszawy. Warstwa bogata nadużywa wręcz życia ulegając swym kosztownym zachciankom. Sprawy kraju zepchnęli na plan dalszy a nawet wykazują zupełną obojętność na losy ojczyzny. Przedstawiciele arystokracji kierują się egoizmem klasowym i pogonią za pieniądzem do tego stopnia iż obciążają majątek hipoteką ubożejąc z dnia na dzień. Nie do pomyślenia jest zadawać się z dorobkiewiczami, chyba że w celach czysto materialnych.

Łęccy są właśnie takim przykładem. Zastawiają rodowe pamiątki, a jedynym sposobem ochrony przed bankructwem jest wyjście Izabeli za człowieka bogatego. Jest to typowy przykład przenikania się warstw społecznych, co prowadzi do mieszania się szlachty z mieszczanami (deklasacja szlachty).

Wokulski stara się uzdrowić przemysł polski znajdując nowe rynki zbytu, do czego potrzebuje nowych kapitałów. Jednak nie spotyka się z odzewem na swój apel gdyż, ludzie do których kieruje swe słowa myślą jedynie o zyskach a nie inwestycjach.

Tę powieść można nazwać powieścią o klęsce ideologii pozytywistycznej. Obala ona możliwości zjednoczenia narodu czy realizacji haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Społeczeństwo nie jest zainteresowanie reformami. Istnieje ogromna przepaść między teorią i praktyką. Nie da się odnaleźć realizacji haseł pozytywistycznych. Wokulski jest jedynym człowiekiem, który pragnie coś zmienić jednak ponosi klęskę, która nie jest jego winą.

Obciążyć tym można jedynie społeczeństwo, które jest zaślepione ciągłą pogonią za pieniądzem. Powoduje to zagubienie gdzieś pozytywistycznych haseł a pozostaje jedynie egoizm duma i pycha. Prus oskarża arystokrację i posuwa się nawet do stwierdzenia, iż jeśli reformy nie zostaną przeprowadzone doprowadzi to do upadku Polski.

,,Nad Niemnem" Orzeszkowa podobnie jak romantycy szukała prawdziwych wartości w prostym ludzie, jego wierzeniach, obyczajach, wartościach moralnych. Obok tych wartości umieszczony jest także wyraz hołdu w stosunku do powstańców 1863 roku - mogiła w lesie to miejsce święte, wspomnienie dawnych wydarzeń, to miejsce jedności wszystkich stanów. Także zachwyt pięknem nadniemeńskiej natury przywodzi na myśl romantyczną koncepcję człowieka i przyrody.

Umiłowanie piękna przyrody i rodzimego krajobrazu utożsamione jest z miłością ojczyzny. Kultem otoczona jest pamięć walk narodowowyzwoleńczych. Powstanie listopadowe wyrażone poprzez pamięć o uczestnikach, którzy spoczywają w wspólnej mogile. Andrzejowa - żona powstańca głęboko przeżywa śmierć męża, kultywuje tradycje patriotyczne. Wychowuje syna według tych zasad , jakie posiadał mąż, lecz syn ku rozczarowaniu matki wykazuje kosmopolityzm, jest przekonany o swej wyższości nad innymi. Zygmunt nie interesuje się losami kraju, kieruje się egoizmem, nie widzi sensu w walkach niepodległościowych.

"Nad Niemnem" jest powieścią, która nie mogłaby ukazać się na terenie zaboru rosyjskiego, gdyby o sprawach narodowych autorka mówiła wprost. Musiała więc Orzeszkowa wymyślić taki sposób wypowiadania problematyki narodowej, aby czytelnik polski bez trudu zrozumiał tę myśl i aby cenzor rosyjski nie mógł mieć zastrzeżeń do tekstu powieści. Problematyka narodowa i polityczna obraca się wokół powstania styczniowego, ale słowo "powstanie" nie pojawia się ani razu na kartach książki. Symbolem idei narodowowyzwoleńczej, patriotycznej jest mogiła powstańców znajdująca się pod lasem. Kryje ona prochy 40 powstańców, wśród których najczęściej wspominani są: Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz. Janek pamięta pożegnanie z ojcem idącym do powstania. Od śmierci powstańców minęło około 25 lat, ale ich zbiorowy grób jest zawsze zadbany, pokryty kwiatami.

Miejsce tragicznej bitwy zaczęto w okolicy nazywać Mogiłą. Idee, za które zginęli powstańcy: wolność i równość, pozostają nadal aktualne i trzeba je realizować, choć innymi metodami. Mogiła stanowi symbol walecznych czynów, nieosiągniętych ideałów, śmierci i odrodzenia ("grób kolebką"). Jest dla okolicznych mieszkańców miejscem kultu, przynosi nadzieję na zjednoczenie i wolność.