ROZWÓJ DRAMATU
Dramat jest jednym z trzech podstawowych rodzajów literackich. Obejmuje on utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej, zwykle o charakterze fabularnym, odznaczające się w płaszczyźnie językowej dominacją dialogu. Świat przedstawiony w utworze dramatycznym koncentruje się zazwyczaj wokół wyraziście zarysowanej akcji. Zewnętrznym wykładnikiem podziału akcji dramatu jest podział utworu na akty, sceny i odsłony. Do dynamizowania akcji przyczyniają się przede wszystkim konflikt, intryga i suspensja czyli zawieszenie lub spowolnienie rozwoju zdarzeń przez wtrącenie lub niedopowiedzenie, mające na celu wywołanie napięcia u czytelnika bądź słuchacza w chwili gdy oczekuje on na decydujący zwrot akcji. Na strukturę językową utworu dramatycznego składają się dwie warstwy: tekst główny obejmujący wypowiedzi postaci i tekst poboczny tzw. didaskalia. Genezy dramatu jako samodzielnego rodzaju literackiego upatruje się przede wszystkim w starogreckich świętach ku czci Dionizosa boga wina i plonów. Przyjmuje się, że bezpośrednim źródłem dramatu Były pieśni pochwalne śpiewane w czasie misteriów dionizyjskich tak zwanych dytyrambów, których stopniowe przekształcenia w ramach uroczystości dionizyjskich doprowadziły w VI w.p.n.e. do krystalizacji formy dramatu. Początkowo wykonawcami dytyrambów byli zwykli ludzie, później z grona śpiewaków wyodrębnił się koryfeusz czyli przodownik prowadzący dialog z chórem. Dał on początek późniejszemu aktorowi, którego pierwszy wprowadził Tespis. Z kolei Ajschylos dodał drugiego aktora, a Sofokles trzeciego. Rygory kompozycyjne dramatu są historycznie zmienne i ulegały ewolucji i ciągłym przekształceniom na przestrzeni wieków od czasu powstania aż do współczesności.
Czasy antyczne ukształtowały dwa podstawowe gatunki dramatyczne: tragedię (Ajschylos, Sofokles, Eurypides) oraz komedię ( ). Najistotniejszą cechą tragedii był konflikt tragiczny. Polegał on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać słusznego wyboru. Bohater jest w tym konflikcie z góry skazany na przegraną, każda decyzja, którą podejmuje, prowadzi go do klęski. O sytuacji bohaterów tragicznych w literaturze greckiej decydowała siła wyższa (przeznaczenie, fatum, bogowie, prawa historii lub prawa moralne). Tragedię otwierał prolog - wprowadzenie widzów w akcję. Prolog kończył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczyna właściwą akcję. Akcja była podzielona na pojedyncze epizody (sceny) - epejsodiony. Między epizodami występował chór, wygłaszający komentarz akcji - stasimon - pod nieobecność aktorów na scenie. Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, mający zwykle charakter wypowiedzi wyjaśniającej, skierowanej do publiczności. Tragedia antyczna kierowała się zasadami trzech jedności: czasu - akcja rozgrywała się w ciągu jednej doby; miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu, natomiast o wydarzeniach, które rozgrywały się gdzie indziej, widz był informowany przez aktorów występujących w roli posłańców; akcji - cała akcja była jednowątkowa, nie występowały wątki poboczne. Do cech tragedii antycznej należy także zaliczyć istnienie chóru, który wprowadzał na scenę kolejnych aktorów, a także komentował i oceniał przebieg wydarzeń oraz brak scen zbiorowych i krwawych. Charakterystyczna jest także zasada decorum, polegająca na obowiązku pisania tragedii stylem wysokim, czyli pozbawionym wulgaryzmów i mowy potocznej, a także zasada jedności estetyki polegająca na zakazie przeplatania scen tragicznych komicznymi. W dramacie antycznym bohaterami były zazwyczaj wybitne jednostki wywodzące się z wyższych sfer.
Dramat miał określone funkcje, które miał spełniać. Celem dramaturga było wywołanie u widza wstrząsu uczuciowego zwanego katharsis. Polegał on na wewnętrznym oczyszczeniu spowodowanym przez uczucie litości i trwogi, które miały towarzyszyć słuchaczowi w czasie jego obcowania ze sztuką.
Średniowiecze wytworzyło własne dramaty. Dramat średniowieczny wywodził się z religii a dokładniej z inscenizowanych w Kościołach scen z życia Chrystusa - przede wszystkim wydarzeń związanych z Męką Pańską: ostatnia wieczerza, złożenie do grobu, odwiedziny u grobu. Były to dramaty liturgiczne uzupełniające obrzędy mszalne Wielkiego Tygodnia. Z czasem z dramatu liturgicznego wykształciły się: misteria, moralitety, intermedia i mirakle. Misteria były to sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej, zaś moralitet służył skierowaniu człowieka na właściwą drogę, jego bohaterem był człowiek znajdujący się między niebem a piekłem, toczący wewnętrzną walkę dobra ze złem. Natomiast intermedia miały formę krótkich, komicznych scen oddzielających poszczególne sceny misterium, a mirakle były to przedstawienia, w których eksponowano zwłaszcza cudowne wydarzenia z życia świętych.
W renesansie rozwinął się tzw. dramat renesansowy, którego przykładem może być „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego. Jest on wzorowany na klasycznym dramacie greckim. Podobnie jak w tragedii antycznej zachowane są trzy jedności klasyczne: czasu, miejsca i akcji, klasyczna budowa, jedność estetyk i stylu wypowiedzi oraz brak scen zbiorowych. Natomiast charakterystyczne dla dramatu renesansowego jest brak konfliktu tragicznego i bohatera tragicznego, występowanie bohatera zbiorowego oraz alegoryczność i symbolika (np. Troja miała symbolizować Rzeczpospolitą w „Odprawie posłów greckich”). Prawdziwą rewolucją w dziejach dramatu była twórczość Williama Szekspira, któremu przypisuje się zapoczątkowanie nowoczesnego teatru europejskiego. Stworzył on własną oryginalną odmianę dramatu nazwanego od jego nazwiska dramatem szekspirowskim. Najważniejszymi jego cechami były: zerwanie z zasadą trzech klasycznych jedności oraz zasadą decorum (bohaterowie jego często używają zwrotów potocznych, a czasem nawet wulgaryzmów) i zasadą jedności estetyk (u Szekspira sceny komiczne przeplatają się z tragicznymi). Nowością było także wprowadzenie do utworów postaci i wydarzeń nierealnych i fantastycznych (w „Hamlecie” pojawia się duch króla Hamleta) oraz obecność scen zbiorowych. Dorobek dramatyczny Szekspira obejmuje: wielki cykl dramatów z dziejów Anglii, tragedie z dziejów Rzymu („Antoniusz i Kleopatra”, „Juliusz Cezar”), komedie (Poskromienie złośnicy), baśnie dramatyczne (`Sen nocy letniej”) oraz uznane za arcydzieła dramaty psychologiczno - poetyckie („Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Makbet”, „Otello”, „Król Lear”).
Barok. Na przykładzie “Skąpca” Moliera poznajemy komedia obyczajowa - ośmiesza i piętnuje obyczaje, postawy społeczne mieszczaństwa, panującą w ówczesnej Francji obłudę, chciwość, skąpstwo i egoizm. Cechuje ją: wyrażanie prawd psychologicznych, obyczajowych i społecznych; tematyka i bohaterowie zaczerpnięci z ówczesnej rzeczywistości obserwowanej przez autora; niezmienność charakteru postaci - wbrew Szekspirowi (dynamizm postaci). Moliere operował trzema rodzajami komizmu - sytuacji, postaci i słowa.
Oświecenie. Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła”komedia polityczna- treść komedii, charakterystyka postaci, jej zakończenie, podporządkowane są ideologii reformatorskiej, ideologia jest ważniejsza od fabuły. Bohaterowie - postacie patriotyczne - są przedstawione w pozytywnym świetle, osoby konserwatywne są ośmieszane i nacechowane negatywnie. Niemcewicz zachował 3 rodzaje komizmu: postaci, sytuacji i słowa.
Romantyzm dramat romantyczny. A. Mickiewicz - „III cz. Dziadów”, J. Słowacki - „Kordian”, Z. Krasiński - „Nie-Boska komedia” Cechowała go luźna struktura, zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności, przemieszanie scen realistycznych z wizyjnymi, przeplatanie się świata realnego z nadrealnym oraz synkretyzm rodzajowy czyli łączenie różnych rodzajów literackich, synkretyzm gatunkowy czyli łączenie różnych gatunków literackich (pieśń, opowiadanie, tragedia, komedia, dramat romantyczny). Obok tragizmu występują groteski, zjawiska pozaziemskie, na tle bohatera zbiorowego występuje bohater indywidualnyczłowiek wybitny, tragiczny, skłócony ze światem, tajemniczy, wrażliwy nade wszystko kochający ojczyznę, samotnie walczący o szczęście ludzkości, narodu. Zmienność nastrojów, indywidualizacja języka, problem narodowowyzwoleńczy przezwycięża rygory kompozycyjne, brak ciągłości akcji, duża ilość postaci.
W Młodej Polsce rozwijał się dramat symboliczny- ukształtował się on na przełomie XIX i XX wieku. oparty został na doświadczeniach dramatu romantycznego. Najwybitniejszym polskim twórcom był Stanisław Wyspiański - łączy on w dramacie słowo poetyckie z wizją plastyczną i muzyką. Najważniejsze jego cechy to: jedność miejsca, czasu; dwa główne wątki dramatu: realistyczno - obyczajowy i fantastyczno - symboliczny; połączenie symbolu i fantazji z realizmem; występowanie symboli w utworze, odgrywających szczególną rolę(„Wesele”: Widmo- symbol pamięci o narzeczonym, który umarł; Stańćzyk - s. troski o przyszłe losy kraju; Rycerz - s. siły, minionej chwały i mocy narodowej; Hetman - s zdrady narodowej; Dziad - s. dawnej tragedii społeczno - narodowej; Upiór - s. problemów społecznych, dawnych konfliktów między chłopstwem i szlachtą; Werynhora - s. idei walki o niepodległość prowadzonej z udziałem ludu; złoty róg - s. myśli kierującej narodem, hasło do walki; dzwon Zygmunta - s. powagi chwili i sprawy narodowej; złota podkowa - s. szczęścia w późniejszej walce; czpka z pawimi piórami - s. własności i tradycji; symboliczne sceny zbiorowe - taniec gości weselnychspołeczeństwo pogrążone w letargu, niezdolne do walki o wolność; Chochoł - symbol chwilowej niemocy społeczeństwa występowanie w dramacie elementów muzycznych i plastycznych (obrazy malarskie Matejki, barwne stroje ludowe chłopów, światło i cienie, polskie tradycyjne tańce, kapela ludowa, nastrój ciszy, zadumy, tajemniczość haseł weselników, uzewnętrznienie uczuć; ludowość; zwięzłe dialogi
Dramat mieszczański - „Moralność pani Dulskiej” G. Zapolska. Cechy: temat dotyczy tylko mieszczaństwa, postacie zestawiane w sposób kontrastowy, akcja skoncentrowana wokół niewielkiej ilości wydarzeń- zwarta budowa dramatyczna, zwięzłe i trafne dialogi, wartka akcja, komizm słowa postaci i sytuacji, tragizm, dużą wagę posiadają drobiazgi, przyczynowo - skutkowy rozwój akcji, ważną rolę odgrywa obrazowość i plastyka sceniczna, wszystko ma na celu kompromitacje jednostki.
Dwudzestolecie międzywojenne. Dramat formistyczny -Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) „Szewcy”, „Matka”, „W małym dworku”. Cechy: forma góruje nad treścią utworu, groteska, skarykaturyzowanie postaci, dziwaczne imiona ii nazwiska bohaterów, różnorodność języka, deformacja przedstawionego świata, synteza wszystkich czynników teatru: słowa, muzyki, koloru, ruchu, światła, ekspresji aktorskie; połączenie z efektami akustycznymi światła i muzyki, brak logicznego ciągu wydarzeń, zatracenie zasad logicznego prawdopodobieństwa. zabawne dialogi, morderstwa przedstawiane w sposób humorystyczny. Witkacy stworzył własną teorię sztukiteoria czystej formy.
Literatura współczesna Dramat współczesny Tadeusz Różewicz - „Kartoteka”, Sławomir Mrożek - „Tango”. Cechy: brak ciągłości akcji, luźno zestawione sceny groteskowe ujęcie rzeczywistości, bohaterów i sytuacji świat widziany kategoriami filozoficznymi, dialogi jako strzępy wypowiedzi, brak chronologii wydarzeń, brak określonych ram kompozycyjnych.
1