Ewolucja polskiego systemu fleksyjnego, POLONISTYKA, II ROK SEMESTR LETNI!, Kultura języka polskiego


EWOLUCJA POLSKIEGO SYSTEMU FLEKSYJNEGO

System staropolski

Kształtowanie się nowych typów odmiany rzeczownikowej

Polszczyzna z epoki przedpiśmiennej wyniosła tendencję zmniejszania liczby odziedziczonych z prasłowiańszczyzny typów odmiany rzeczownika i jej uproszczenia. Dzieje się to przez wyrównywanie szeregów fleksyjnych pierwotnie różnych, ale w niektórych składnikach z jakiegoś względu zbliżonych. Z dwóch lub paru szeregów powstaje jeden nowy, w którym pewne końcówki odziedziczone zostają usunięte, inne przekraczają właściwy sobie sposób użycia. Okresowo towarzyszy temu pewna chwiejność i płynność końcówek w obrębie nowo powstających typów odmian.

1.Rozwija się nowy paradygmat, w którym spływają się trzy pierwotnie różne odmiany tematów na -o, -jo, -u. Ślady tego widnieją w kilku przypadkach odmiany męskiej. W celowniku liczby pojedynczej dawne tematy na-o zatrzymują właściwa sobie końcówkę - u np. kapłanu, człowieku, głosu. Szybko jednak zaczyna się nacisk końcówki - owi np. kapłanu//kapłanowi, człowieku//człowiekowi, głosu//głosowi. Końcówka ta w dobie średniopolskiej wyprze pierwotną końcówkę - u.

2.W celowniku liczby mnogiej polszczyzna średniowieczna wykazuje bez wyjątku końcówkę -am, która w obrębie rzeczowników samogłoskowych jest dziedzictwem prasłowiańskim np. drogam, duszam, studnam, a w rzeczownikach spółgłoskowych przedhistorycznego wyrównania np. złościam, gardzielam, rzeczam. Sporadycznie pojawia się końcówka - om z odmiany męskiej, która z czasem stanie się wyłączna w tym przypadku np. przestępcom, kościom, skroniom.

3. w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników żeńskich spółgłoskowych istnieją trzy końcówki: odziedziczone - ech, stosunkowo bardzo rzadkie np. postaciech, rozkoszech; równie rzadka, przejęta z męskiej odmiany końcówka - och np. rzeczoch, drzwioch. Na przodujące miejsce wysuwa się końcówka - ach od XIV/XV wieku właściwa żeńskim samogłoskowym.

4. z użycia wychodzą niektóre formy odmiany rzeczownikowej z końcówką zerową, końcówka -i//-y oraz z końcówką -e

5. w celowniku l.poj. zaczyna się stopniowy nacisk końcówki -owi zamiast -u. Widać już niekiedy chwiejność np. proroku//prorokowi

6.w mianowniku l. mn. Szerzy się końcówka - owie, która w dobie średniopolskiej zamknie się w obrębie kilku rzeczowników.

Odmiana przymiotnikowa

NIEZŁOŻONA

Użycie niezłożonych form przymiotnika jest w dobie staropolskiej mocno ograniczone. Jest to uwarunkowane syntaktycznie i morfologicznie. Formy niezłożonej używa się głównie w funkcji orzecznika, ale nie przydawki np. bądź przebytek ich pusty.

W składniowej funkcji przydawki pojawiają się z reguły tylko przymiotniki dzierżawcze np. adamowa boku, do piłatowa domu.

Ograniczenie morfologiczne polega na tym, że w formie niezłożonej występują zasadniczo przymiotniki rdzenne z wygłosem twardym np. bos, chor, cich, albo rozwiniętym formantem zakończonym na spółgłoskę twardą, inną niż - k.

Skłonność do niemal wyłącznego użycia formy niezłożonej w funkcji orzecznika stwierdzamy w odniesieniu do imiesłowów biernych.

Formy niezłożone przymiotników wychodzą z użycia w XV wieku

ZŁOŻONA

Niektóre z form podlegają trwałym lub okresowym przekształceniom. Od XV wieku zaczyna się zastępowanie:

końcówki -im lub - ym w narzędniku l.poj. końcówka -em np. sercem skruszonem i duchem pokornem.

Starej koncówki -em w miejscowniki l.poj. końcówkami -im//-ym np. w domu świętym. Zastępowanie końcówek -imi//-ymi w narzędniku l. mn. końcówka - emi np. nad ludźmi dobremi.

W kilku formach ulegają w XV wieku zmianie końcówki w związku z procesem zaniku iloczasu i powstania samogłosek pochylonych. Tu należą końcówki: -ego, - emu, -a, -e

Odmiana zaimków

Istnieją archaiczne formacje, które kontynuują stan doby przedpiśmiennej, a nie utrzymują się później.:

Już w XV wieku rzadko trafia się forma „go” w miejsce „ji”.

Starą końcówkę narzędnika -im//-ym zastępuje końcówka -em, ale i na odwrót, wskutek czego te dwa przypadki spływają się w poł. XV wieku i występują w formie chwiejnej końcówki.

Odmiana liczebników

Znamiennym rysem staropolskiej odmiany liczebnika jest zachowawczość. Panują formy odziedziczone z epoki prasłowiańskiej i polskiej przedpiśmiennej.

Przykłady:

Liczebniki 5-10 zachowują odmianę żeńskich rzeczowników spółgłoskowych - pięć, piąci, piącią

Liczebniki 11-19, 50-90, 500 - 900 odmieniają tylko człon pierwszy: dwanaście studzien, piącinaćcie, piąciaset.

Liczebniki 300, 400 zachowują formy archaiczne: trzyset, cztyrset

W dobie staropolskiej są w użyciu archaiczne formy liczebników zbiorowych: dwój, obój, trój, które odmieniają się tak jak zaimek osobowy „mój”.

W dobie staropolskiej istnieją także liczebniki zespołowe: samowtór, samodziesiat, samodwadziest.

Czasowniki

Staropolskie system koniugacyjny posiada kilka archaicznych form, odziedziczonych po epoce przedpiśmiennej i prasłowiańskiej. Ale szybko one zanikają i na ogół w dobie staropolskiej znajdują się w postaci szczątkowej.

W zabytkach średniowiecznych - ” Psałterz floriański”, „Kazania świętokrzyskie”- zachowało się 26 form pierwotnego aorystu i imperfektu.

Do charakterystycznych form należą także czasowniki zakończone na -w oraz z zakończeniem na -wszy//-szy : zbiegszy, zawoław, rzekw.

Zanika wygłosowe -i//-y w formie rozkaźnika

Archaiczny charakter zachowuje odmiana słowa posiłkowego jeśm, jeś, jest. W połowie XV wieku powstają nowotwory: jestem, jesteś, jesteśmy dotąd w użyciu.

W miejsce ginących form aorystu i imperfektu wchodzą formy czasu przeszłego np. widziały są. Od XIV wieku widoczny jest powolny zanik słowa posiłkowego.

W funkcji partykuły występują formy aorystu słowa posiłkowego: bych, by, bychom. Przechodzą one w dobę średniopolską, gdzie ulegają dalszym zmiana rozwojowym.

Procesem charakterystycznym doby staropolskiej jest przechodzenie czasowników z jednej koniugacyjnej kategorii do innej. Np. sypę przeszło w sypię, zowę w zowię, kradę w kradnę.

W najstarszych zabytkach spotykamy jeszcze formy archaiczne kontynuujące wiernie stan prasłowiański: pożegnaję, powiadaję. W formach tych zaszedł fonetyczny proces kontrakcji grupy aje, która przeszła w a - wiec pożegnaje pożegna. Archaiczny kształt do dziś pozostał w formie pożegnają. Podobnej zmianie uległy formy czasu teraźniejszego czasowników umieć, rozumieć, śmieć.

System średniopolski

Rzeczownik

Znamienny proces mieszania końcówek dla doby staropolskiej trwa nadal w dobie średniopolskiej. W czasie trwania doby stwierdza się zupełny albo prawie bezwyjątkowy zanik starych formacji.

Przymiotnik i zaimek

Liczebnik

- Znacznym przeobrażeniom podlega odmiana liczebników głównych. W miejce formy „dwie” upowszechnia się forma „dwa”. Forma „dwiema' z celownika utrzymuje się do końca XVI wieku, ale zaczyna się szerzyć nowotwór: dwom, dwóm.. forma „dwaj” rozpowszechnia się w XVIII wieku.

- Stary narzędnik „trzemi” ustępuje nowej formi „trzema”

- W odmianie liczebników 5-10 obok starej końcówki - i występuje nowa -u

- W XVII i XVIII wieku ustala się formacja panująca w nowopolszczyżnie: trzynastu, piętnastu. Powstaje ze względu na zacieranie się poczucia właściwej wartości fleksyjno - słowotwórczej.

- Liczebniki 20 -40 uzyskują nową formę, poprzez dodanie koncówki -u

- Liczebniki 50-90 zachowują archaiczna odmianę z nieodmiennym członem drugim. W XVII i XVIII wieku pojawia się po pierwszym członie -u np. sześciudziesiąt. Dzisiejsza postać ustala się w dobie nowopolskiej.

Czasownik

Liczba podwójna

Następuje ostateczny zanik liczby podwójnej

System nowopolski

Zasób form deklinacyjnych i koniugacyjnych ustalił się zasadniczo w dobie średniopolskiej, a pod jej koniec miały już wygląd dzisiejszy. Zjawisko końcówek równoległych utrzymywało się, ale coraz częściej dokonywała się normalizacja. Wpływ na to miały takie czynniki jak szkoła, powszechność nauczania, literatura, prasa - one bowiem narzucały pewne formy jako poprawne i zalecane.

Rzeczownik

Deklinacja męska

Deklinacja żeńska

Deklinacja nijaka

Zaimki i przymiotniki

- Bierniku l.poj. rodzaju żeńskiego zaimków - w XVIII w. nasilił się proces zastępowania odziedziczonej i prawidłowej końcówki -ę końcówką - ą. W początkach doby nowopolskiej obie te końcówki są w użyciu. Rzeczywistość mówienia doprowadziła z końcem XIX wieku do powszechności końcówki -ą, z wyjątkiem jednej formy „tę”.

Zamieszanie w formie zaimka oddziaływało na formę przymiotnika, który sporadycznie przybierał końcówkę - ę.

+ narzędnik l.poj. - ym//-im

+ miejcownik l.poj. -em

+narzędnik l. mn. - -ymi//-imi

została już w dobie średniopolskiej zmącona. W liczbie pojedynczej dla obu przypadków używano obu końcówek z rosnącą przewagą -ym//-im. W narzędniku l. mn. istniały równolegle z pierwotnym -ymi//-imi, chyba w skutek fonetyczno - artykulacyjnego rozwoju -emi, które w dobie nowopolskiej weszło jako przeważające. Nowa i dotąd obowiązująca regulacja dokonała się w 1936 roku - w liczbie poj. Należy używać tylko -ym//-im, a w mnogiej -ymi//-imi. W mówieniu dziś nie trudno dostrzec odstępstwa od tej normy.

Liczebniki

Zastosowanie końcówki -u - nastąpiło deklinacyjne przeobrażenie paradygmatu liczebnika głównego. Liczebnik towarzyszący rzeczownikowi męskoosobowemu zaczął przybierać końcówkę - u np. sześciu, trzydziestu. W narzędniku obok -u dopuszczalna była końcówka -oma np. pięcioma palcami chwytamy.

Liczebnik dwa ma w celowniku dwie formy równoległe: dwóm i dwom, dwu, które w XIX i XX wieku jest uznawane za formę częstszą. W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku ustalił się nowy stan, który ogranicza fleksję liczebników do dwóch form we wszystkich przypadkach.

Czasownik

W systemie koniugacyjnym doby nowopolskiej nie dokonały się żadne istotne zmiany, wobec czego jest on kontynuacją doby średniopolskiej i zgadza się ze stanem współczesnym.

Osobliwości:



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Czarne Kwiaty, POLONISTYKA, II ROK SEMESTR ZIMOWY, HLP II ROK, romantyzm
Litera M, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Metodyka edukacji polonistyczn
Litera O, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Metodyka edukacji polonistyczn
zagadnienia romantyzm, POLONISTYKA, II ROK SEMESTR ZIMOWY, HLP II ROK, romantyzm
Czarne Kwiaty, POLONISTYKA, II ROK SEMESTR ZIMOWY, HLP II ROK, romantyzm
Litera M, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Metodyka edukacji polonistyczn
Bałwan - scenariusz, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Metodyka edukacji p
Sylabus Ostrowicki-Myoo sl-UMCS-GTRK - wykład, zarządzanie w kulturze, II rok, semestr letni
Rozpoczecie zajec w Academia Electronica-Instytut Filozofii UJ - GTRK 2014, zarządzanie w kulturze,
Scenariusz lekcji, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Media w edukacji
Scenariusz lekcji 1-3, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Edukacja technicz
Plastyka, Pedagogika UŚ, Licencjat 2010-2013, II rok - semestr letni, Metodyka edukacji plastycznej
harmonogram II rok semestr letni
systemy polityczne notatki, DIKS II ROK I SEMESTR
Związek zgody, Uczelnia, Filologia polska, II rok, semestr I, Składnia języka polskiego
NORMA JĘZYKOWA, Uczelnia, Filologia polska, II rok, semestr I, Kultura języka polskiego
Fleksja rzeczownika, Uczelnia, Filologia polska, II rok, semestr I, Kultura języka polskiego
100 pytań dobre, STUDIA, UG I stopień, UG FiR (II rok), Semestr III, System podatkowy w Polsce na tl

więcej podobnych podstron