EWOLUCJA POLSKIEGO SYSTEMU FLEKSYJNEGO
System staropolski
Kształtowanie się nowych typów odmiany rzeczownikowej
Polszczyzna z epoki przedpiśmiennej wyniosła tendencję zmniejszania liczby odziedziczonych z prasłowiańszczyzny typów odmiany rzeczownika i jej uproszczenia. Dzieje się to przez wyrównywanie szeregów fleksyjnych pierwotnie różnych, ale w niektórych składnikach z jakiegoś względu zbliżonych. Z dwóch lub paru szeregów powstaje jeden nowy, w którym pewne końcówki odziedziczone zostają usunięte, inne przekraczają właściwy sobie sposób użycia. Okresowo towarzyszy temu pewna chwiejność i płynność końcówek w obrębie nowo powstających typów odmian.
1.Rozwija się nowy paradygmat, w którym spływają się trzy pierwotnie różne odmiany tematów na -o, -jo, -u. Ślady tego widnieją w kilku przypadkach odmiany męskiej. W celowniku liczby pojedynczej dawne tematy na-o zatrzymują właściwa sobie końcówkę - u np. kapłanu, człowieku, głosu. Szybko jednak zaczyna się nacisk końcówki - owi np. kapłanu//kapłanowi, człowieku//człowiekowi, głosu//głosowi. Końcówka ta w dobie średniopolskiej wyprze pierwotną końcówkę - u.
2.W celowniku liczby mnogiej polszczyzna średniowieczna wykazuje bez wyjątku końcówkę -am, która w obrębie rzeczowników samogłoskowych jest dziedzictwem prasłowiańskim np. drogam, duszam, studnam, a w rzeczownikach spółgłoskowych przedhistorycznego wyrównania np. złościam, gardzielam, rzeczam. Sporadycznie pojawia się końcówka - om z odmiany męskiej, która z czasem stanie się wyłączna w tym przypadku np. przestępcom, kościom, skroniom.
3. w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników żeńskich spółgłoskowych istnieją trzy końcówki: odziedziczone - ech, stosunkowo bardzo rzadkie np. postaciech, rozkoszech; równie rzadka, przejęta z męskiej odmiany końcówka - och np. rzeczoch, drzwioch. Na przodujące miejsce wysuwa się końcówka - ach od XIV/XV wieku właściwa żeńskim samogłoskowym.
4. z użycia wychodzą niektóre formy odmiany rzeczownikowej z końcówką zerową, końcówka -i//-y oraz z końcówką -e
5. w celowniku l.poj. zaczyna się stopniowy nacisk końcówki -owi zamiast -u. Widać już niekiedy chwiejność np. proroku//prorokowi
6.w mianowniku l. mn. Szerzy się końcówka - owie, która w dobie średniopolskiej zamknie się w obrębie kilku rzeczowników.
Odmiana przymiotnikowa
NIEZŁOŻONA
Użycie niezłożonych form przymiotnika jest w dobie staropolskiej mocno ograniczone. Jest to uwarunkowane syntaktycznie i morfologicznie. Formy niezłożonej używa się głównie w funkcji orzecznika, ale nie przydawki np. bądź przebytek ich pusty.
W składniowej funkcji przydawki pojawiają się z reguły tylko przymiotniki dzierżawcze np. adamowa boku, do piłatowa domu.
Ograniczenie morfologiczne polega na tym, że w formie niezłożonej występują zasadniczo przymiotniki rdzenne z wygłosem twardym np. bos, chor, cich, albo rozwiniętym formantem zakończonym na spółgłoskę twardą, inną niż - k.
Skłonność do niemal wyłącznego użycia formy niezłożonej w funkcji orzecznika stwierdzamy w odniesieniu do imiesłowów biernych.
Formy niezłożone przymiotników wychodzą z użycia w XV wieku
ZŁOŻONA
Niektóre z form podlegają trwałym lub okresowym przekształceniom. Od XV wieku zaczyna się zastępowanie:
końcówki -im lub - ym w narzędniku l.poj. końcówka -em np. sercem skruszonem i duchem pokornem.
Starej koncówki -em w miejscowniki l.poj. końcówkami -im//-ym np. w domu świętym. Zastępowanie końcówek -imi//-ymi w narzędniku l. mn. końcówka - emi np. nad ludźmi dobremi.
W kilku formach ulegają w XV wieku zmianie końcówki w związku z procesem zaniku iloczasu i powstania samogłosek pochylonych. Tu należą końcówki: -ego, - emu, -a, -e
Odmiana zaimków
Istnieją archaiczne formacje, które kontynuują stan doby przedpiśmiennej, a nie utrzymują się później.:
biernik l.poj. rodzaju żeńskiego z końcówką ”-ę” - rękę twoję
mianownik l.mn. rodzaju męskiego - sądowie twoi
mianownik i biernik l.mn. rodzaju nijakiego z końcówką „-a” - ta ista słowa, wszystka działa
mianownik l.poj. rodzaju męskiego - jem, jenże
mianownik l.poj rodzaju żeńskiego jaże, jeż
Już w XV wieku rzadko trafia się forma „go” w miejsce „ji”.
Starą końcówkę narzędnika -im//-ym zastępuje końcówka -em, ale i na odwrót, wskutek czego te dwa przypadki spływają się w poł. XV wieku i występują w formie chwiejnej końcówki.
Odmiana liczebników
Znamiennym rysem staropolskiej odmiany liczebnika jest zachowawczość. Panują formy odziedziczone z epoki prasłowiańskiej i polskiej przedpiśmiennej.
Przykłady:
Liczebniki 5-10 zachowują odmianę żeńskich rzeczowników spółgłoskowych - pięć, piąci, piącią
Liczebniki 11-19, 50-90, 500 - 900 odmieniają tylko człon pierwszy: dwanaście studzien, piącinaćcie, piąciaset.
Liczebniki 300, 400 zachowują formy archaiczne: trzyset, cztyrset
W dobie staropolskiej są w użyciu archaiczne formy liczebników zbiorowych: dwój, obój, trój, które odmieniają się tak jak zaimek osobowy „mój”.
W dobie staropolskiej istnieją także liczebniki zespołowe: samowtór, samodziesiat, samodwadziest.
Czasowniki
Staropolskie system koniugacyjny posiada kilka archaicznych form, odziedziczonych po epoce przedpiśmiennej i prasłowiańskiej. Ale szybko one zanikają i na ogół w dobie staropolskiej znajdują się w postaci szczątkowej.
W zabytkach średniowiecznych - ” Psałterz floriański”, „Kazania świętokrzyskie”- zachowało się 26 form pierwotnego aorystu i imperfektu.
Do charakterystycznych form należą także czasowniki zakończone na -w oraz z zakończeniem na -wszy//-szy : zbiegszy, zawoław, rzekw.
Zanika wygłosowe -i//-y w formie rozkaźnika
Archaiczny charakter zachowuje odmiana słowa posiłkowego jeśm, jeś, jest. W połowie XV wieku powstają nowotwory: jestem, jesteś, jesteśmy dotąd w użyciu.
W miejsce ginących form aorystu i imperfektu wchodzą formy czasu przeszłego np. widziały są. Od XIV wieku widoczny jest powolny zanik słowa posiłkowego.
W funkcji partykuły występują formy aorystu słowa posiłkowego: bych, by, bychom. Przechodzą one w dobę średniopolską, gdzie ulegają dalszym zmiana rozwojowym.
Procesem charakterystycznym doby staropolskiej jest przechodzenie czasowników z jednej koniugacyjnej kategorii do innej. Np. sypę przeszło w sypię, zowę w zowię, kradę w kradnę.
W najstarszych zabytkach spotykamy jeszcze formy archaiczne kontynuujące wiernie stan prasłowiański: pożegnaję, powiadaję. W formach tych zaszedł fonetyczny proces kontrakcji grupy aje, która przeszła w a - wiec pożegnaje ↔ pożegna. Archaiczny kształt do dziś pozostał w formie pożegnają. Podobnej zmianie uległy formy czasu teraźniejszego czasowników umieć, rozumieć, śmieć.
System średniopolski
Rzeczownik
Znamienny proces mieszania końcówek dla doby staropolskiej trwa nadal w dobie średniopolskiej. W czasie trwania doby stwierdza się zupełny albo prawie bezwyjątkowy zanik starych formacji.
miejscownik l.poj rzeczowników z tematem na k, g, ch przybiera końcówkę -u
mianownik l.mn. deklinacji męskiej - w XVI/XVII wieku zarysowały się dwie odrębne grupy rzeczowników. Nieżywotne z końcówką -y oraz żywotne z końcówką -i. Osobowe z wygłosowym „ch” przyjmują końcówkę -i zamiast -y. Forma biernikowa na -y wkracza do niektórych osobowych np. hetmany, ale jej nasilenie przypada na okres doby nowopolskiej.
Biernik l. mn. rodzaju męskiego - w dobie staropolskiej rzeczowniki męskoosobowe zachowały końcówkę -y oraz -e. W XVII wieku coraz powszechniej są one zastępowane formami dopełniacza np. synów, chłopów. W pierwszej fazie doby nowopolskiej formy dawnego biernika funkcjonują w języku poetyckim jako archaizmy. Rzeczowniki męskoosobowe w liczbie mnogiej odcięły się swoja formą od niemęskoosobowych. Miało to wpływ na rodzaj gramatyczny - w liczbie mnogiej w miejsce trzech rodzajów powstały dwa: męskoosobowy i niemęskoosobowy.
Narzędnik l. mn. (rzeczowniki męskie i nijakie) - w XVI wieku zaczyna się szerzyć końcówka - ami z żeńskiej odmiany, przed którą gramatycy ostrzegają jako przed wulgaryzmem.
Miejscownik l.mn. ( męskie i nijakie) - w użyciu są dwie końcówki: -ech odziedziczona po średniowieczu oraz -och prawdopodobnie gwarowego pochodzenia. Obok tych dwóch końcówek pojawia się od polowy XVI wieku przejęta z deklinacji żeńskiej - ach, która staje się wzorcowa.
Mianownik l.poj. żeńskie - istnieją dwie końcówki: jasne a, miały twardotematowe, rodzimy na -ja, na -ica, -ca. Pochylone a miały niektóre miękkotematowe, zapożyczone na -ija, -yja. W miarę zaniku a pochylonego wyrównywały się formy mianownika i z czasem występowało już tylko -a.
Dopełniacz l.poj. (miękkotematowe, samogłoskowe żeńskie) - długo w XVII panowała przejęta pierwotna końcówka -e ale szerzyła się analogicznie końcówka -i//-y, które w potocznym języku się utrwaliły.
Celownik l.mn.(żeńskie) - zachowały starą końcówkę -am, która została wyparta w 2 poł. XVI wieku przez -om.
Przymiotnik i zaimek
dążność do wyrównania formy biernika l.poj. rodzaju żeńskiego zaimków z forma takiego przymiotnika powoduje pojawienie się końcówki - ą. Proces ten zakończył się dopiero w dobie nowopolskiej.
Obecność obu końcówek - -ym//-im, -em w narzędniku l.poj i miejscowniku bez względu na rodzaj i przypadek. Próby normalizowania przypadają na dobę nowopolską.
Mianownik i biernik l.mn. zaimków- ustępuje stara końcówka -y w XVI wieku, a na jej miejsce pojawia się -e właściwa zaimkom miękkotematowym.
Stare zaimki „jen”, „jenże” występują szczątkowo na początku XVI wieku. Dłużej trzyma się forma „ji” zastąpiona przez „go”. Od XVI wieku szerzy się forma „mu” oraz formy „nim”, „nią”, „ją”.
Od połowy XVI wieku szerzy się końcówka -ej w miejsce pierwotnej -e
Liczebnik
- Znacznym przeobrażeniom podlega odmiana liczebników głównych. W miejce formy „dwie” upowszechnia się forma „dwa”. Forma „dwiema' z celownika utrzymuje się do końca XVI wieku, ale zaczyna się szerzyć nowotwór: dwom, dwóm.. forma „dwaj” rozpowszechnia się w XVIII wieku.
- Stary narzędnik „trzemi” ustępuje nowej formi „trzema”
- W odmianie liczebników 5-10 obok starej końcówki - i występuje nowa -u
- W XVII i XVIII wieku ustala się formacja panująca w nowopolszczyżnie: trzynastu, piętnastu. Powstaje ze względu na zacieranie się poczucia właściwej wartości fleksyjno - słowotwórczej.
- Liczebniki 20 -40 uzyskują nową formę, poprzez dodanie koncówki -u
- Liczebniki 50-90 zachowują archaiczna odmianę z nieodmiennym członem drugim. W XVII i XVIII wieku pojawia się po pierwszym członie -u np. sześciudziesiąt. Dzisiejsza postać ustala się w dobie nowopolskiej.
Czasownik
na przełomie XV i XVI wieku ginie stara odmiana „jesm”, „jeś” zastąpiona nowotworami „jestem”, „jesteś”
stara forma imiesłowu na -ęcy wychodzi z użycia w 1 poł. XVI wieku.
Tryb rozkazujący - pierwotna końcówka -i//-y zanikała i pod koniec XVI wieku upowszechniły się formy beż niej. W XVII wieku z wola przekształcały się w formę nowopolską, przyjmując w wygłosie spółgłoskę -j np. bij, tnij.
Czas przeszły wyrażał się formami typu robiłem, robiliśmy. Bardzo rzadko trafiały się formy wołał jest, kazali są. Na przełomie XV i XVI w. powstała odmianka pierwszej osoby wszystkich liczb ; weszła w użycie forma robiłech, robiłychmy. Jest ona związana z Małopolska i Śląskiem. Utrzymały się one do XVII wieku, potem zanikły.
W XVI w. Dokonało się przekształcenie starych form trybu przypuszczającego: bych, bychom, bychą pod wpływem formy czasu przeszłego. Powstały formy: byłeś, byliśmy, byli.
Liczba podwójna
Następuje ostateczny zanik liczby podwójnej
System nowopolski
Zasób form deklinacyjnych i koniugacyjnych ustalił się zasadniczo w dobie średniopolskiej, a pod jej koniec miały już wygląd dzisiejszy. Zjawisko końcówek równoległych utrzymywało się, ale coraz częściej dokonywała się normalizacja. Wpływ na to miały takie czynniki jak szkoła, powszechność nauczania, literatura, prasa - one bowiem narzucały pewne formy jako poprawne i zalecane.
Rzeczownik
Deklinacja męska
w celowniku l.poj. panowała chwiejność końcówek -u//-owi. Wybór jednej z nich zależał głównie od zwyczaju, który nie zawsze jest ustalony i często w poczuciu użytkownika wątpliwy - kotu i kotowi. Upowszechniła się końcówka -owi, jednak -u występuje jeszcze w niewielu rzeczownikach.
Dopełniacz l.poj: proces repartycji dwóch równoległych końcówek -a//-u nie został ostatecznie zamknięty. Można wyłonić zasadnicze tendencje użycia obu tych końcówek i wyodrębnić pewne grupy wyrazów, które im podlegają. Trafiają się i takie wyrazy, w których użycie poszczególnej końcówki jest zależne od znaczenia np. wieczora i wieczoru
Mianownik l.mn. - wychodzą ostatecznie z użycia stare formy mianownikowe nazw zwierzęcych: psi, bycy. Na ich miejsce upowszechnia się forma dawnego biernika typu: psy, byki. I one ostatecznie zapanowały w języku nowopolskim. Zaczynają się szerzyć formy z końcówką -y//-i: syny, ministry, wnuki. Należy je uważać za elementy żywego ogólnopolskiego języka mówionego. Ta inowacja załamuje się, gdy zaczęto używać wyrazów tak zakończonych na określenie pejoratywne oraz w przeciwstawieniu ich do wyrazów zakończonych na -owie. Do XIX wieku były jednak w użyciu obojętnym. Dziś utrzymują się w rzeczownikach, którymi określamy osoby z pogardą. Rzeczowniki zapożyczone z końcówką - um przybierają końcówkę - a. Formy takie długo się utrzymują, a tendencja zanikania końcówki -a następuje pod koniec doby nowopolskiej.
Dopełniacz l.mn. - w dobie nowopolskiej pomnożył się szereg rzeczowników, które miały w tym przypadku dwie końcówki: starszą -ów oraz nową i częściej używaną -i//-y. Działo się to zwłaszcza w wyrazach zakończonych na -arz, -erz, -eż, -acz np. aptekarzy - aptekarzów. Rzeczowniki z formantem - ciel utrzymują archaiczną końcówkę -i np. nauczycieli
Biernik l. mn - coraz powszechniej w XVII wieku formy starego biernika zastępowano dopełniaczem, więc: synów, chłopów. Na przełomie XVII/XVIII wieku formy na -y//-i, -e były już archaizmami.
Deklinacja żeńska
Końcówka dopełniacza l.poj. miękkotematowych -e, na przełomie XVII/XVIII wieku zaczęła ustępować końcówce -i/-y
Biernik l. poj. - w XVIII wieku nastąpiło starcie dwóch współzawodniczących ze sobą końcówek: starej „ą” i przejętej „ę” . od połowy wieku cofa się końcówka „ą”, trafia się jeszcze w wyrazach zapożyczonych na -ija, -yja np. intencją, animozyją. Dziś końcówka „ą” w bierniku utrzymała się w wyrazie pani - panią.
Mianownik, biernik i wołacz l. mn. - coraz częściej w XVIII wieku zamiast końcówek -i//-y w odmianie pojawia się rzeczowniki z końcówką - e. Obecność dwóch równoległych końcówek trwa aż do dziś.
Dopełniacz l. mn - w XVIII wieku zaczyna się szerzyć końcówka - ów, która przeszła z odmiany męskiej, jednak zostaje ona wycofana przez gramatyków, którzy uznają, że ona tam być po prostu nie może, gdyż powstają takie niegramatyczne formy jak : ćmów, pchłów zamiast ciem, pcheł.
Deklinacja nijaka
Narzędnik l. mn. (też męskiej) - Pod koniec XVIII wieku zaniknęła końcówka -y/-i np. kielichy, sposoby, a zaczęły się szerzyć końcówki -ami/-mi. Archaiczna końcówka zachowała się do dziś w formie laty, czasy, ale tylko z przydawką
Dopełniacz l. mn. - pod koniec XVIII wieku w deklinacji nijakiej zaczyna się szerzyć końcówka -ów np. narzędziów. Formy te zostały uznane za „bez ładu” i gramatycy nakazali używać końcówki - i//-y. Języka sam jednak sobie z tym poradził i większość rzeczowników nijakich jest bezkońcówkowych w dopełniaczu.
Mianownik, biernik l. poj. - w XVIII/XIX wieku występuje przejściowa skłonność do zastępowania prawidłowej końcówki - ę, końcówką - e, czemu sprzyja zanik wygłosowej nosowości.
Zaimki i przymiotniki
- Bierniku l.poj. rodzaju żeńskiego zaimków - w XVIII w. nasilił się proces zastępowania odziedziczonej i prawidłowej końcówki -ę końcówką - ą. W początkach doby nowopolskiej obie te końcówki są w użyciu. Rzeczywistość mówienia doprowadziła z końcem XIX wieku do powszechności końcówki -ą, z wyjątkiem jednej formy „tę”.
Zamieszanie w formie zaimka oddziaływało na formę przymiotnika, który sporadycznie przybierał końcówkę - ę.
Narzędnik i miejscownik l.poj oraz narzędnik l. mn. Zaimków i przymiotników- pierwotna repartycja końcówek tych przypadków:
+ narzędnik l.poj. - ym//-im
+ miejcownik l.poj. -em
+narzędnik l. mn. - -ymi//-imi
została już w dobie średniopolskiej zmącona. W liczbie pojedynczej dla obu przypadków używano obu końcówek z rosnącą przewagą -ym//-im. W narzędniku l. mn. istniały równolegle z pierwotnym -ymi//-imi, chyba w skutek fonetyczno - artykulacyjnego rozwoju -emi, które w dobie nowopolskiej weszło jako przeważające. Nowa i dotąd obowiązująca regulacja dokonała się w 1936 roku - w liczbie poj. Należy używać tylko -ym//-im, a w mnogiej -ymi//-imi. W mówieniu dziś nie trudno dostrzec odstępstwa od tej normy.
Liczebniki
Zastosowanie końcówki -u - nastąpiło deklinacyjne przeobrażenie paradygmatu liczebnika głównego. Liczebnik towarzyszący rzeczownikowi męskoosobowemu zaczął przybierać końcówkę - u np. sześciu, trzydziestu. W narzędniku obok -u dopuszczalna była końcówka -oma np. pięcioma palcami chwytamy.
Liczebnik dwa ma w celowniku dwie formy równoległe: dwóm i dwom, dwu, które w XIX i XX wieku jest uznawane za formę częstszą. W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku ustalił się nowy stan, który ogranicza fleksję liczebników do dwóch form we wszystkich przypadkach.
Czasownik
W systemie koniugacyjnym doby nowopolskiej nie dokonały się żadne istotne zmiany, wobec czego jest on kontynuacją doby średniopolskiej i zgadza się ze stanem współczesnym.
Osobliwości:
w początkowej fazie doby zanika końcówka - m czasu teraźniejszego. Istnieje tylko końcówka - my
użycie końcówki -emy zamiast -imy np. cierpimy - cierpiemy, przed którym ostrzegają gramatycy. Formy na -emy są rozpowszechnione w gwarach.
Zanikaja formy czasu zaprzeszłego
Formy czasu przeszłego trybu przypuszczającego - zaczęto łączyć partykułę „by” z forma imiesłowu na -ł, -ła, - ło, -li, -ły.
Przewagę uzyskuję forma czasu przyszłego złożona z imiesłowem „ będę robił”. Ta tendencja nasila się w XIX wieku.
Imiesłów uprzedni ma nową formę -łszy