Zygmunt Krasiński „Irydion”

Pomysł narodził się podczas pobytu w Petersburgu na przełomie lat 1832-1833.

Utwór metafizyczny, odnoszący się do:

- sytuacji osobistej poety syna podbitego narodu,

- Polaka zmuszonego do składania wiernopoddańczych wizyt w cesarskim pałacu,

- ówczesnych losów Polski i Europy.

Ukazanie świata w momencie przełomowym, obrazy schyłku i załamywania się epoki, znalazło to odzwierciedlenie w rozpadającym się imperium rzymskim, rozsadzane przez wewnętrzne i zewnętrzne żywioły ludzkie, tzn. barbarzyńców i chrześcijan, wrogów działających jawnie i kryjących się w katakumbach.

Do napisania „Irydiona” inspirowało poetę:

- podróż do Włoch,

- rumowisko historii starożytnego Rzymu.

Wizję starożytnego imperium czerpał z dzieł Chateaubrianda „ Studia lub rozważania historyczne nad upadkiem imperium rzymskiego”; Micheleta „Historia rzymska” i „Wstęp do dziejów powszechnych” oraz dzieła Sismondiego „Historia upadku imperium rzymskiego”. Głównym inspiratorem był Chateaubrianda: informował o pierwszoplanowych postaciach historycznych, które żyły w „Irydionie”, uczył realiów obyczajowych Rzymian i Greków.

„Irydion” jest dedykowany pani Joannie Bobrowej Piotrowickiej, mężatce z dwójką dzieci. Jej poświęcony jest wątek miłosny Irydiona i Kornelii. Dedykowany jest „Marii”, ale badacze są jednomyślni, że chodzi tu o Joannę Borowską, muzę dramatów Krasickiego, wielkiej miłości jego życia.

Treść „Irydiona”

Człowiek pochodzenia greckiego, który szuka zemsty na Rzymie, który zawiódł Ateny. Jest samotny, jego ojciec umarł, zostawiając mu w spuściźnie nienawiść cesarstwa. Matka to kapłanka Odyna, porwana niegdyś w Chersonezie - otruła się, kiedy był jeszcze dzieckiem.

Zostaje mu siostra, którą wydaje Heliogabalowi, aby pomieszała mu zmysły i stopniowo doprowadziła do szaleństwa. Osiągnąwszy ten cel, obezwładnił cezara: staje się prefektem jego pretorianów i jego bezwzględnym władcą.

Irydion chce jednym zamachem obalić Rzym, za pomocą wszystkiego, co ma pod ręką, za pomocą pretorianów, cezara, chrześcijan i barbarzyńców. Jego myśli i działanie są powodowane rozpaczą oraz nienawiścią do wszystkiego, co rzymskie. Musi cały czas udawać.

Spokojna postać - afrykański starzec Masynissa. Wydaje się żyć od zawsze i być nieśmiertelny.

Wszystko zapowiada zwycięstwo bohatera, ale w umówionym dniu, w chwili, w której podnosi rękę, by zapalić stos, mający być hasłem do podpalenia Rzymu, zdradzają go chrześcijanie. Biskup Rzymu wyklina ich, kiedy uzbrojeni mieli wyruszyć z katakumb. Wtedy Irydion, który przejął chrześcijaństwo, wraca do bogów swej matki. Heliogabal i Elsinoe giną. Następuje krwawa walka z Aleksandrem Sewerusem. Kiedy Irydion stracił już wszystko, uciekł ku brzegom morza. Tam czekał na niego Masynissa, który chciał, by I. zaprzedał swą duszę.

Zwyciężony poznaje w swej ostatniej godzinie, że był tylko ideą proroczą o zgubie Rzymu. Oddaje wtedy swą duszę diabłu, pod warunkiem, że kiedyś będzie mógł oglądać zgubę Rzymu. Masynissa zgadza się na to i usypia go w grocie gór latyńskich.

Problem historyzmu romantycznego

Dwie zasadnicze płaszczyzny akcji w dramacie:

1. temat historyczny,

2. analogie i aluzje dostrzegane w planie symbolicznym.

Na treść akcji składa się próba odtworzenia historii Rzymu z roku 222 n.e., czasy panowania Heliocjabala. Na tle potęgi Rzymu poeta ukazuje spisek Greka, dworzanina i powiernika cezara - Irydiona. Plan Irydiona okazuje się przedwczesny, nierealny - dlatego ponosi klęskę, a jego dzieło podejmują z powodzeniem chrześcijanie i barbarzyńskie Ludy Północy. Pozorne zwycięstwo odnosi w dramacie odnosi Aleksander Sewerus wspierany przez Ulpianusa, uosobienie rzymskich cnót i ideałów.

Analiza pierwiastków historycznych odkrywa fakt, iż ścisłość historyczna dramatu jest złudzeniem.

- koncepcja postaci spiskowca i jego zamierzeń jest wytworem wyobraźni jak i wizja samego Rzymu.

- religia chrześcijańska była już w Rzymie rozpowszechniona, a przyczyną upadku Rzymu u Krasińskiego są hordy barbarzyńców.

Koncepcją historiozoficzna dramatu jest to, że odrodzenie Rzymowi i światu miał przynieść chrześcijański charyzmat miłości.

Artystyczne przetwarzanie wydarzeń autentycznych jest dla romantyka konwencją zupełnie naturalną i całkowicie uzasadnioną. Jego swobodny i nieograniczony stosunek do tworzywa historycznego uzależniony jest jedynie od obowiązku zachowania ducha narodowego oraz od specyficznej interpretacji historiozoficznej ukazywanych zjawisk.

Analogie do współczesności w „Irydionie”

1. Metafizyczna wizja dziejów

- jest to dramat umieszczony w rzędzie dramatów historycznych o konstrukcji historiozoficznej opartej na zasadzie funkcjonowania koła czasu,

- w komentarzu zawartym w liście do Henryka Reeve z dnia 4 maja 1835 r, przyznaje się do istnienia historycznej maski, pod którą kryją się współczesne dylematy,

- konfrontacja sił powodujących w konsekwencji zagładę imperium rzymskiego jest jego zdaniem wynikiem odwiecznej walki szatana z Bogiem.

W świecie „Irydiona” poczynania bohaterów, ich cele i dążenia są całkowicie zdeterminowane przez działania i interesy sił boskich i szatańskich. Sens tej walki wyjaśnia Masynissa w dialogu z Chórem Podziemnych Głosów, odsłaniając główne założenia swego szatańskiego planu. Pycha Masynissy - szatana - jest tak wielka, że nie waha się on wyjaśniać swoich planów na długo przed ostatecznym finałem starcia. W przekonaniu o słabości ludzkiej natury, rozwiewa miraże znikomej potęgi, którą obdarowuje Irydiona.

W „Irydionie”, podobnie jak w „Kordianie”, szatan wykorzystuje ludzką historię we własnej strategii walki z Bogiem.

Opatrzność determinuje od początku do końca myśli, idee, cele i poczynania poszczególnych jednostek ludzkich, jak i całych narodów. Historia świata tworzona jest w zamęcie ziemskich dążeń, jest jedynie polem realizacji zamierzeń Boga. Jest to najistotniejsze, metafizyczne przesłanie utworu, będące podstawą historycznej koncepcji dramatu.

2. Analogie polskie

Odniesienia do sytuacji polskiej dotyczą paraleli: Rzym - Rosja, Grecja - Polska. Skojarzenie to opiera się na wyobrażeniu o celowości i sprawiedliwości planów Opatrzności, obejmujących również naród polski. Tak jak potężne cesarstwo rzymskie uległo niegdyś przewadze intelektualnej podbitej Grecji, tak i cesarstwo rosyjskie musi ulec w myśl tych samych założeń moralnej i intelektualnej Polski.

3. Paralelizmy germańskie

W historiografii europejskiej w dobie romantyzmu obraz rozpadającego się pod ciosami surowych barbarzyńców imperium rzymskiego miał być konkretnym ostrzeżeniem kierowanym pod adresem zepsutych dworów feudalnych, sentymentalny nurt literatury maskował okrucieństwa, zbrodnie i występki łupieżców, których Opatrzność wyniosła na dostojny tron Europy, powierzając im władzę na milionami obywateli wielu ujarzmionych narodów.

Powołując się na historyczne zasługi hord germańskich, historycy i filozofowie niemieccy ogłosili, że Europa praktycznie wszystko zawdzięcza napadom ludów germańskich.

3. Paralelizm ogólnoeuropejski

Odniesienie do masowych ruchów rewolucyjnych, buntów i powstań narodowych w dobie panowania Świętego Przymierza. Echa wrzenia i niepokoju Europy artystycznie przetworzone w dramacie dostrzegamy w społecznym tle spisku Irydiona, w obrazach nędzy pospólstwa rzymskiego, nienawiści niewolników i gladiatorów, pragnących wolności i poprawy losu.

Literackie konstrukcje bohaterów

Irydion

Problem wielowiekowej nienawiści do Rzymu, wzbogacony został ideą miłości do uciemiężonej ojczyzny. Wybór bohatera narodowości greckiej spowodowany został sympatią dla narodu krwawo zdobywającego niepodległość.

Imię tytułowego bohatera daje się wyjaśnić dzięki tzw. „Katalogowi Świętych Kościoła Wschodniego”. Jest ono utożsamiane z grecką Irydą, boginią tęczy. Jahwe po potopie, jako znak przymierza z ludźmi ustanowił tęczę, zapewniając, że już nigdy więcej nie będzie ich karał potopem. Tak idea wcielona w Irydiona miała być łukiem łączącym Grecję z Polską i zapowiedzią, że zemsta/powstanie nie będzie już nigdy środkiem do zbawienia ojczyzny.

Tragizm Irydiona

Irydion jako syn Amfilocha odziedziczył po swoim ojcu nakaz zniszczenia znienawidzonego imperium rzymskiego.

Bunt Irydiona stanowi aluzję do tragedii powstania z 1831r. Tytułowy bohater podejmuje czyny zasługujące ze względów etycznych na całkowite potępienie, czyny prowadzące do klęski moralnej. Pozornie usprawiedliwione działanie Irydiona, tzn. zemsta nad Rzymem zostaje ukazane jako działanie grzeszne, przeciwstawiające się planom Opatrzności. Za bezmiar swych win bohater skazany jest na kilkunastowiekową pokutę, aby ostatecznie wykrystalizować w sobie nowe, już w pełni chrześcijańskie poczucie miłości do ojczyzny.

Irydion staje się narzędziem w ręku Masynissy, popełnia nieświadomie szereg nieetycznych czynów, wydaje na hańbę i śmierć swoją siostrę, okazuje się być zdrajcą i nikczemnikiem wobec Heliogabala, Aleksandra i chrześcijan, których wciąga do walki sprzecznie z nakazami ewangelii. Okazuje się, że działalność Irydiona ma charakter negatywny, kieruje nim maniakalne dążenie do zemsty za wszelką cenę.

Tragizm Irydiona jest tragizmem wyznawanej przez niego idei. Zemsta jest destrukcją, zdolność tworzenia posiadają jedynie idee miłości, cierpliwości i przebaczenia.

Tragizm Irydiona polega na sprzeczności między słusznym celem, jakim jest obalenie despotyzmu a nieszlachetną motywacją jego działań (zemsta) i środkami (podstęp, bezwzględność), które do tego celu prowadzą.

Bohater podejmuje walkę, której cel jest zbyt odległy dla samotnych działań jednostki, chciał on wypełnić w jednym dniu przeczucie przyszłych wieków.

Fatum ujawniające się pod postacią Masynissy to zobowiązanie przyjęte wobec narodu, a odziedziczone jako święte przykazanie ojca. Fatum niszczy wszystko. Fatum ciąży także nad siostrą Irydiona, Elsinoe, spadkobierczyni ojcowskiego nakazu ma czynić, co każe jej brat.

Elsinoe kocha Aleksandra, ale Irydion zmusza ją do uwodzenia cezara, unicestwia tę miłość świadomie, dla niej spełnia się fatum - umiera.

Wątek miłosny Irydiona I Kornelii

Związek Irydiona i Kornelii jest w rzeczywistości poetyckim przetworzeniem związku Krasickiego z Joanną Bobrową.

Kornelia jest ogniwem łączącym świat chrześcijański ze światem pogańskim, katakumby z rozpasanym dworem cezara. Jako przeciwwaga do Masynissy staje się zbawienną stroną misteryjnej konfrontacji boskiej i szatańskiej.

Postać i cele Masynissy

Afrykański starzec. Autentyczny Masynissa był, jak mówi historia, wielkim przyjacielem Rzymu.

Nienawiść do imperium ujawnia się dopiero w jego wnuku Jugurcie, którego metody walki z Rzymem przypominają sposób działania Masynissy.

Wobec Irydiona występuje od początku jako człowiek. Jako demon zła objawia się dopiero po wywołaniu rozłamu wśród chrześcijan. Masynissa do realizacji swych zamierzeń posługuje się Irydionem, zabiega o pomoc człowieka - istoty rozdwojonej wewnętrznie i dlatego ulegającej pokusie zła.

Heliogabal

Panowanie tego władcy jest czasem realizacji zamierzeń Irydiona. Podczas panowania Heliogabala nie żyły jednostki szczególnie reprezentatywne. Swoich bohaterów posklejał z elementów różnoczasowych, dodając im to, co do nich i ich czasów pasowało.

We „Wstępie” do dramatu Krasiński umieścił dokładne określenie stosunków i zjawisk zachodzących w Rzymie.

Wynika z nich, że imperium jest juz w stanie ostatecznego rozkładu. Coraz gorsza i bardziej wyrafinowana polityka władców doprowadziła do stopniowego upadku nie tylko potęgi imperium, ale także cnót obywatelskich, prawa i sprawiedliwości.

Heliogabal w „Irydionie” jest człowiekiem do obłędu zakochanym w Elsinoe, sentymentalnym kochankiem, skończonym tchórzem ogarniętym manią prześladowczą. Lud kocha go za rozrywki a pretorianie czczą w nim boską hojność. Obraz cesarza bliźniaczo podobny jest do Kaliguli i Nerona, oraz osiemnastoletniego starca nacechowanego nudą i lubieżnością. Krasiński jako pierwszy wyczuł i odkrył w szalonym cezarze typowe symptomy choroby romantycznej.

Postaci historyczne

- prefekt gwardii Heliogabala - Eutychian,

- Aleksander - sympatyk chrześcijan,

- Mammea - sympatyk chrześcijan,

- Ulpianus - wróg chrześcijan, rzymski prawodawca,

- Arystomach.

Z akcji dramatu wynika, że Aleksandra przygotowują do objęcia tronu Ulpianus i Mammea. Prawda historyczna stwierdza jednak, że to Maesa (siostra Julii Dominy, żony Septymiusza Sewera), widząc szaleństwo swojego wnuka, Heliogabala i rosnące w Rzymie niezadowolenie, spowodowała swoimi intrygami wstąpienie na tron swojego drugiego wnuka - Aleksandra. Poeta zamiary Maesy przypisuje Mammei, jej córce, równie wyidealizowanej jak i sam Aleksander.

Krasiński zapowiada, że rola Aleksandra jako chrześcijańskiego zbawcy imperium, uprzedza czasy znacznie późniejsze. Aleksander dostosował swoje życie do ewangelickich nakazów wiary i moralności chrześcijańskiej. Irydion jest w dramacie wyrazicielem proroczej idei upadku Rzymu, Aleksander równoważy destrukcję myśli.

Rzym jest zagrożony wewnętrznym rozkładem i agresją narodów do tej pory całkowicie zależnych od władców Rzymu. Konieczność obrony państwa powierzono hordom barbarzyńców, które miały pełnić straż nad pozorną wielkością i bogactwem Rzymu. W ogólnym zaślepieniu nie dostrzeżono niebezpieczeństwa, jakie przyniosła ze sobą opieka barbarzyńców, pogłębiając chaos, rujnując skarbiec państwa.

W dramacie osobą odpowiedzialną za sprowadzenie barbarzyńców do Rzymu jest Amfiloch, który dzięki przyjaźni z władcami krain podległych wykorzystuje wielowiekową chęć odwetu narodów podbitych przez Rzym.

Odyn w dramacie Krasińskiego funkcjonuje jako bóg barbarzyńców, w rzeczywistości Odyn był walecznym wodzem szczepu germańskiego.

Wśród chrześcijan najwybitniejszą postacią jest biskup Wiktor. Chrześcijanie w dramacie dzielą się na „starych”, których zwycięstwo polegało na umieraniu oraz „młodych”(przedstawiciel - Symeon z Koryntu), którzy zwyciężają i żyją.

Nie udało się Irydionowi pozyskać chrześcijan. Surowy w przekonaniach biskup powstrzymuje Symeona i jego towarzyszy przed grzesznym planem zemsty, ratuje również Kornelię, przywołując ją do pokuty. Pozbawiony pomocy chrześcijan, wyklęty i napiętnowany Irydion trwa w swoim uporze.

Obecność chrześcijan w dramacie ma uwypuklić ponadhistoryczny aspekt ujęcia chrześcijaństwa.

Rzym musi zginąć, bo zdradził dawne ideały, honor i cnoty przodków, bo narzucił wolnym ludziom okropna niewolę. Racje barbarzyńców nie mogą zostać uznane, bowiem wbrew nakazom ewangelii na despotyzm odpowiada zemsta.

Budowa dzieła

Krasiński wykorzystał możliwości, jakie otwierała przed nim konwencja romantycznego synkretyzmu rodzajowego. Swobodnie połączył dramat właściwy z epicko-lirycznymi formami „Wstępu” i „Dokończenia”.

„Wstęp” do „Irydiona” to przybliżona wersja poematu lub powieści poetyckiej. Napisany prozą. Składa się z 12 krótkich części, przypominających swą konstrukcją pieśni. „Wstęp” ma ścisły związek z „Dokończeniem”.

„Dokończenie” różni się od „Wstępu” pod względem kompozycji i stylu. Jest krótsze o połowę i liczy prawie 4 razy więcej pieśni, gdyż są skrócone do strofek kilkuwersowych. Dają one wrażenie mocno zrytmizowanego wiersza prozą. „Dokończenie” zbliżone jest do „medytacji poetyckiej”.

Krasiński kreśli posępny obraz bezludnej i dzikiej Kampanii Rzymskiej po zachodzie słońca. Porą romantycznej medytacji jest zazwyczaj wieczór lub noc. Zapadająca nad antycznymi ruinami ciemność to pejzaż ukazania postaci tajemniczych przechodniów. W tej scenerii w tempie ponadczasowym rozgrywa się wielkie misterium walki grzechu i prawości. Jasność przeraża szatana i kładzie kres złu.

Czas i przestrzeń w dramacie

„Irydion” ma dwa plany: historyczny i współczesny. Zgodnie z tą konstrukcją funkcjonują w utworze 2 czasy. Pierwszy to czas odtworzonych wypadków przeszłości, które kontynuują przebieg wydarzeń w dramacie. Drugi to czas aktualnych sytuacji, na które wypadki przeszłości rzutują światło, determinując poczynania bohaterów. W tym układzie „Wstęp” i „Dokończenie” dzielą się jakby współcześnie, wysuwają się na 1. miejsce, jako medytacja historiozoficzna poety.

„Wstęp” zaczyna się od obrazu zgrzybiałości starożytnego świata. W dyskusji z Ulpianem, Irydion przeciwstawia natchnioną młodość Grecji, starczemu i egoistycznemu wyrachowaniu Rzymian. Ogólną atmosferę, na której tle rozgrywa się akcja, Krasiński opisał we „Wstępie” i objaśnił ją w przypisach, nie poświęcając jej w samym dramacie zbyt wiele uwagi. W objaśnieniach przedstawiając siły polityczne i społeczne: arystokrację, lud, senat, wojsko, prowincje - wprowadził realia ówczesnej epoki. Są one też wplecione w akcję dramatu. Dla zachowania kolorytu historycznego poeta zamieścił wzmiankę o ówczesnej filozofii i literaturze. Rzymski charakter dramatowi nadają szczegóły antyczne, archeologiczne i topograficzne.

Struktura utworu

„Irydion” został podzielony na 4 części, przy odstępstwie od podziału na akty:

1. Zawiera bogactwo materiału dramatycznego. Występują w niej powtórzenia motywów przewodnich „Wstępu” i ekspozycja głównych wątków dzieła. Następuje prezentacja głównych bohaterów, charakterystyka środowiska pałacowego, zawiązanie nici podstawowych intryg. Jest to najbardziej klasyczna część utworu.

2. Stoi w wyraźnej opozycji do 1. Jest to najbardziej romantyczna część. Krasiński umieścił jej akcję w scenerii katakumb. Groby, cmentarze, modlitwy i ekstazy religijne, światło i mrok, tajemnica i śpiew zebranych uczestników obrzędu sakralnego tworzą przejmujące tło wydarzeń. W takiej scenerii rozgrywają się najważniejsze wątki dramatu: metafizyczny, polityczny i psychologiczno-miłosny.

3. Wnosi przełom w wątku politycznym i psychologiczno-miłosnym. Wybucha powstanie. Irydion zostaje namiestnikiem cesarskim, nadchodzą pierwsze wiadomości z pola walki. Aleksander staje się panem pałacu. Umierają Elsinoe i Heliogabal. Irydion traci Kornelię, zawodzą go dotychczasowi sojusznicy, biskup Wiktor usuwa go z grona wiernych, przeklinając jego grzeszne zamiary.

4. Rozwiązanie wszystkich problemów politycznych. Masynissa odkrywa swoje prawdziwe oblicze i zamiary. Pojawia się zapowiedź „Dokończenia”, w którym rozgrywa się konfrontacja mocy piekielnych i opatrzności.

W „Irydionie” można wyróżnić 3 zasadnicze typy teatru:

- tragedia klasyczna - partia ta jest pełna statyki, dialogów o charakterze opisowo-informacyjnym, masek, niedomówień i przejrzystych aluzji. O klasyczności świadczą również częste sprawozdania gońców.

- teatr szekspirowsko-romantyczny - należy do niego chrześcijańsko-katakumbowa część dzieła, wzbogacona o wątek miłosnych perypetii bohaterów. Jest to teatr wielkich namiętności i konfliktów moralno-politycznych epoki. Dochodzą do głosu ludzkie pasje, idee, racje i temperamenty. Struktura ta stanowi fundament ponadczasowej paraleli politycznej, oddającej rewolucyjne wrzenie dziewiętnastowiecznej Europy i zamaskowane intencje poety.

- elementy teatru misteryjnego - życie i działanie Irydiona zostaje całkowicie podporządkowane 2 nadziemskim potęgom: szatanowi uosobionemu w Masynissie i opatrzności., otaczającej dyskretna opieką nad nieszczęśliwym fanatykiem grzesznej idei zemsty. W ten sposób dramat przeistacza się w misterium. Zgodnie z prawami misterium w „Dokończeniu” odbywa się walka o duszę Irydiona, pomiędzy Kornelią - aniołem i Masynissą - diabłem. Irydion zostaje ocalony. Musi być jednak poddany częściowej próbie czyśćcowej. Otrzymuje posłannictwo udania się na północ, na ziemię „mogił i krzyżów”, która będzie miejscem jego pokuty i ostatecznego zbawienia.

6

---