Zygmunt Krasiński- Irydion
Poświęcone Marii- chodzi o Joannę Bobrową, ówczesną miłość poety.
Wstęp
Mowa o końcu starożytnego świata. Rzym kona, przygląda się temu bezlitosne Fatum. Poeta wznosi pieśń- niech duch zniszczenia będzie mu pomocny. Jeden świat umiera a na Wschodzie rodzi się nowy (chrześcijaństwo). Poeta pyta gdzie są dumni zwycięzcy, patrycjusze, westalki, żołnierze i mówcy. Oni wszyscy zniknęli. Ich miasta były wspaniałe, ale wśród kwiatów były ukryte sztylety a wśród biesiad czaiły się trucizny. Rzym to motłoch i Cezar. Wśród rzymskiej architektury stąpa germański namiestnik i wzywa Odyna. W końcu i tak wszyscy muszą upaść przed krzyżem.
Poeta pyta o ducha zemsty (którym jest Irydion). Z gruzów wyłaniają się cienie dawnych mieszkańców. Martwi gladiatorzy wołają: Morituri te salut ant, Caesar. Słychać śpiewy chrześcijańskich męczenników unoszące się z katakumb do nieba (wśród nich piękny głos niewieści). Nadchodzi czas gdy duch zemsty powinien zmartwychwstać. Poeta pójdzie go poszukać, spojrzeć jak leży w jaskini na marmurowym łożu, tuż przed wieczną śmiercią( jest pomiędzy snem a śmiercią). Poeta opowiada jego dzieje.
Jego ojciec Hermes Amfiloch stąpał za pan brat z królami morza, choć sam był Grekiem. Wszyscy go poważali za zdolność snucia opowieści, odwagę i skłonność do biesiad. Wznosił toasty za króla Sygurda( jego córką jest Grimhilda poświęcona Odynowi). Amfiloch wybrał ją na żonę, chociaż była kapłanką. Grimhilda przepowiada, że miasto siedmiu wzgórz spłonie a lud unurza się w krwi wroga, po czym mdleje. Amfiloch podszedł do niej i zawołał- „Roma”. Amfiloch z Grimhildą płyną do Rzymu, on jej opowiada o nieprawościach tego kraju, wg niego miasto rozpoczyna swoje własne samobójstwo. Stwierdza, że Rzym ma greckich bogów, a naprawdę tylko jednego- Przeznaczenie.
Irydion i Elsione to dzieci Amfilocha i G. Wychowali się na wyspie o nazwie Chiara. Amfiloch szukał w Afryce nieprzyjaciół Rzymu i dawał im broń. Dzieciom również kazał nienawidzić to miasto. Matka często zabierała dzieci przed posąg Odyna i pytała go gdzie jest okręt jej męża. Mówi dużo o wyspie duchów nieśmiertelnych (Islandii), wypija puchar trucizny i umiera. Przed śmiercią mówi, że wezwał ją Odyn i prosi Irydiona by był postrachem. Irydion niszczy posąg Odyna i przenosi się do miasta wrogów.
Część pierwsza
(pałac Irydiona w Rzymie)
Elsione ma zostać zabrana przez niewolników Heliogabala(cesarza), ma zostać jego żoną. Pyta czy nie może uniknąć tej hańby ale Irydion przypomina jej o zemście. Wchodzi Massynisa (starzec związany z domem Amfilocha, naprawdę szatan historii, na czole ma napisane POT ĘGA). Irydion prosi aby natchnął go siłą. Irydion poświęca siostrę duchom zmarłych i mówi, że choć zaprzeda ciało to duch pozostanie wolny. Elsione: „ Rzym zaśnie w objęciach moich”. Gladiatorzy chcą bronić Elsione, mają jednak czekać na czas zemsty. Irydion rozmawia z Massynissą o zemście, Irydion przeklina Nazareńczyków, którzy pozwalają się mordować. Aleksjan (przyszły cesarz) układa się z nimi, M. każe Irydionowi stanąć na ich czele i poprowadzić ich przeciwko cezarowi.
Heliogabal mówi o swojej potędze Elsione, nazywa ją boginią, chce ją uczynić kochanką Mitry. Ona pozostaje zimna, mówi, że zaraz przyjdzie centurion go zabić a on nie potrafi utrzymać miecza. Heliogabal czuje jak Aleksjan przykłada mu nóż do skroni (są to jego urojenia). Elsione każe wszystkim klęknąć i mówi, że widzi, kto może zbawić cezara, jest to Sygurd, syn kapłanki (Irydion).
Mammea(matka) i Aleksander Sewerus(Aleksjan, brat Heliogabala). Ulpianus- nauczyciel Aleksandra, mówi, że ludzie są nieprzychylni cezarowi. Aleksandrowi garbaty karzeł Robom przyniósł kosz zatrutych owoców.. Mammea mówi, że jej syn będzie dobrym władcą gdyż wychowała go na słowach Platona i Chrystusa, on sam chce dobrze rządzić. Ulpianus każe mu po dojściu do władzy odrzucić wszystkich bogów, czemu sprzeciwia się matka (chrześcijanie chcą aby przyszly cesarz uznał ich boga). Aleksander chce zdobyć przychylność Irydiona, chce być jego przyjacielem.
Na uczcie u Eutychiana chór karłów śpiewa o zniszczeniu Troi. Heliogabal prosi Irydiona o ratunek, cały czas się boi. Nad Dunajem pojawił się duch Aleksandra Macedońskiego i duchy dawnych wodzów, które szły za nim. Irydion każe cesarzowi aby mu ufał. Ulpianus to znany spiskowiec- Heligabal boi się jego. Irydion radzi podnieść rękę na Rzym, wymordować senatorów, przenieść stolicę. Niewolnicy, gladiatorzy, chrześcijanie mają zacząć mordować. H. ma założyć nowe państwo w Emezie.
Pilades wprowadza gladiatora, który mówi, że zginie w paszczy tygrysa. Irydion daje mu złoto i tunikę i każe się mścić za niewolę. Gladiator ma imię Lucius Tiberius Scypio(potomek wielkiego rodu konsuli). Chcą nakłonić chrześcijan do walki w obronie swoich interesów. Massynisa mówi, że drugim Rzymem jest Bóg chrześcijan i muszą go po upadku Rzymu pokonać. Irydion boleje, że musi poświęcić niewinną chrześcijankę- Kornelię.
Część druga.
Katakumby, biskup Wiktor, Aleksander.
Wiktor błogosławi Aleksandra, nazywa go pomazańcem Chrystusa. Gdy A. wychodzi wchodzi Irydion i zwraca się do Wiktora z prośbą o pomoc w walce, ten mówi, że sprawy ziemskie nie obchodzą chrześcijan, miłość wszystko przemoże. Irydiona rozgrzewa chęć zemsty na Rzymie. Wchodzi orszak ze zmarłym męczennikiem a za nim kobiety a białych szatach, mężczyźni w czarnych. Wiktor prosi Boga by zrzucili z siebie złość. Kornelia modli się za tych co myślą o zemście. Irydion pyta kogo kocha, ona wyznaje, że jest to Hieronim (naprawdę Irydion). Kornelia prosi go by nie przywdziewał zbroi, mówi, że narodziła się by go zbawić. I. opowiada jak Masynisa wylał krew na jego czoło i na rękę jego ojca który umarł z okrzykiem „Hellado moja”. Mówi dziewczynie, że b ędzie wodzem jej ludu. Kornelia modli się za I., razem z Wiktorem przeczuwają dzień sądu. Irydion wchodzi i porywa ją w ramiona, ona czuje się potępiona i mdleje. Gdy budzi się myśli, że I. jest Chrystusem. Irydion nakazuje jej wołać wśród swych braci - Do broni!
Symeon przyrzeka Bogu podbicie świata dla jego chwały. Razem z I. zastanawiają się jak przekonać Wiktora do przejścia na ich stronę. Symeon i Irydion nakłaniają lud do walki. Symeon mówi, że ma objawienie, widzi Rzym obalony a na tronie Jezusa. Irydion jest opętany przez szatana Massynisę. Masynisa cieszy się, że rozerwał Trójcę w sercach chrześcijan, którzy teraz będą zabijać.
Część trzecia.
Irydion przybywa wysłuchać skarg zbuntowanych. Na tabliczce zapisuje imię Luciusa Tubero i jego śmierć, na co ten odpowiada, że jeśli cesarz odda im Eutychiana na ukrzyżowanie i swoje bogactwa to go oszczędzą.
Sen Heliogabala: śniło mu się, że ludy stały się spętanym karłem a on trzymał stopę na jego głowie, Rzym płonął, ukazał mu się jego ojciec Karakalla z wieńcem z wężów i czaszkami w dłoniach, potem karzeł zrzucił jego stopę a Irydion i Elsione wydali go ludowi z zawołaniem „ oto wasz morderca” . Nocą miasto ma zapłonąć. Irydion chce pierścień od cesarza aby wszyscy uznali go za namiestnika, w końcu go otrzymuje. Elsione zostaje z Heliogabalem, Irydion mówi, że to co było nim(cesarzem) jest teraz na jego palcu. Elsione prosi go by oszczędził Aleksandra. Ten jej odmawia a wtedy ona mówi, że umrze, Irydion natomiast czuje się odrodzony. Siostra prosi go by jej prochy rozsypał obok wyspy Chiary.
Massynisa z balkonu obserwuje walkę. Scypion ma walczyć z żołnierzami Aleksandra, gdy zobaczy ognie na Kapitolu i forum, będzie to znak, że Irydion jest blisko. Brak chrześcijan, którzy mieli być po stronie Irydiona. Massynisa czyni na jego czole wieczny znak. Wiktor zatrzymał chrześcijan.
Wiktor nazywa Kornelię opętaną, inni mówią o niej- córa buntu. Wiktor stara się wypędzić złego ducha z Kornelii, która namawia chrześcijan do walki. Kornelia całuje krzyż, wyrzeka się złego ducha, przebacza Hieronimowi (Irydionowi), czuje woń kwiatów i umiera. Wiktor wyklina Irydiona, mówi, że kto go dotknie będzie skażony. Wszyscy zdradzają I. Jego siostra przebija się sztyletem mówiąc, że nie będzie kochała jego wroga (Aleksandra).
Część czwarta
Aleksander wygrał, wszyscy mówią mu żeby nie miał litości, on jednak obiecał umierającej Elsione, że okaże miłosierdzie jej bratu.
Odbywa się pogrzeb E. kropią na nią cyprysowym kropidłem, Nadchodzi poseł od Aleksandra i mówi, że jeśli Irydion opuści Rzym i wróci na Chiarę a przy tym przysięgnie wierność nowemu cesarzowi, to zostanie przy życiu. Ma jeszcze wydać swych wspólników. Irydion odmawia, mówi, że jedynym jego wrogiem jest Rzym. Rzymska mądrość to pęta i podstępy, Hellada się tym brzydziła. Irydion bierze puchar i pije niczym żołnierze Leonidasa przed śmiercią, po czym rzuca pierścień cesarza w płomienie, tym samym łamie święte obyczaje, przeklina Rzym.
Massynisa nazywa Irydiona swym synem.Scypion ginie nazywając Ulpianusa wspólnikiem.
Irydion wchodzi na płonący stos siostry, nagle pojawia się Massynisa, mówi, że jest nieśmiertelny, że jest bogiem i zabiera ze sobą Irydiona, znikają. Masynisa na wyspie rozmawia z Irydionem. Zapytany przyznaje, że Chrystus jest prawdziwym Bogiem ale on odwraca od niego oczy. Według przepowiedni Grimhildy Rzym pokona Nazarejczyk. Massynisa obiecuje przenieść Irydiona poza wieki, gdy Rzym będzie prochem, ten wyrzeka się wroga (Jezusa). Irydion woła „Mnie Rzym, tobie dusza moja”.
Zakończenie
Piorun uderza Irydiona i rodzi się ponownie młody, widzi ruiny Rzymu i męczeństwo chrześcijan, przypomina mu się Kornelia i żałuje przez chwilę, że wzgardził krzyżem, musi jednak iść wybraną drogą. Nagle anioł wzywa Irydiona na sąd, Massynisa nie chce oddać. Anioł- „Stoisz na stopniach krzyża, powyżej kusiciela, poniżej anioła”. Irydion jest we władaniu anioła, bo kochał Grecję. Modlitwa Kornelii go zbawiła. Irydion ma iść na północ do ziemi pełnej mogił i krzyżów, ma tam zamieszkać a męki tysięcy ludzi wcielą się w jego serce. Po długim męczeństwie ci ludzie zostaną obdarowani wolnością. Jeśli to wykona to zmartwychwstanie i stanie się synem niebios.
Nad ruinami Romy wschodzi słońce.