Irydion ( problematyka) - dramat Zygmunta Krasińskiego, pisany w latach 1832-1835 i wydany ANONIMOWO w Paryżu w roku 1836. Jego akcję umieścił autor w czasach starożytnego Rzymu, a bohaterem uczynił Greka Irydiona, który kieruje się pragnieniem zemsty za dokonany przez Rzymian podbój jego ojczyzny. Odczytywano ten dramat aluzyjnie, dostrzegając w nim ukryte pod masą historii odniesienia do sytuacji Polski po rozbiorach i po klęsce powstania listopadowego. Problem możliwości i sposobów walki o wolność ojczyzny w sytuacji, gdy otwarte zbrojne wystąpienie było niemożliwe, pojawiał się także w innych ówczesnych utworach poczynając od Konrada Wallenroda, następnie w powieści poetyckiej Lambro i Kordianie Juliusza Słowackiego.
Irydion, podobnie jak i bohaterowie wymienionych utworów, stawał przed dylematem, czy szlachetny cel usprawiedliwia posłużenie się nieetycznymi środkami- podstępem i zdradą. wychowany przez ojca w nienawiści do Rzymu, jest bezwzględny w dążeniu do swego celu. Cesarzowi Heliobagalowi podsuwa swą siostrę Elsinoe, aby wkraść się w jego łaski. Później równie cynicznie wykorzystywać będzie miłość Kornelii, aby poprzez nią zyskać wpływ na chrześcijan i zachęcić ich do wywołania zbrojnego powstania przeciw Rzymowi. Klęska starań Irydiona dowodzi, że idea zemsty, do której namawia go Masynissa ( pierwiastki szatańskie) okazuje się nieskuteczna jako narzędzie kształtowania historii, która- jak przekonuje tytułowego bohatera dramatu w pełnej napięcia rozmowie biskup Wiktor- toczy się zgodnie z wolą Opatrzności.
Jako dramat historiozoficzny, mający być analizą mechanizmów kształtujących dzieje świata, ujawnia Irydion wiarę w boski prowidencjalizm. To Bóg czuwa nad historią, która rozgrywa się zgodnie z Jego planem i człowiek nie może wpłynąć na jego zmianę, może jedynie, jeśli potrafi go odczytać, przyjąć rolę rolę narzędzia w ręku Boga, spełniając Jego wolę. Jednostka nie jest w stanie przyśpieszyć biegu zdarzeń- na próżno Irydion pragnie zniszczenia Rzymu, którego potęga w końcu przecież upadnie, ale w innym czasie, zgodnie z planem Opatrzności.
W Dokończeniu dramatu, rozgrywającym się w rzymskim Koloseum, gdzie wznosi się krzyż symbolizujący, zwycięstwo chrześcijaństwa nad pogańskim Rzymem, odbywa się sąd nad Irydionem. O jego duszę dopomina się Masynissa: „ on moim - on żył w zemście”, lecz w obronę bierze go anioł, wołając: „ on jest moim, bo on kochał Grecję”. Miłość do ojczyzny staje się więc argumentem na rzecz zbawienia bohatera, który jako pokutę otrzymuje nakaz:
„Idź na północ w imieniu Chrystusa- idź i nie zatrzymuj się, aż staniesz na ziemi mogił i krzyżów-[...] - tam powtórna twoja próba.”
Cyganerie artystyczne- inaczej bohema ( z franc. Bohemien- cygan, la boheme- bohema) :
To nazwa zgrupowań artystów wyróżniających się swobodnym, ekscentrycznym stylem życia, stanowiącym swoistą formę protestu przeciwko rzeczywistości przeciw przesądom społecznym, sztywnym normom moralnym i wszelkim pozornym wartościom społeczno-obyczajowym. Cyganie manifestowali kult sztuki i pogardę dla filistra pozbawionego estetycznej wrażliwości, niedoceniającego znaczenia piękna. Cyganie mogę stanowić grupę artystów o wspólnym programie i celach, ale mogę też być zgrupowaniem bez wewnętrznej trwałej spoistości. Termin „cyganeria” bywa stosowany i do oznaczenia zjawiska-obyczajowego i do grup literacko-artystycznych. Cyganowanie rozpowszechniło się w epoce romantyzmu i dominowało przez krótkie okresy w środowiskach artystycznych różnych miast europejskich - np.: lata 30 i 40-te XIX w. bohema paryska. Około roku 1838 cyganowanie stało się charakterystycznym symptomem życia artystycznego Warszawy. Cygański ton nadawali młodzi literaci tworzący w l. 1838-1844 swego rodzaju grupę literacką. Nie przyjęli oni żadnej nazwy oficjalnej. Dopiero w 1881r. opisując ich życie A. Niewirowski użył w szkicu drukowanym w Kurierze Warszawskim określenia Cyganeria warszawska, termin ten utrwalił się w histori literatury. Do Cyganerii warszawskiej zwykło się zaliczać : założyciela S. Filleborna, Brodowskich, Sierpińskiego, Majorkiewicza, Zmorskiego (liryka ludowa), Dziekońskiego, Wolskiego i Niewiarowskiego. Publikowali swe utwory na łamach „Przeglądu Warszawskiego” i „Przeglądu Naukowego” . W marcu 1841 zaczęli wydawać własne czasopismo „Nadwiślanin Pamiętnik Literaturze poświęcony” red. Folleborn. Cyganie zbierali się w szynkach, gospodach najchętniej w Gnojowej Górze u Józefy Miram. Często organizowali wyprawy krajoznawcze, bratali się z ludem, nie stroniąc od działalności uświadamiającej i agitacyjnej. Poglądy cyganów znalazły odzwierciedlenie w ich twórczości literackiej. U wszystkich dochodzi do głosu bunt przeciw nieznośnej rzeczywistości, pogarda dla spróchniałego świata, nienawiść do żywych trupów”, bezdusznych salonów. Znamienne : poezja Zmorskiego -> „ Do młodego poety, Anioł- niszczyciel, Ognia!”, „Przeklęci”. Wolski-> „Zapał”, „Fantazja wieczorna”, „Urywek”, poemat „Ojciec Hilary”
Reprezentatywne dla cyganów warszawskich są też utwory związane z ich zamiłowaniami etnograficznymi i folklorystycznymi, wiersze, szkice krajoznawcze o pięknie Mazowsza np. Filleborn „ Trzy kukułki”, Zmorski „Noc świętego Jana”, „Topielice”.
Patriotyczne uczucia wypowiadanie w języku ezopowym. Frazeologia szaleństwa, frenezji, czytelna symbolika burzy, wichrów, piorunów np. Zmorski „Ognia!”.
Cyganeria warszawska nie sformułowała własnego manifestu artystycznego, ale w twórczości literackiej, okazjonalnych wypowiedziach jej uczestników widać wspólną dążność do stworzenia poezji ideowo użytecznej, zdolnej obudzić społeczeństwo z marazmu „nocy paskiewiczowskiej”.
Na przełomie 1843/1844 grupa uległa rozbiciu.
Cyganeria warszawska- łączy ich zarówno tryb życia, charakterystyczny dla pojawiającego się w różnych krajach XIX wiecznej Europy zjawiska tzw. Cyganerii artystycznej i polegający na manifestacyjnym prowokowaniu otoczenia, sposobem bycia, strojem, lekceważeniem norm społecznych, ale także pewne pokrewieństwo zainteresowań literackich i ideowych. Charakterystyczny był np. powrót do romantycznej ludowości, której autentycznych źródeł poszukiwań, podejmując folklorystyczne wędrówki po kraju. Mieli podobne przekonania demokratyczne i patriotyczne, które wyrażać musieli w sposób zakamuflowany, posługując się językiem aluzji i symboli. Ich twórczość poddana była bowiem w przeciwieństwie do powstających na emigracji- surowej cenzurze. Przyszło im żyć w znacznie trudniejszych czasach niż poprzednikom, bez możliwości studiowania na uniwersytecie, zamkniętym po klęsce powstania listopadowego, w atmosferze tłumienia wszelkiej wolnej myśli. Choć poezja kręgu Cyganerii była w dużym stopniu naśladowcza w wobec dokonań poprzedników zwłaszcza Mickiewicza to aktywności tych artystów była objawem odradzania się życia literackiego w kraju po latach represji po powstaniu listopadowym i zerwaniu w wyniku Wielkie Emigracji ciągłości pokoleniowej. Poezji Cyganerii Warszawskiej byli pierwszą po emigracyjnym pokoleniu twórców generacją romantyków dojrzewających w kraju i poczuwających się do literackiej wspólnoty.
Dekabryści- ( ros. Diekabr- grudzień)
Uczestnicy spisku i nieudanej próby wywołania powstania w Rosji po śmierci cara Aleksandra I. Usiłowali oni 14.12.1825r. w Petersburgu dokonać wojskowego przewrotu. Pragnęli w ten sposób obalić system carskiego samodzierżawia i wprowadzić ustrój prawa oparty na konstytucji. Uznawali konieczność przeprowadzania reform społecznych, zwłaszcza zniesienia pańszczyzny. Brak zdecydowania i konkretnych planów działania sprawił, że bunt dekabrystów szybko zlikwidowano, a uczestników spisku aresztowano. Pięciu przywódców: Pawła Pastela, Konrada Rylejewa, Piotra Kachowskiego, Michała Bestużewa- Riumina, Sergiusza Murawiowa- Apostoła skazano na karę śmierci, a kilkudziesięciu uczestników spisku skazano na katorgę. W okresie powstania w Polsce ożywiło się zainteresowanie społeczeństwa polskiego sprawą dekabrystów, czego wyrazem była tłumna manifestacja 25.01.1831 r. połączona z nabożeństwem i symbolicznym aktem pogrzebu ofiar tego spisku. Dekabrystów zaczęto postrzegać jako bohaterów i męczenników walki o wspólną sprawę wolności i braterstwa ludów. Przeświadczenie-> walka z carskim despotyzmem powinna połączyć naród polski i rosyjski. W przededniu bitwy pod Grochowem skierowano do żołnierzy rosyjskich dwujęzyczną odezwę z hasłem : „Za waszą i naszą wolność”.
Król- Duch: poemat epicki, którego pisanie Juliusz Słowacki rozpoczął w 1845 r. W roku 1847 wydał poeta Rapsod I poematu, do końca życia pracował jednak nad rapsodami następnymi, pozostawiając tylko nieukończone fragmenty w postaci różnorodnych wariantów. Stwarza to dziś problemy edytorskie, gdyż trudno te teksty ułożyć w jakimś określonym porządku czy też dokonać uzasadnionego wyboru spośród zachowanych wariantów. Król- Duch jest swego rodzaju dopełnieniem poematu Genezis z Ducha, w którym Słowacki zawarł podstawowe zręby swej filozofii genezyjskiej, opierającej się na koncepcji ewolucji Ducha. Według poety terenem tej ewolucji jest także historia ludzkości, dająca się opisać jako dzieje następujących po sobie wcieleń Ducha, którymi są różne, coraz to wyższe formy systemów bytowania narodów. Zgodnie z genezyjską wizją przejście takie dokonuje się w sposób gwałtowny, poprzez dziejowe wstrząsy i kataklizmy, przewroty i rewolucje, bowiem każdy nowy, wyższy etap wcielenia wymaga uprzedniego zniszczenia formy poprzedniej. Taka wizja historii pośrednio usprawiedliwia więc nie tylko krwawe karty jej przełomowych momentów, ale i okrucieństwa despotycznych władców, o ile służą one obiektywnie postępowi Ducha. W istocie więc genezyjska etyka podporządkowana jest zasadzie skuteczności osiągania owego celu, który ma uświęcać wszelkie wiodące do niego środki. Poemat Słowackiego jest próbą ukazania, zgodnie z powyższymi zasadami, kolejnych etapów dziejów Polski, począwszy od panowania legendarnego króla Popioła aż po króla Bolesława Śmiałego.
Genezis z Ducha. Modlitwa-
Poemat prozą, napisany w 1844r. ( druga wersja 1846), wydany dopiero po śmierci poety. Stanowi poetycki wykład stworzonej przez auora w latach 40-tych tzw. Filozofii genezyjskiej, której inspirację stanowiły idee głoszone przez Andrzeja Towiańskiego. Słowacki po rozmowie z Towiańskim 12 lipca 1842 r. stał się jego gorącym zwolennikiem i przystał do kierowanego przez niego Koła Sprawy Bożej. W roku następnym zerwał z Kołem, lecz nie porzucił idei towianizmu, rozwijając je stopniowo we własną, oryginalną koncepcję ewolucji ducha.
Genezis z Ducha, którego pomysł wiąże się z wakacyjnym pobytem poety w Pornic nad oceanem, stanowi systematyczny wykład filozofii genezyjskiej, przedstawianej jako zapis Bożego natchnienia, odkrywającego wiedzę o przeszłych dziejach Ducha od samego początku stworzenia. Tytuł poematu sugeruje jednoznacznie, iż chodzi o nową księgę Genezis, która- tak jak nosząca tę nazwę księga otwierająca Biblię- opowiadać ma dzieje świata od samego początku, ale tłumacząc je właśnie w kategoriach duchowych, a nie materialnych. Dzieje rozpoczyna podział duchów na dwie kategorie: jedne wybrały ciemność, drugie- jasność. Pierwsze przybyć muszą więc ponownie drogę do Boga, aby przechodząc kolejno przez coraz to wyższe formy wcielenia, poczynając od materii nieożywionej, poprzez formy roślinne i zwierzęce, wreszcie ludzkie, osiągnąć najwyższą z nich- formę światła. Ewolucja duchów wymaga od nich ciągłej aktywności będącej wyrazem woli i miłości. Nazywane w Genezis z Ducha „zleniwieniem” zaprzestanie wysiłku ( jego celem jest osiągnięci nowej, wyższej formy), pociąga za sobą karę cofnięcia do niższych form i powtarzania od nowa przebytych wcześniej etapów. A niebezpieczeństwo to jest realne, gdyż duchy przywiązują się do swych form, których porzucenie równoznaczne jest ze śmiercią- ich świadomość bowiem ograniczona do formy obecnej i nie sięga w przeszłość ani w przyszłość, która przynosi odrodzenie w formie wyższej. Poemat Słowackiego tłumaczy jednocześnie w ten sposób genezę świata materialnego inaczej niż biblijna księga Genezis, w której stwórcą wszystkiego był Bóg- tutaj bezpośrednimi twórcami materii są duchy, wypracowujące kolejne formy.
Źródła inspiracji Słowackiego: Biblia, teoria metempsychozy ( filozofia Wschodu), koncepcja ewolucjonizmu biologicznego (Darwin).
W Genezis z Ducha odzwierciedla się pogląd na rolę i zadania poezji, całkowicie odmienny od wyznawanego przed przełomem wywołanym przyjęciem towianizmu. Cel poetyckiego słiwa- głoszenie objawionej przez Boga prawdy.