„Dlaczego należy dostosowywać wymagania do możliwości percepcyjnych dziecka ?”
Podstawowym aktem prawnym dotyczącym szkolnictwa w Polsce jest Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty /Dz.U. z 1991 nr 95, poz. 425, z późniejszymi zmianami/. Już w jej wstępie uznano, że oświata Rzeczpospolitej Polskiej kierować się będzie wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Prawa Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji Praw Dziecka. Wszystkie te dokumenty określając status dziecka jako ucznia uznają, że:
jest ono samodzielnym podmiotem;
we wszystkich działaniach dotyczących dziecka należy kierować się zasadą jego dobra;
dziecko jest istota ludzką, wymagającą poszanowania jej tożsamości, godności, prywatności;
Nauczyciel otrzymując z poradni psychologiczno - pedagogicznej opinię o uczniu z zaleceniem dostosowania wymagań do jego możliwości percepcyjnych powinien ją bezwzględnie respektować zgodnie ze statusem dziecka jako ucznia oraz z Rozporządzeniem MEN w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania… Do nauczyciela również należy zbadanie możliwości dziecka i odpowiednie dostosowanie wymagań edukacyjnych
I można by na tym poprzestać udzielając odpowiedzi na pytanie zawarte w temacie referatu, ale nie wyjaśniłoby to wątpliwości i niejasności, które wielu nauczycieli posiada.
Z pewnością wszyscy nauczyciele najchętniej widzieliby w szkole uczniów z ocenami bardzo dobrymi i celującymi, którym mogliby bez większego wysiłku wtłoczyć swoją wiedzę. Jednakże rzeczywistość jest inna i nierzadko przekazanie wiedzy staje się problemem. Bardzo często nauczyciel obarcza wtedy winą dziecko mówiąc „on jest niewyuczalny”, natomiast bardzo rzadko mówi „nie wiem jak go nauczyć?”, a przecież odpowiedzialność jaka spoczywa na nauczycielu dotyczy nie tylko realizacji programu, ale wiąże się z umiejętnością dopomożenia dziecku w znalezieniu drogi do sukcesu.
Aby zrównać szanse edukacyjne dzieci określa się obowiązujące w całym kraju m.in. ramowe programy nauczania, podstawy programowe, zasady oceniania i klasyfikowania i promowania uczniów. Natomiast nauczyciel zasadę równych szans rozpatrywać powinien na innym poziomie. Jego obowiązkiem jest „kierowanie się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, a także szanowanie godności osobistej ucznia, oraz rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie talentów oraz zdolności umysłowych ucznia” - tak stanowi Konwencja o Prawach dziecka.
Psychologowie twierdzą, że nieuwzględnienie możliwości indywidualnych uczniów, mechaniczne egzekwowanie wiedzy i umiejętności określonymi programami dyskwalifikuje tych, którzy nie są w stanie podołać stawianym wymaganiom. Postępowanie takie negatywnie wpływa na młodego człowieka, prowadzi do niepowodzeń w nauce, a nawet pogłębienia zaburzeń rozwojowych. Należy zastanowić się czy koniecznie trzeba być omnibusem, aby być szczęśliwym? Czy np. ładne i bezbłędne pisanie jest niezbędne w pewnych dziedzinach umiejętności nawet na poziomie wyższym? Jeśli dzięki współczesnej technice komputerowej w wielu zawodach w ogóle nie używa się do pisania ołówka czy długopisu, to nie jest już tak ważne czy te osoby mają ładny charakter pisma. Dlaczego więc nie uczyć np. dyslektyków pisania prac z wykorzystaniem komputera?
Mówiąc o dostosowywaniu wymagań do możliwości ucznia nie można nie wspomnieć o ocenianiu. Często zdarza się tak, że nauczyciele oceniają wiedzę ucznia przekazywaną w formie ustnej czy pisemnej. A przecież różni uczniowie mogą mieć różnego rodzaju trudności w tzw. „sprzedawaniu” wiadomości, m.in. uczniowie nieśmiali, zahamowani czy przeciwnie nadpobudliwi, uczniowie dyslektyczni czy uczniowie wykazujący braki ze względu na zaniedbanie środowiskowe. Ocena powinna uwzględniać nie tylko posiadaną wiedzę ucznia, ale również zaangażowanie i wkład pracy
w wykonane zadanie.
Proponując rodzicom, w przypadku obserwowanych trudności w nauce dziecka, badanie w poradni psychologiczno - pedagogicznej oczekiwać powinniśmy określenia przyczyn tych trudności i wskazówek do dalszej pracy z uczniem, ponieważ kierowanie się dobrem dziecka, umożliwienie jego pełnego rozwoju realne jest tylko wówczas, gdy nauczyciel pozna jego możliwości i ograniczenia.
Analizując posiadane opinie z Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej o uczniach naszej szkoły z dostosowaniem wymagań do możliwości percepcyjnych dziecka można stwierdzić, że najczęstszą przyczyną takiego wskazania jest dysleksja rozwojowa, czyli specyficzne trudności w uczeniu się, spowodowane najczęściej zaburzoną analizą i syntezą słuchową, percepcją wzrokową czy grafomotoryką. Przejawiane trudności w nauce nie muszą dotyczyć tylko nauki czytania i pisania (w załączeniu materiały jak indywidualizować pracę na lekcji z dzieckiem dyslektycznym oraz jak je oceniać). Dziecko dyslektyczne może mieć trudności:
w różnicowaniu głosek (spółgłosek podobnych dźwiękowo lub wizualnie w toku nauki języków obcych, a w języku angielskim również samogłosek)
w zapamiętywaniu dat, chronologicznym zapisie wydarzeń (historia),
zapamiętywaniu pojęć i nazw, określaniu kierunków w przestrzeni (przyroda)
w matematyce może to objawiać się w zależności od rodzaju zaburzenia inwersją statyczną czyli odwracaniem symetrycznym znaków, nieumiejętnością zapamiętywania kolejności operacji potrzebnych do rozwiązania zadania, trudnościami w szkicowaniu wykresów funkcji, rzutów brył, złym odbiorem obrazów figur geometrycznych, trudnościami w nauczeniu się tabliczki mnożenia związanymi z niezdolnością układania cyfr w odpowiednim porządku, nieumiejętnością grupowania liczb lub przedmiotów, trudnościami w dokonywaniu pomiarów itd.
Ostatnio coraz więcej mówi się (chociaż nadal mało) o dysfunkcji pracy mózgu zwanej dyskalkulią.
Dyskalkulia rozwojowa to strukturalne zaburzenie zdolności matematycznych, które ma źródło w genetycznych lub wrodzonych nieprawidłowościach tych części mózgu, które są bezpośrednio anatomiczno - fizjologicznym podłożem dojrzewania zdolności matematycznych zgodnie z wiekiem. Jest zaburzeniem występującym bez jednoczesnego zaburzenia ogólnych funkcji umysłowych i nie mającym nic wspólnego z obniżoną inteligencją.
Niestety ciągle brakuje opracowań na temat pracy z dzieckiem dyskalkulicznym, a diagnozy z poradni psychologiczno - pedagogicznej ze stwierdzoną dyskalkulią są bardzo rzadkie.
Dziecko z deficytami w zakresie koordynacji wzrokowo - ruchowej, sprawności grafomotorcznej ciała może, oprócz trudności w pisaniu, ze względu na:
zaburzenia w zakresie kontroli ruchów,
zaburzenia orientacyjno - przestrzenne,
słabe napięcie mięśniowe,
zwolnione tempo ruchów,
deficyt kontroli uwagi,
mieć także kłopoty z wykonywaniem niektórych ćwiczeń fizycznych. Może być opóźnione w rozwoju fizycznym, nawet do dwóch lat w porównaniu z rówieśnikami. Dlatego nauczyciele wychowania fizycznego także powinni zapoznawać się z opiniami z poradni psychologiczno - pedagogicznej i w uzasadnionych przypadkach dostosowywać wymagania do możliwości dziecka, aby dać mu możliwość odniesienia sukcesu również w tej dziedzinie.
Oczywiście przy tego rodzaju zaburzeniach należy pamiętać także przy ocenie prac z plastyki czy techniki.
Drugą w kolejności przyczyną wskazań do dostosowania wymagań do możliwości psychofizycznych dzieci uczących się w naszej szkole jest niższa niż przeciętna sprawność intelektualna.
Populacja dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna jest zróżnicowana pod względem właściwości psychicznych jak i tła opóźnień rozwoju oraz możliwości ich wyrównywania
Podstawową grupę dzieci o obniżonej inteligencji stanowią osoby o względnie trwale obniżonym poziomie rozwoju we wszystkich sferach ( nieupośledzone). Dzieci te dzięki korzystnym bodźcom rozwojowym
i specjalnej pomocy w nauce mogą osiągać powodzenia szkolne, ale uzyskują co najwyżej przeciętne wyniki w nauce. Ich możliwości rozwoju są mniejsze w porównaniu z dziećmi o normalnej inteligencji i mimo stymulacji rozwoju nie można podwyższyć ich poziomu inteligencji do pełnej normy. Największe trudności mają w rozumowaniu i logicznym myśleniu. Z trudnością interpretują dane spostrzeżeniowe, mają trudności z analizą i syntezą dostępnych im w działaniu danych oraz samodzielnym formułowaniu uogólnień. Słownik mają ubogi, mają trudności w wypowiadaniu się na konkretne tematy. Bardzo często dochodzi zaburzona percepcja słuchowa i wzrokowa. Obniżony jest u nich poziom rozwoju motorycznego, szczególnie w zakresie sprawności manualnej
i koordynacji wzrokowo - ruchowej.
Wśród dzieci o względnie trwale obniżonym poziomie rozwoju we wszystkich sferach zachodzą duże różnice indywidualne.
Odrębną grupę o obniżonej inteligencji stanowią uczniowie zaniedbani pedagogicznie. Uzyskują niskie wyniki w nauce (często powtarzają klasę) z powodu niedostatku stymulacji środowiska. Mimo, że od opisanej wyżej grupy dzieci mają często lepsze możliwości uczenia się, to jednak w wyniku braku jakiejkolwiek stymulacji środowiska ich poziom możliwości obniża się i często mają poważne kłopoty w nauce, nie są sprostać wymaganiom szkolnym.
Niejednokrotnie zdarza się, że dzieci o niższych możliwościach intelektualnych są również zaniedbane środowiskowo, wychowują się w trudnych warunkach mieszkaniowych. Ich szanse na jakikolwiek sukces
w szkole są wówczas znikome. Nauczyciel dostosowując wymagania do możliwości dziecka powinien mieć to wszystko na uwadze. W codziennym życiu dziecka zawsze znajdzie się okazja, kiedy można dziecko pochwalić, stwierdzić, że to co zrobiło dzisiaj jest lepsze od tego co wczoraj. Tak jak inne, te dzieci również (a czasami może bardziej) potrzebują docenienia włożonego
w pracę wysiłku.
Oprócz dwóch omówionych przyczyn dostosowywania wymagań zdarzają się również inne np. stan zdrowia (dziecko przewlekle choruje) Wtedy w okresie pogorszenia samopoczucia i spadku aktywności ucznia wskazane jest: całkowite lub częściowe wyłączenie z trudnych sytuacji, jak np. klasówki, testy, rygorystyczne odpytywanie. Wiadomości ucznia należałoby sprawdzić, gdy jesteśmy pewni poprawy stanu zdrowia i samopoczucia. W tym okresie można zwiększyć dziecku wymiar zadań i stopień ich trudności.
Kolejne przyczyny dostosowania wymagań do możliwości percepcyjnych dziecka to: nadpobudliwość psychoruchowa, wspomniane zaniedbanie środowiskowe, trudna sytuacja rodzinna, zaburzenia mowy dziecka,
zaburzenia w kontaktach, przede wszystkim z rówieśnikami, ale również
z dorosłymi (rodzicami i nauczycielami).
Reasumując, dostosowywać wymagania edukacyjne do możliwości psychofizycznych uczniów należy z następujących powodów:
Tak stanowią: Ustawa o systemie oświaty, Konwencja
o Prawach Dziecka oraz Rozporządzenie MEN w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania....
Dziecko powinno mieć możliwość poczucia sukcesu.
Nauczyciel powinien dbać o to, aby niedociągnięcia, braki czy deficyty ucznia nie pogłębiały się, innymi słowami o to, aby uczeń rozwijał się na miarę jego możliwości.
Nauczyciel powinien rekompensować niepowodzenia ucznia
w pracach zgodnych z zainteresowaniami i zdolnościami, ponieważ daje to dobre efekty wychowawcze (szkoła nie tylko uczy, ale również wychowuje, wpływa na rozwój osobowości ucznia).
Każde dziecko, nawet najmniej zdolne, posiada jakieś zalety i na tym opierać się powinna praca nauczyciela.
Bibliografia
Bach-Olsik T. Prawa dziecka - prawa ucznia. „Nowa Szkoła” 1994,
nr 3
Bentyn A. Prawo dziecka do nauki. [w:] Konwencja o prawach dziecka, wybrane zagadnienia prawne i socjalne. Polski Komitet UNICEF, Warszawa 1994
Bohdanowicz M. Trudności w pisaniu u dzieci. Gdańsk 1994
Bohdanowicz M. Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych. „Psychologia Wychowawcza” 1995, nr 3
Czerepaniak-Walczak M. Aspekty i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela. Wyd. Edytor, Toruń 1997.
Czyż E. Szkoła praw człowieka. Prawa dziecka. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1999.
Dziecko i jego prawa. red. E. Czyż, Biblioteka Komitetu Ochrony Praw Dziecka, Warszawa 1992.
Hamer H. Klucz do efektywności nauczania. Wydawnictwo Veda, Warszawa 1994.
MEN o dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w nauce. Ministerstwo Edukacji Narodowej, „Biblioteczka reformy”, grudzień 1999, nr 18.
MEN o reformie: o wychowaniu w szkole. Ministerstwo Edukacji Narodowej, „Biblioteczka Reformy” maj 1999 nr 13.
Sawicki M. Dziecko jest osobą. Wydawnictwo Naukowe „Semper”, Warszawa 1995
Skorny Z. Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. WSiP, Warszawa 1992
Spionek H. Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. Warszawa,1971 PZWS
Taraszkiewicz M. Jak uczyć lepiej? Czyli efektywny praktyk w działaniu. CODN, Warszawa 1996.
Tyszkowa M. Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka. PWN, Warszawa 1964.