Jak mówić na temat łaski? Czy mówić o niej, czy też nie?

PROBLEMY Z ROZUMIENIEM ŁASKI Słowa „łaska" w życiu religijnym i kościelnym używa prawie każdy i prawie do wszystkiego. Ł wydaje się być niewidzialną substancją. Skoro nie można widzieć ł ani skutków jej działa­nia, to stała się ona niejasna. Mnisi irlandzcy ok 700r ugruntowali religijne znaczenie tego słowa. W przeszłości nie było używane wyłącznie w sensie religijnym, miało także znaczenie publiczno-społeczne. Skoro ł nie posiada już znaczenia i wydźwięku pozytywnego społecznie, dla wielu ludzi stała się pustą formułą, która należy jeszcze do religijnego słownictwa, ale która już nie wy­raża żadnej konkretnej rzeczywistości, i dlatego nie ma już żadnego zna­czenia w świecie dzisiejszym. W rozumieniu ł istniało przekonanie, że obok prawa do cze­goś istnieją jeszcze inne możliwo­ści, mianowicie wolne, dobrowol­ne przyjmowane przez drugą stronę. Miłość nie jest przypadkowa, nie można rościć sobie do niej prawa, ani zasłużyć sobie na nią uczynkami. M jest tym, czego czł najczęściej potrzebuje, i za czym ciągle się rozgląda. Na podstawie doświadczenia m uzyskujemy prawdziwy dostęp do teologicznego znaczenia słowa ł. Postępowanie B wobec czł nie wynika z konieczności, z przypadku. Cz nie może rościć sobie do niego pretensji. O wiele bardziej można je zrozumieć jako ł, to znaczy jako całkowicie wolne osobowe udzielanie się miło­ści. Ł nie ozn jakiejkolwiek niewidzialnej substancji, lecz jest ona pojęciem okre­ślającym relację, kt na pyt: jak B postępuje wobec mnie? - odpo­wiada: w sposób wolny i łaskawy, z najbardziej radykalną m. Ł wyraża zatem stosunek B do czł i - co z tego wynika - samorozumienie czł w obliczu człowieczeństwa B. Czł jt istotą, kt przez siebie samą nie może znaleźć spełnienia, lecz jest całkowicie zdana na wolną miłość B. Za każdym razem kiedy na nowo wypowiadamy się o ł, musimy powiedzieć, że czł w swej najgłębszej istocie jest zdany na coś, cze­go sam nie jt w stanie uzyskać, do czego nie może rościć sobie prawa i co jest mu podarowane z dobroci Bożej, tak że zawdzięcza on ją jedynie Bo­żej m. Chrześcijaństwo polega na tym, że tam, gdzie chodzi o sprawy istotne i najważniejsze w ludzkim życiu, o ostateczne szczęście i powodze­nie czł, nie wystarczą ludzkie dokonania i prawo do nagrody lub istotowa konieczność, lecz potrzebne jt wolne pozwo­lenie na obdarowanie przez B, właśnie ł.

Łaska w Piśmie Świętym

Słowo łaska (gr.: charis, łac.: gratia - łaskawość, miłość) — Boża łaskawość, Boże zmiłowanie nad człowiekiem, Jego oddziaływanie na człowieka, a także stan przyjaźni z Bogiem i dziecięctwa Bożego, do którego Bóg człowieka podnosi. PŚ mówi o ł przede wszystkim w pierwszym z wymienionych zna­czeń, jako o łaskawości B w stosunku do czł. Czł stworzony przez B wszystko Mu zawdzięcza, szczególnie jednak zawdzięcza Mu zbawienie. B w swej miłości powołał czł, by stał się Jego dzieckiem. Objawił mu siebie, by czł, wierząc w Niego, ufając Mu i kochając Go, znajdował w Nim jako dziecko swego Ojca. Czł jednak zerwał przez grzech więzy łączące go z B, co by­ło równoznaczne z wiecznym potępieniem. B dokonał wówczas zbawienia przez swe­go Syna, JCh. Łaską jt wg św. P samo przyjęcie zbawienia przez wiarę i płynące z niej uczynki miłości: „Łaską bowiem jesteście zbawieni przez wiarę" Św.P przeciwstawia Chrystusową łaskę Mojżeszowemu Prawu. Prawo dane przez Mojżesza nie usprawiedliwiało, raczej uświadamiało grzech. Usprawiedliwienia dostępują wszyscy, żydzi i poganie, dzięki wierze w Chrystusa, dawcę łaski. Św.Jan głosi, że jedynym źródłem zbawienia jest miłość B do czł. Zależność czł od B we wszystkim, co dotyczy zbawienia, przed­stawia przypowieść o krzewie winnym i latoroślach. „je­żeli we Mnie trwać nie będziecie... beze mnie nic nie możecie uczynić". Sytuację czł który przez wiarę w słowo B zyskuje usprawiedliwienie i staje się dzieckiem Bożym, nazywa się w teologii stanem łaski uświęcającej. Usynowienie czł przez B łączy PŚ NT z dzia­łaniem DŚ. Głosi ono, że DŚ zstępuje na J w chwili Je­go chrztu w Jordanie i proklamacji Jego Bożego synostwa. J zsyła DŚ na swoich uczniów. Ma On ich uczyć wszelkiej prawdy, rozlewać w ich sercach miłość, dawać im życie. Znaczy to, że uświęcenie i uspra­wiedliwienie czł dokonuje się „w imię Pana naszego, JCh i przez DB naszego". Boże oddziaływanie na człowieka obejmuje całą drogę zbawienia, od aktu wiary do wytrwania w dobrym do końca. Boży wpływ na człowieka (łaska uczynkowa) nie ogranicza w niczym wolności czł ani nie umniejsza jego odpowiedzialności. Ograniczenie wolności czł może wynikać z wpływu jednych na drugich. Ich oddziaływanie na siebie ma miejsce na jednej i tej samej płaszczyźnie ludzkiej egzystencji. B nie znajduje się na jednej płaszczyźnie z istotami przez siebie stworzonymi. Jest poza i ponad wszystkim, co stworzył. Stworzył czł jako istotę świadomą i wolną: czł jt świadomy i wolny dzięki B, a nie mimo Niego lub wbrew Niemu. Także Boży wpływ na człowieka nie tylko nie ogranicza jego wolności, lecz przeciwnie, stanowi o jej realizacji. B objawia się czł, o czym świadczy PŚ jako ten, kto go wyzwala z niewoli grzechu, śmierci i szatana. Toteż w chwili zagroże­nia swego życia i w poczuciu zniewolenia przez grzech czł ucieka się do B. Radość, pokój, bezpieczeństwo, zaspokojenie pragnień, a więc wszystko, co wiąże się z doświadczeniem wolności, znajduje człowiek w domu Pana. Jego prawa nie krępują, lecz wyzwalają.

Spór między Augustynem z Pelagiuszem

Historia teologii łaski Bożej posiada wyraźne punkty kulminacyjne. Jednym jest okres polemiki z pelagianizmem (V-VI w.) na temat konieczności ł, drugim okres Reformacji, a później jansenizmu (XVI-XVII w.), gdy na pierwszy plan wysunął się problem usprawiedliwienia i stosunku łaski do ludzkiej natury. Pelagiusz tak akcentował zdolność czł do moralnie dobrego postępowania, jakby grzech pierworodny w żaden sposób nie naruszał ludzkiej struktury moralnej, a łaska nie była do zbawienia konieczna. Równolegle pojawił się pogląd złagodzony, zwany semipelagianizmem, że wprawdzie ł B jt do zbawienia konieczna, to jednak sam początek wiary, a przynajmniej jej pragnienie, a także wytrwanie w do­brym, tzn. w stanie dziecięctwa Bożego, przywróconym przez chrzest, leży w granicach ludzkich możliwości, niezależnie od wpływu Bożej ł. Z poglądami tymi polemizo­wał św. Augustyn, broniąc biblijnej nauki, zarówno gdy idzie o fakt grzechu pierworod­nego i jego zgubny wpływ na moralne zdrowie człowieka, jak i gdy idzie o absolutną konieczność łaski. Synod w Orange (529 r.) przyjął później za swoje stanowisko św. Augustyna.

Łaska usprawiedliwiająca na Soborze Trydenckim

W XVI wieku Reformacja zdawała się stać na pozycjach przeciwnych do pelagianizmu. Czł nie jest zdolny bez Bożego wpływu nie tylko osiągnąć zbawienia, lecz postąpić dobrze z czysto ludzkiego punktu widzenia. Grzech zniszczył bowiem samą wolność człowieka, a zatem zdolność wyboru dobra. Zdeprawowana, zwrócona przeciw Bogu wola człowieka jest to stan grzechu, który trwa mimo usprawiedliwienia człowie­ka przez Boga. Sobór Trydencki w dekrecie o usprawiedliwieniu w 1574 r. akcen­tuje z jednej strony konieczność ł Bożej do usprawiedliwienia, wytrwania w otrzy­manej sprawiedliwości, zwłaszcza do wytrwania w niej do końca życia, a z 2stro­ny - wolność czł możliwość i konieczność współdziałania z łaską Bożą, a zatem i rzeczywistego zasłużenia sobie z pomocą łaski Bożej i dzięki JCh na życie wieczne. Teologia czasów nowożytnych traktując o ł ograniczała się, idąc za STryd, do obszerniejszego omówienia usprawiedliwienia i konieczności łaski. Niewiele uwagi przywiązywano natomiast do tajemnicy usynowienia czł przez B. Ponadto mówiono o ł tak, jakby stanowiła ona pewną autonomiczną rzeczy­wistość, pewne dobro udzielane wprawdzie przez Boga, ale o którym można mówić bez odwoływania się do Niego. Wyrażało się to w takich zwrotach, jak stracić czy odzyskać łaskę. Widziano ją raczej w kategorii „mieć", niż „być". Wobec takiego niejako rzeczowego traktowania łaski zanikało jej podstawowe rozumienie jako łaska­wości Bożej w stosunku do czł, jako sytuacji synostwa czł wobec B i Bożego wpływu na czł. Dziełem teologii ostatnich dziesiątków lat jest pogłębienie tajemnicy łaski w bar­dziej bezpośrednim oparciu się na PŚ i na wypracowanych współcześnie w filozofii kategoriach personalistycznych. Pozwala to na rozpatrywanie ł przede wszystkim jako określeni stosunk B do czł i sytuacj czł wobec B.

Współczesny rozwój nauki o łasce

1. Nasze społeczeństwa charakteryzuje sekularyzm. Znaczy to, że świat jest uważany za rzeczywistość autonomiczną, rozwijającą się zupełnie niezależnie od wiary w B. Korzeni takiej wizji świata należy szukać w Oświeceniu, kt w imię rozumu odrzuciło uzależnianie kultury od wiary chrześcijańskiej. Decydujący wpływ miała tu przeprowadzona przez Feuerbacha i Nietzschego krytyka religii, dystansująca się od wiary w B jako takiej. We współczesnych społeczeństwach dobrobytu panuje praktyczny ateizm, w którego następstwie w świadomości wielu ludzi B stał się po prostu nieobecny. W takim zsekularyzowanym środowisku słowo ł ma już znaczenie jedynie peryferyczne, kiedy się na przykład mówi o łaskawej pogodzie. 2. Czł ocenia się wyłącznie w aspekcie jego osiągnięć, których efektem jt użyteczność i ekonomia. W tej atmosferze ł jt zupełnie obcym. 3. Z 2 strony, panuje atmosfera pesymizmu, a nawet lęku przed jakąś katastrofą. Zanieczyszczenie środowiska stale się powiększa. Niektóre następstwa wizji świata, przyrodniczo-technicznego obrazu świata i kryzysu środowiska stwarzają pewne przesłanki dla zrozumienia podstawowego sensu łaski, które można następnie rozwijać, opierając się na jej autentycznie biblijnym obrazie. (1) Wizja świata autonomicznego otrzymuje pełne potwier­dzenie ze strony teologii stworzenia. Ale jeżeli tę autonomię czł podnosi się do absolutnej wolności, wtedy od czł wymaga się nazbyt wiele. Jeśli musi on podejmować ciągle nowe decyzje, prowadzi to do pojawienia się w nim stałego napięcia i związanego z tym nadmiernego wewnętrznego ucisku. U wszystkich żyjących w permanentnym stresie płyną­ cym z konieczności podejmowania decyzji rodzi się automaty­cznie podstawowa ludzka potrzeba wyzwolenia. Do tej pierwotnej potrzeby wyzwolenia może nawiązać teolo­gia łaski. Kiedy czł przez wiarę zdaje się na ł rozumia­ną jako działanie kochającego B zmierzające do zbawienia ludzi, wtedy zostaje uwolniony od tego wewnętrznego przymusu. Bo jeśli czł powierza się z ufnością kierującej jego losem najwyższej potędze Bożej miłości, nie musi już nieustannie zadręczać się myślą, że wszystko zależy jedynie od jego decyzji. Czł uznający opiekuńcze działanie ł Bożej jest tym samym wolny od ciężaru nieustannego samousprawiedliwienia. (2) Nowożytne nauki przyrodnicze i technika okazują się często błogosławieństwem dla ludzkości. Ale technika i związany z nią proces uprzemysłowienia mają nieludzką tendencję redukowania czł do poziomu istoty skazanej na osiąganie sukcesów. Wielkim problemem zachodniej cywilizacji jest uznawanie sukcesów ekonomiczny za jedyną miarę wartości czł. Ten przymus sukcesu budzi w czł potrzebę zaakceptowania go jako osoby, niezależnie od jego osiągnięć. Do tej potrzeby osobowej akceptacji może nawiązać teologia łaski. Kiedy czł w swej wierze zdaje się na łaskę rozumianą jako miłość B do czł, czuje wtedy, że cała jego egzystencja jt zanurzona w tej miłości. Bo wierzący ufa, że jako obraz B i Jego dziecko zawsze przedstawia dla Niego jakąś wartość, że nawet wśród niepowodzeń i porażek kochający B nie przestaje go akceptować i podtrzymywać. Uznający opiekuńcze działanie łaski Bożej czł jt tym samym wolny od przymusu potrzeby stałego uznania ze strony 2go czł. (3) Współczesne poważne zagrożenie całego systemu ekologicznego rodzi głęboki i uzasadniony niepokój o prze­trwanie życia na ziemi. Przejawia się on w dwojaki sposób: albo jest bodźcem do rzeczywistego angażowania się w dzieło ratowania ziemi, albo stanowi pretekst do pogrążenia się w rezygnacji i pesymizmie. W obydwu postawach uwidacznia się pierwotna ludzka tęsknota za życiem i przeżyciem. Również do tego podstawowego pragnienia trwałego życia może nawiązać teologia łaski. Kiedy czł zdaje się w swej wierze na łaskę rozumianą jako miłość B do świata, wtedy wie, że w tym swoim niepokoju o życie znajdzie podtrzymanie w Bożej miłości. Wierzący czł ufa bowiem, że B jako Stwórca wszelkiego życia aprobuje i wspiera jego angażowa­nie się w ochronę życia, że B kierujący całym światem może obrócić los ziemi we właściwym kierunku. Uznający działanie łaski Bożej czł uwalnia się tym samym od paraliżującego lęku o przeżycie i głęboko odczuwa przypływ nowych sił w walce o zachowanie życia na ziemi w całym jego bogactwie i różnorodności.

PATRYSTYKA GRECKA

Dla wczesnej teologii Wschodu "Ł" ozn rodzaj i sposób, w jaki B współdziała ze światem i w nim działa. Dlatego słowo Ł może być zastosowane do całego chrześcijaństwa W greckiej patrystyce działanie zbawcze Ba zmierza do tego, by obraz Boży, którym czł już jest, uwolnić od grzechu i uformować ku większemu podobieństwu do B w procesie wychowawczym. JCh jt punktem szczytowym, ale nie końcowym tego wychowawczego działania B; bo boska pedagogia jt kontynuowana przez działanie DŚ i Kościół. Celem wychowawcze procesu zbawczego jt "przebóstwienie" czł. Jtt zasadnicza idea wsch teologii zbawienia. B staje się czł aby czł stawał się B., im bardziej odnajduje drogę do Ba tym bardziej staje się podobny do Niego. W B dopiero czł będzie w pełni czł. We wczesnej teolo­gii greckiej w zasadzie nie ma szczególnej nauki o Ł, raczej całe zbaw­cze działanie B jt rozumiane jako Ł. B prowadzi czł przez swe wychowanie do doskonałości. W tym procesie inicjatywę ma B, ale czł w swej wolności powinien na nią odpo­wiedzieć.

ZACHODNIA PATRYSTYKA

Zachodnie chrześcijań od początku znajdowało się w innym kontekście socjokulturowym niż wsch. Teologia zach kładzie szczególny nacisk na jednostkę, jej winę, odpowiedzialność i wolność. Punktem wyjścia do zrozumienia zbawienia jt wykście od jednostki i pytniea: w jaki sposób ona, będąc wolną, osiąga zbawienie? Jednostka jt prowadzona do zbawienia przy pomocy Ł jako jednej ze szczególnych boskich mocy, kt jt przekazywana przez Ch. Jt ona uwalniana od grzechu i uzdalniana do zmierzania do celu. Ł jt tym, co wolnej i samodzielnej jednostce musi być dodane, żeby ona naprawdę stała się wolna, i to w podwójnym sensie. W sensie uwolnienia od grzechu i wolności do spełnienia samej siebie. Ł jt nakreślona z perspektywy problematyki antropologicznej, czymś przy człowieku i w człowieku. To rozumienie Ł pogłębia się w trakcie sporu pomiędzy Augustynem i tzw pelagianizmem. Wykształcił on przekonan że czł aby mógł zostać usprawiedliwion i św, jt zdany na szczególną, wybiórczą łaskę Bożą, jako pewną szczególną siłę duchową.

SCHOLASTYCZNA TEOLOGIA łASKI

Teologia Ojców K wychodziła z założenia, że każdy czł dzięki łasce powołany jt do tego by mieć udział w Ch, a z Nim razem w życiu Bożym i do tego celu już teraz jt przygotowany. Teologiczna perspektywa była ukierunkow na faktyczny "porządek" Ł, w kt czł się znajduje.

Arystoteles pod pojęciem natury rozumie istotę bytu, jaka mu przypada od samego początkui determinuje w sposób trwały, aż po całkowite spełnienie. Tomasz w nurcie ówczesnej recepcji Arystotelesa przejmuje tak arystotelesowską ontologię natury, lecz dla niego czł nie jt do końca zdefiniowany przez zamkniętą, trwale określającą strukturę istoty, lecz jt on określony przez swoją niedefiniowalność, to znaczy przez begraniczną otwartość. Natura czł jt zdaniem Tomasza, otwarta na coś, czego sama sobie nie może dać. Wspólnotę z B może ofiarować czł jedynie B sam z czystej i dobrowolnej laskawości. Dlatego ludzka natura może znaleźć swe spełnienie jedynie gdy zostanie pochwycona przez Ł Bożą. Spełnienie ludzkiej natury jest zatem czystą Ł. U Tomasza istnieje jeden cel, którym jt wspólnota z B, i którego osiągnięcie możliwe jt wtedy, gdy B sam siebie w swej ł udzieli czł. W ten sposób Ł jt ukierunkowana na naturę.

u Augustyna Ł jt wszechmocna, suwerenna i bezbłędna. Bez ludzkiego współudziału B uwalnia grzesz­nika od jego błędnej przeszłości, ofiaruje mu prawdziwą miłość, czyni go swoim przyjacielem i stawia go na drodze zbawienia. Gdy Augustyn mówi o naturze czł, ma na myśl i konkretnego czlowieka, któty bez Ł znajduje się we wtadzy Grzechu i dlatego nie jest zdolny do prawdziwej miłości.

ŁASKA JAKO WOLNOŚĆ

przejawem wolności jest dążenie czł do ostatecznego samospełnienia się, do wyczerpania swoich możliwości, do znalezienia swej tożsamości. Ł polega na samoudzielaniu się radykalnej miłości Bożej czł Tylko dzięki temu, że B kocha czł i w sposób radykalny ofiarowuje się jemu przez JCh w duchu miłości, może być zaspokojony potężny potencjał ludzkiego pragnienia miłości, a czł sam zostaje wyzwolony i uzdolniony do takiej miłości, którą może ofiarować, ale której bez inicjującej miłości B nie jt w stanie dać. Już przez to samo, że B kocha czł i dzięki DS miłości daje mu udział w swym życiu, choćby przez wymianę miłości z B czł staje się w pełni i całkowicie sobą, staje się całkowicie wolny. W JCh B udzielił się czł zaakceptował i "wyniósł", aby go w swej miłości radykalnie przyjąć. Ludzka odpowiedź miłości bardziej jest tęsknotą za miłością niż rzeczywistą realizacją tej miłości. Ł występuje pod znakiem nadziei, że to, co teraz jt uchwytywane i pojmowane w braku jasności wiary jako fundament życia, kiedyś zrealizuje się radykalnie - tak jak w JCh- w każdym czł. Dlatego także nasza wolność, która wzrasta dzięki tej miłości, występuje pod znakiem nadziei. Chrześcijańska wolność jt i pozostaje wolnością antycypowaną, która wychyla się poza siebie, woła ponad siebie: marana tha - przyjdź Panie, aby nas uwolnić! Wierzy, że wolność, której oczekuje, już teraz częściowo realizuje się przez siłę wiary, przez odwagę nadziei i działanie miłości, że prawdziwa wolność zatem zaczyna się już teraz - jako podarowana wolność, jako Ł. Kto wierzy, żywi nadzieję i kocha, w każdej ciemności doświadcza tej wolności. Doświadcza on, że wiara w JCh go niesie, daje mu wolność i obiecuje coś jeszcze większego.

---