Termin zaś „psychopatia" ukuł psychiatra niemiec­ki J. L. A. Koch. W 1891 r. napisał on pracę na temat różnych postaci degeneracji moralnej, które nazywa „upośledzeniem psychopatycznym".

Amerykańska tradycja w definiowaniu zaburzeń psychicznych poszła w kierunku akcentowania spo­łecznego kontekstu reakcji psychopatycznych, uwi­dacznia się to dobitnie również wprowadzeniem (przez C. E. Partridge'a w 1930 r.) nazwy „socjopatia", która w literaturze amerykańskiej zastępuje najczęściej określenie „psychopatia". Termin „socjopatia" coraz częściej przenika (w ślad za wyraźnym zdominowa­niem piśmiennictwa psychiatrycznego przez angloję­zycznych autorów) również do europejskiej literatury fachowej.

Ostatnio coraz częściej jako odpowiednik nazwy ..psychopatia" czy ,,socjopatia" pojawia się przyjęte w aktualnie obowiązującym nazewnictwie psychia­trycznym określenie „osobowość antysocjalna". Wielu autorów zajmujących się zaburzeniami określanymi dawniej jako „psychopatyczne" uważa, że ich esencja tkwi w antysocjalności. W ten sposób na przykład uj­muje sprawę autor bardzo wnikliwej pracy o psycho­patach jako „manipulatorach" B. Bursten, czy redaktor rozległej multidyscyplinarnej pracy o psy­chopatii H. W. Reid.

Najczęściej utożsamiana z psychopatią (czy socjopatią) postać dewiacji, czyli tzw. osobowość antysocjalna w obowiązującym aktualnie systemie Między­narodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów, przyjętym przez Światową Organizację Zdro­wia. należy do zespołu zaburzeń określanych mianem „zaburzenia osobowości".

Warto wspomnieć, że zawarta we wzmiankowanym systemie klasyfikacja opiera się na amerykańskich po­działach, które w tym kraju mają już dosyć długą historię. Pierwszą mianowicie oficjalną klasyfikację chorób i zaburzeń psychicznych obowiązującą na tere­nie całej Ameryki ustalono w 1917 r. przez Amerykań­skie Towarzystwo Medyczne. Klasyfikacja ta została zastąpiona w 1952 r. nową, znaną w Literaturze świa­towej pod skrótem DSM-I ustaloną przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Ponieważ po opracowaniu przez Świa­tową Organizację Zdrowia klasyfikacji chorób przeznaczonej do międzynarodowego stosowania zaistniały pewne rozbieżności pomiędzy stosowanym w Ameryce systemem DSM-I, system ten poddano rewizji i w 1968 r. opracowano unowocześniony system zwany DSM-II. Dziesięć lat później (tj. w 1978 r.) opracowa­no kolejny, bardziej rozbudowany o kryteria diagno­styczne system DSM-III.

W tym najnowszym amerykańskim systemie klasy­fikacyjnym czytamy m. in., ze ,,...zachowanie anty­społeczne pojawia się z reguły na kilka lat przed 15 rokiem życia; daje się zauważyć od wczesnych lat szkol­nych (lub wcześniej) i występuje bez przerwy aż do wieku dojrzałego. W wieku dojrzałym osoba taka wy­kazuje bezustannie wyraźnie zmniejszoną zdolność do doznawania trwałych, bliskich, ciepłych i odpowie­dzialnych związków z rodziną, przyjaciółmi i partne­rami seksualnymi. Cechują ją także niepowodzenia w uzyskiwaniu dobrych wyników pracy przez okres wielu lat".

Jak więc wynika z powyższej, ogólnej charaktery­styki, jednostka wykazująca cechy osobowości anty-socjalnej określana jest przez DSM-III w dwóch pod­stawowych płaszczyznach: l) nieumiejętności nawiąza­nia właściwych związków interpersonalnych i 2) bra­ków odpowiedniej organizacji i wydajności pracy.

Obok tego wielu autorów zajmujących się zagadnie­niem objawów zachowania psychopatycznego kładzie nacisk na takie cechy nieodłącznie związane z psycho­patią, jak: impulsywność, nie kontrolowana agresja, nieumiejętność przewidywania, nieumiejętność "wglą­du w siebie", brak poczucia winy i wyrzutów sumie­nia, niezdolność do wyciągania wniosków z uprzednich doświadczeń, błędy w ocenie sytuacji społecznej, skłon­ności do neurotycznego kłamstwa, skłonności do alko­holu połączone z niezwykłą wrażliwością na środki odurzające, tendencje do samowyniszczania itp.

Psychopatia bywa jednak określana nie tylko na podstawie pojedynczych czy „zblokowanych" w syn­dromy cech psychicznych, bardzo często uważa się ją za wymiar osobowości czy właściwość typologiczną. W związku z takim, szerszym — czy, jak kto woli — bardziej ogólnym, ujęciem psychopatii, można mówić o jej rodzajach, wyróżniając: psychopatię ,,pierwotną" i ,,wtórną", ,,neurotyczną" i „prawdziwą" itp.

Można także — co jest szczególnie znamienne dla dawniejszej psychiatrii niemieckiej — wyróżnić typy psychopatii. Przegląd takich typologii zamieszcza w naszej literaturze m. in. T. Bilikiewicz w swym ob­szernym podręczniku psychiatrii. A. Kępiński, stosujący także podział psychopatii na typy, stwierdza, że próżnica między typami oso­bowości a typami psychopatii ma jedynie charakter ilościowy, a nie jakościowy".

Zarówno jednak wspomniane uprzednio cechy oraz zespoły tych cech konstytuujące psychopatię, jak i wspomniane ostatnio bardziej ogólne właściwości psy­chiczne, związane z osobowością psychopatyczną, da­dzą się sprowadzić do dwóch strukturalnie najważ­niejszych elementów tego rodzaju osobowości, tj.:

l) nieumiejętności nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi na podstawie głębszych związków emocjonal­nych oraz

2) tzw. deficytu lęku.

A. Storr stwierdza zaś krótko i dosadnie:

„Psychopaci traktują innych ludzi w sposób podobny do tego, w jaki większość z nas traktuje osy".

Można powiedzieć, że H. M. Cleckley dokonał w pewnym sensie przełomu w poglądach na psychopatię. Do czasów ukazania się jego „Maski zdrowia" cechy psychopatyczne wiązano głównie ze skłonnościami przestępczymi i dewiacjami z pogranicza przestępczo­ści, jak: nadmierną impulsywnością, zboczeniami se­ksualnymi, prostytucją itp. Natomiast omawiany obec­nie autor psychopatię wiąże z „...powierzchownym uro­kiem osobistym i dobrą inteligencją, brakiem złudzeń i jakichkolwiek irracjonalnych skłonności [,..] przy braku wyrzutów sumienia i wstydu [...] patologicznej egocentryczności i niezdolności do kochania, ogólnym ubóstwie podstawowych reakcji uczuciowych, a także znamiennej nieumiejętności wglądu w siebie".

W związku z przytoczonymi powyżej poglądami we współczesnych pracach poświęconych psychopatii zwy­kło się rozróżniać psychopatów impulsywnych i tzw. kalkulatywnych. Oba te rodzaje psycho­patów w całkowicie odmienny sposób wypaczają więzi z innymi ludźmi i trudno powiedzieć, który z nich jest groźniejszy.

Istotę psychopatii w kategoriach deformacji stosun­ków interpersonalnych widzi również wspomniany już autor „Manipulatora" — B. Bursten. Jego zda­niem esencja psychopatycznego stosunku do innego człowieka wyraża się w tym. że w stosunku tym psy­chopata zawsze „przedkłada coś ponadto", czyli że inny człowiek jest mu potrzeb­ny tylko do tego celu, aby zaspokoił jego potrzeby lub spełnił określone oczekiwania.

Aby móc w ten sposób wykorzystać innych ludzi, psychopata od najwcześniejszych lat uczy się manipulować ludźmi w ten sposób, żeby wyzwolić w nich takie formy zachowania się, jakie mu są najbar­dziej potrzebne. Osoba tego typu — jak pisze B. Bur­sten — ,,swój zraniony narcyzm traktuje w ten sam sposób jak małe dziecko, widząc tylko własne potrze­by, dlatego też w sposób desperacki wymaga od ludzi spełnienia swych potrzeb, nie dostrzegając dostatecz­nie jasno, że owo zaspokojenie powinno wynikać z bar­dziej subtelnych form współdziałania z innymi ludź­mi".

Inny człowiek liczy się dla jednostki wykazującej cechy psychopatyczne tylko wtedy, jeśli ,da się nim posłużyć do poszerzenia siebie", tzn. do wykorzysta­nia do takich czynności, które są dla tej jednostki po­trzebne. Wtedy zaś, kiedy osoba psychopatyczną nie widzi w kontakcie z poszczególnymi ludźmi żadnej ko­rzyści (bądź kiedy ktoś z różnych względów nie pod­daje się manipulowaniu), w takich przypadkach inny człowiek nie przedstawia dla psychopaty żadnej war­tości.

Aby rzucić nieco dodatkowego światła na przytoczo­ne powyżej powinowactwa psychopatii ze skłonnością do manipulowania innymi ludźmi, trzeba poświęcić trochę uwagi rozległym badaniom nad „gramatyką" te­go zjawiska, czyli badaniom nad machiawelizmem.

Idea tych badań wypływa z opublikowanego po raz pierwszy w Watykanie, w 1532 r. sławnego traktatu o uprawianiu polityki: pt.: Książę napisanego przez Nicolo Machiavellego. Na grunt psychologii empirycz­nej zawarte w Księciu postulaty przeszczepił Richard Christie, który w 1964 r. na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego przedstawił koncepcję badań — jak to określił: ,,machiawelizmu w kontak­tach międzyludzkich". Badania te oparł na krótkiej i prostej metodzie kwestionariuszowej, zwanej skalą Mach, która zawiera stwierdzenia ,,żywcem wzięte" z dzieła N. Machiavellego.

W napisanej kilka łat później książce, wspólnie z F. Geisem, i zadedykowanej ,,mistrzowi", czyli N. Machiavellemu machiawelizm ujęty został w czterech punktach:

1. Względny brak uczuć w kontaktach interpersonal­nych — manipulowanie bywa powodowane przez pa­trzenie na ludzi jak na przedmioty.

2. Nie przywiązywanie znaczenia do ustalonych norm, moralnych — akceptując kłamstwo, oszustwo i wszel­kie krętactwo, manipulator ma na względzie jedynie utylitarny aspekt kontaktów z innymi.

3. Nieobecność poważniejszych form zaburzeń psy­chicznych — manipulator skłonny jest do przyjmowa­nia racjonalnego poglądu na innych i nie tracenia kon­taktu z obiektywną realnością.

4. Małe zaangażowanie ideologiczne — jest on bar­dziej zainteresowany w taktyce zmierzającej do finalizacji realnego celu, niż nieugiętego dążenia do celów idealnych.

Przeznaczona do mierzenia cech machiawelizmu ska­la Mach. od czasu wspomnianego już pierwszego jej zaprezentowania w połowie lat sześćdziesiątych docze­kała się kilku modyfikacji. Obecnie najczęściej bywa­ją w użyciu jej dwie wersje: Mach IV i Mach V.

Pierwsza z tych postaci, Mach IV, zawiera ogólnie dwadzieścia itemów, z tego dziesięć stanowi najbar­dziej reprezentatywne postulaty zawarte w Księciu, np. „Najlepszym sposobem podporządkowania sobie in­nych jest mówić im to, co pragną usłyszeć", natomiast pozostałe dziesięć itemów zawiera stwierdzenia całko­wicie przeciwstawne, np.: ,,Uczciwość jest najlepszym sposobem postępowania we wszystkich przypadkach". Natomiast druga najczęściej współcześnie stosowana wersja skali, czyli Mach V, jest w porównaniu z Mach IV bardziej psychometrycznie wyrafinowana, co prze­jawia się głównie w tym, że pytanie diagnostyczne (czyli wzięte z Księcia) połączono z dwoma niediagnostycznymi (przeciwstawnymi) o dodatkowym zróżnico­waniu ze względu na stopień akceptacji społecznej.

2

Osobowość neurotyczna - w skrócie... neurotyk.

Neurotyzm jest cechą osobowości

oznaczającą chwiejność i wrażliwość emocjonalną. Wynika ze szczególnej wrażliwości autonomicznego układu nerwowego i przede wszystkim wiąże się z występowaniem podwyższonego stanu lęku. Permanentny strach to najpowszechniejszy z symptomów neurotycznych. W przeciwieństwie do normalnego strachu, strach neurotyczny dotyczy przewidywanych w przyszłości trudności Lęk neurotyczny ma swoje źródła w wypartych wspomnieniach sytuacji, która spowodowała frustrację i wystraszyła daną osobę na tyle, że doszło do zepchnięcia wspomnień głęboko do pamięci (świadomości). Neurotycy bardzo często przeżywają napady lęku i paniki. Często pojawiają się one bez żadnego powodu (pozornie bez żadnego), mogą dotyczyć konkretnie sprecyzowanych obaw lub czegoś zupełnie nieokreślonego.

Karen Horney, wybitna psychoanalityczka z początków naszego wieku, przyczynę neurotyzmu upatrywała w negatywnych doświadczeniach z dzieciństwa. Neurotyzm wynika z doświadczania lęku podstawowego, czyli uczucia osamotnienia przez dziecko. Brak poczucia bezpieczeństwa u dziecka bierze się z braku poszanowania jego osoby i potrzeb, braku zdrowego pokierowania dzieckiem, poniżania, braku serdeczności, braku (lub nadmiernej ilości) podziwu oraz obojętności lub dominacji,.

Do tego rodzaju osobowości przyczynia się także nadmierna (lub za mała) ilość obowiązków, nadmierna opiekuńczość, izolacja dziecka od rówieśników, wroga atmosfera w domu czy też zmuszanie dziecka do stawania po którejś stronie w konflikcie między rodzicami. Dziecko pozbawione poczucia bezpieczeństwa i doświadczające lęku rozwija w sobie różnorakie mechanizmy, które mają mu pomóc z uczuciem bezradności i izolacji. Może stać się wrogie lub uległe - w zależności od tego, czy chce ukarać swoje otoczenie za sytuacje z przeszłości lub tez próbuje odzyskać miłość, której nie miało.

W momencie, gdy nie umie zapewnić sobie miłości - nadmiernie dąży do władzy (kompensacja uczucia bezradności). Neurotyk w stosunku do otoczenia stosuje jedną z trzech strategii: dążenie do ludzi, odsuwanie się od ludzi lub występowanie przeciwko nim. Neurotyk to osoba mająca bardzo silne wewnętrzne potrzeby, niestety cały problem leży w tym, że nie może ich łatwo zaspokoić, źródło tych potrzeb leży w dzieciństwie.

Z jakimi potrzebami boryka się neurotyk? Z potrzebą uczucia i uznania, wówczas zabiega o względy i akceptację innych, jest wrażliwy na wszelkie sytuacje odtrącenia. Z potrzebą posiadania partnera (zastępczego rodzica), który weźmie ich los w swoje ręce i nimi pokieruje. Ma potrzebę prestiżu, podziwiania własnej osoby oraz władzy. Neurotyk może mieć również potrzebę zamykania swojego życia w wąskich ramach, usuwania się na bok i zadowalania małymi rzeczami. Kolejne z potrzeb to: potrzeba wykorzystywania innych i potrzeba osiągnięć, mająca na celu zamaskowanie braku poczucia bezpieczeństwa.

Neurotyk ma również potrzebę samowystarczalności i niezależności - zwłaszcza, gdy rozczarował się ludźmi, wówczas odsuwa się od nich i nie chce się wiązać z nikim ani z niczym. Z obawy przed popełnieniem błędów i spotkaniem z krytyką neurotyk dąży do perfekcji, co stanowi kolejną z jego potrzeb. U neurotyka może występować kilka z powyższych potrzeb, wzajemnie sprzecznych i wchodzących z sobą w konflikt.

Neurotycy są odbierani jako dziwacy - z powodów swojej częstej alienacji i dziwnych zachowań spowodowanych wewnętrznymi konfliktami i problemami. Jednocześnie, gdy w parze z neurotyzmem idzie wysoki stopień samoświadomości mogą być jednostkami wybitnymi - sławnymi pisarzami, scenarzystami, czy tez reżyserami. Neurotycy to osoby wrażliwe i mające tendencje do występowania depresji i załamań nerwowych.

Neurotyzm jest formą ukształtowanej osobowości, aby wychować dziecko w jak najmniejszym stopniu neurotyczne należy dać mu dużą dozę poczucia bezpieczeństwa, miłości, szacunku, tolerancji i serdeczności. W dorosłym życiu walka z uciążliwymi przejawami neurotyzmu to zrozumienie siebie, swoich potrzeb i zaspakajanie ich w sposób uświadomiony. W Stanach neurotycy to bardzo części goście gabinetów psychologów i psychoanalityków.

Sposób w jaki będziemy wychowywać nasze dziecko, nasze podejście i ilość uczucia jakim go obdarzymy będzie rzutować na całe jego życie. Neurotyzm to nie tylko wynik wrażliwej psychiki, ale i sposobu oddziaływania na dziecko jego rodziców i najbliższego otoczenia.

C)

NEUROPATIA - wrodzone lub nabyte skłonności do zapadania na schorzenia czynnościowe związane ze wzmożoną pobudliwością wegetatywnego układu nerwowego. Człowiek mający skłonności do reakcji nerwowych lub chory na nerwicę.

Przyczyny - niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych: miłości, akceptacji, bezpieczeństwa, samorealizacji.

Objawy - egoizm, egocentryzm, nie porównuje się do innych, niechęć do ludzi, bardzo wysoki poziom lęku - nie potrafi wskazać czego się boi, to lęk nieokreślony; występuje nadwrażliwość syntoniczna - zwiększone współodczuwanie z innymi ludźmi; chce wchodzić w konflikty z innymi, konfabulacja, boi się odrzucenia, zaburzenia emocjonalne np. skłonność do fantazjowania i marzeń, nieśmiałość, zniechęcenie, depresja, czują się niekochani, silnie odczuwają poczucie niższości, impulsywność, są nieodporni na frustrację, skłonni do depresji i agresji podszytej obawą i strachem. Zachowania agresywne i otwarcie wrogie są impulsywne w skutek odtrącenia przez rodziców. Agresja wypływa z lęku przed związkami uczuciowymi rodziców z innymi ludźmi. Ten swoisty lęk powstaje na skutek uczuciowego odrzucenia przez rodziców.

Terapia - polega na nawiązaniu prawidłowych relacji międzyludzkich poprzez grupę terapeutyczną. Psychoterapia indywidualna lub grupowa, dobre rezultaty daje terapia z rodzicami neuropaty.

PSYCHOPATIA - zjawisko trwałe i niezmienne, osobowość antysocjalna, stałe i wyraźne nieprawidłowości w dziedzinie życia psychicznego przeszkadzające w adaptacji społecznej jednostki, nie wpływające jednak na poziom jej inteligencji. Trwałe odchylenie od normalnego stanu w zakresie charakteru, popędów, temperamentu. Przejawia się już we wczesnym dzieciństwie. Oschli uczuciowo lub nadmiernie wrażliwi, wybuchowi lub nieśmiali, pieniacze i in.

Przyczyny - natury organicznej + wpływy środowiska. separacja dziecka od matki do 3 roku życia, uczuciowe odtrącenie dziecka przez rodziców, wadliwe sposoby wychowywania dziecka.

Objawy - brak uczuć wyższych, brak poczucia winy, chłód uczuciowy, generalna niechęć do ludzi, skłonności sadystyczne, niski poziom lęku, upośledzenie związków międzyludzkich, impulsywność, niekont2rolowana agresja, nieumiejętność przewidywania, krańcowy egocentryzm, osoba taka stara się realizować swoje pragnienia bez względu na środki i cenę, jest nieufny, niedotrzymuje słowa, manipuluje i kłamie, stara się maskować, tworzy obraz własnej rzeczywistości.

Terapia - indywidualna z wykorzystaniem psychoanalizy, oraz terapia grupowa w ośrodkach resocjalizacyjnych, komuny wychowawcze (wspólnoty wychowawcze), terapia farmakologiczna, należy stworzyć warunki realne, domowe.

Psychopata nie przeżywa uczuć wyższych, potrafi „sterroryzować” grupę terapeutyczną. Terapia na zasadzie „świr się musi bać”! w terapii należy postawić wyraźny warunek: „ma być tak, a nie inaczej i nie ma dyskusji.” :-)

15. Cechy osobowości neurotycznej i antyspołecznej i ich związek z nieprzystosowaniem społecznym.

NEUROTYCZNOŚĆ - osobowość podatna na nerwicę, termin stosowany przez H. J. Łysenkę na oznaczenie właściwej niektórym ludziom niestabilności emocjonalnej, której towarzyszą stany lękowe. Ta cecha neurotyczności sama w sobie nie jest patologiczna, stanowi jednak grunt na którym może choć nie musi rozwinąć się nerwica. Lęk neurotyczny ma charakter wewnętrzny: niebezpieczeństwa nie da się zdefiniować jest w doświadczeniu jednostki. Dla neurotyka świat jest niebezpieczny.

- cechy neurotyczności - lęk wewnętrzny, przymus, poczucie winy, lęk przed odpowiedzialnością, poczucie ograniczenia wolności, występuje choroba alkoholowa.

ANTYSPOŁECZNY = ANTYSOCJALNY

Jednostki antysocjalne przeciwstawiają się wszelkiej więzi z grupą, nie są związane ani z grupą ani z innymi osobami czy wartościami społecznymi. Są to ludzie anormalni, którzy nie potrafią kochać nikogo i do nikogo się przywiązać.

Niejednokrotnie są to ludzie bardzo mili a nawet czarujący, ten sposób bycia traktują jako pewną technikę zdobywania poważania w życiu. Znajdują się wśród nich ludzie o bardzo niskim poziomie inteligencji, jak i geniusze. Tego rodzaju jednostki nie cofają się przed niczym w zaspokajaniu swych egoistycznych potrzeb, jeśli mają pewność lub choćby nadzieję na powodzenie swych działań.

Są niewrażliwi na sytuację i los innych. Często bywają agresywni i przeważnie zdobywają to co jest im potrzebne, nie oglądając się na żadne normy.

16. Przegląd typów osobowości neurotycznych - klasyfikacja Z. Zaborowskiego.

1. Osobowość chwiejna emocjonalnie

- podłoże: wadliwa komunikacja z rodzicami i osobami znaczącymi, dezorientacja w rozumieniu siebie, lęk, poczucie zbędności, niska samoocena.

- objawy: związki z innymi są luźne i powierzchowne, konfliktowe. Taka „degradacja” siebie ma związek z dowartościowaniem siebie w narkotykach i alkoholu.

2. Osobowość bierna zależnie

- podłoże: zbyt autokrytyczne władne postawy rodziców,

- objawy: człowiek łatwowierny, uległy, niesamodzielny, podatny na kierowanie ze strony innych, rozładowuje agresję anonimowo (np. donosy).

3. Osobowość paranoidalna - taka osoba charakteryzuje się tym, że posiada podwyższony próg wrażliwości emocjonalnych, ma poczucie nieustannego zagrożenia wewnętrznego, jest przekonany o wrogości otoczenia, jest osoba pamiętliwa.

4. Osobowość masochistyczna - stosuje kary nieproporcjonalne do czynów, taka osoba charakteryzuje się niską samooceną, nieakceptowaniem siebie, samoudręką, autoagresją.

---