8. Systemy ODDZIAŁYWANIA zakładowego.
System dyscyplinarno-izolacyjny:
Najstarszy system zakładowy stosowany wobec młodzieży. Polega na całkowitym podporządkowaniu objętych nim jednostek rygorowi narzuconemu przez dyscyplinę oraz na odizolowaniu ich od wpływu czynników spoza środowiska zakładu poprawczego czy zakładu karnego dla młodocianych.
Wychowawca głównie zajmuje się pilnowaniem, aby zachowanie wychowanków było zgodne z regulaminem, którego przestrzeganie miało dać gwarancję zmiany dotychczasowego zachowania na lepsze. Trzymanie wychowanka w warunkach ograniczających jego możliwości ma go nauczyć, wg założeń systemu, właściwie cenić wolność, z której nie potrafił we właściwy sposób korzystać. Jednak przystosowanie do społeczeństwa młodzieży niedostosowanej społecznie dokonywane w izolacji od niego nie ma większych wartości wychowawczych (wysoki procent recydywistów) a także utrudnia przysposabianie go do konstruktywnego korzystania z czekającej wolności.
Brak jest tutaj indywidualizowania oddziaływań wychowawczych. Celem jest kontrolowanie i utrzymywanie porządku (donosicielstwo, zdradzanie kolegów traktowane jako osiągnięcie wychowawcze). Takie warunki hamują rozwój osobowości wychowanka (poprzez dominację zakazów, nakazów, żądań).
Oddziaływanie personelu zakładowego polega na łamaniu woli wychowanka środkami przymusu i podporządkowywaniu jej przepisom regulaminu. Działalność wychowawcy ma charakter autokratyczny. Na pierwszy plan wysuwa się kontrola zewnętrzna, głównym środkiem jest kara. W rezultacie tego stosunek między wychowawcą a wychowankiem staje się stosunkiem wzajemnego zwalczania się, ataku i odwetu.
W zakładach opartych na takim systemie nie dba się o kwalifikacje wychowawców, lecz tylko o umiejętności pilnowania.
System ten stwarza warunki do konsolidacji wychowanków w duchu antagonistycznych wzorów i norm zachowania. Tworzy się wówczas zbiorowość oparta na strukturze „drugiego życia”.
Stosunki międzyludzkie mają charakter antagonistyczny i przeciwstawny, a nawet jawnie wrogi (samookaleczenia, ucieczki, bunt - wstępna faza organizowania, faza ultimatum czyli zbiorowego wysuwania żądań, faza barykadowania i grabieży, faza wali z osobami usiłującymi opanować całą sytuację, faza pertraktacji, ostatnia to likwidacja skutków buntu).
System progresywny (system poziomów lub sekcji):
Na pierwszy plan wysuwa się dyscyplina oparta na nagrodach zewnętrznych. Wychowankowie przechodzą od sekcji do sekcji, by w końcu dojść do stopnia najwyższego, półwolnościowego, który stanowi ukoronowanie ich poprawy. Przy złym zachowaniu są cofani do zbiorowości, w której przysługują mniejsze przywileje.
Wychowankowi stwarza się możliwość osobistej aktywizacji angażowania się w celu wykazania poprawy w zachowaniu. Istnieje jednak niebezpieczeństwo oceny na podstawie zewnętrznego przystosowania się.
Rola wychowawcy ogranicza się z reguły do zewnętrznej obserwacji wychowanka, a nie do nawiązywania z nim bliższego kontaktu, poznania i uwzględniania jego potrzeb psychicznych, zainteresowań, itp. Oddziaływania wychowawcze często się koncentrują na przechodzeniu z sekcji do sekcji. W takich warunkach rośnie znacznie niebezpieczeństwo rozwijania się hipokryzji i dwulicowości wychowanków.
Pomimo pozoru wyeksponowania w procesie wychowawczym na pierwsze miejsce troski o wychowanka, jest on niewiele stanowiącą o sobie jednostką, uwikłaną w skomplikowanym procesie progresji, który jest zorganizowany, prowadzony i kontrolowany przez dorosłych.
System socjopedagogiczny:
Centralna pozycja dorosłego szefa grupy oparta jest na formalnej władzy, wyznaczonej intencjonalną zależnością wychowanka od wychowawcy, obejmuje także strukturę nieformalną i opiera się na zależności wewnętrznej. Dominuje traktowanie wychowanka jako członka grupy.
System ten uwzględnia pracę jako bardzo ważny element. Wychodzi się z założenia, że gotowość i zamiłowanie do pracy stanowią istotny czynnik osiągnięcia efektów resocjalizacji nieletniego.
Praca pedagogiczna oparta jest na układzie grupowym i kierowaniu życiem wychowanków pośrednio przez organizowanie i kierowanie działalnością grup wychowawczych. Wychowawca stara się współdziałać w organizacji, aktywizować w pożądanym kierunku, inicjować i wspierać działania uznane za wartościowe. Zasadnicza rola wychowawcy polega więc na udzielaniu grupie pomocy w samorozwoju.
System ten cechuje znaczne wzbogacenie kulturotechnicznych i antropotechnicznych środków wychowania resocjalizującego.
System indywidualny:
W centrum znajduje się wychowanek i jego osobowość traktowane indywidualnie. Podstawą oddziaływań jest dokładne poznanie wychowanka oraz etiologii zaburzeń w jego zachowaniu. Kładzie się duży nacisk na rolę psychoterapii.
Zmierza się w tym systemie do ukształtowania warunków pozwalających wychowankom na spontaniczne manifestowanie swych dążeń i postaw. Istotne jest stworzenie atmosfery bezpieczeństwa w celu rozładowania neurotycznych napięć i oduczenia obronno-agresywnego stosunku do otoczenia.
Eksponowane są środki psychotechniczne. Opiera się przede wszystkim na zależności wewnętrznej, łączącej wychowanka z innymi członkami zbiorowości zakładu.
Podstawową zasada tego systemu jest bliski i dodatni emocjonalnie kontakt wychowawcy z wychowankiem stanowiący warunek resocjalizującej antropotechniki.
W systemie tym należy także uwzględnić warunki wpływu grupy traktowanej głównie jednak jako środowisko ułatwiające nawiązywanie kontaktów i pozwalające na spontaniczne manifestowanie tego, co w wychowanku indywidualne i charakterystyczne dla stanu jego osobowości. Równocześnie grupę uważa się za ważny czynnik psychoterapii eliminującej neurotyczne podłoże wykolejenia społecznego.
System homogeniczny:
Założeniem tego systemu jest dopasowanie oddziaływań resocjalizacyjnych do stanu osobowości wychowanka. W tym celu młodzież przyjęta do zakładu jest kierowana do tzw. homogenicznych grup wychowawczych tj. grup skupiających wychowanków o zbliżonym stopniu wykolejenia i podobnym stanie osobowości. W poszczególnych grupach stosuje się działania najbardziej adekwatne do danej odmiany wykolejenia.
Uważa się jednak, że w pracy wychowawczej nie można ignorować wpływu całej zbiorowości zakładowej i że opieranie się na grupach homogenicznych stwarza niebezpieczeństwo dezintegracji tej zbiorowości. Z tego powodu proponuje się rozwiązania homogeniczne w skali całego zakładu (młodzież o podobnym stopniu wykolejona i o podobnym stanie osobowości w jednym zakładzie) Jednak nawet przy najlepiej przeprowadzonej selekcji nie można całkowicie ustrzec się pomyłek czy niedokładności w kompletowaniu grup wychowawczych czy całej zbiorowości.
System komplementarny (eklektyczny)
Zakłada, że żaden z systemów nie jest doskonały, ale w każdym można znaleźć coś właściwego do zastosowania w odniesieniu do danego wychowanka lub grupy wychowanków. Nie ma tu wyraźnie określonego schematu, a elementy wykorzystywane z innych systemów występują w różnej relacji.
W systemie tym na pierwszym miejscu stawiane jest wszechstronne badanie, które daje podstawy opracowania diagnozy psychologicznej, a następnie prognozy wychowawczej, wskazującej najskuteczniejsze sposoby postępowania z wychowankiem. Permanentnie prowadzona praca diagnostyczna pozwala na odpowiednią elastyczność w postępowaniu wychowawczym.
Duże znaczenie przypisuje się także indywidualnej i grupowej psychoterapii oraz do indywidualnego i grupowego doradzania wychowawczego. Zmierza się także do tworzenia wielu różnych grup relaksacyjnych, tak aby każdy wychowanek mógł brać udział w tych zajęciach zbiorowych, które go najbardziej interesują.
2