Źródła praw i obowiązków w zakresie ochrony pracy w Polsce
W związku z przygotowaniem i przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej, polskie ustawodawstwo zostało w znacznym stopniu dostosowane do standardów unijnych w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy.
Podstawowe wymagania dotyczące ochrony pracy w Unii Europejskiej zostały zawarte w dyrektywie 89/391/EWG z 12.06.1989 w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 183 z 29.06.1989).
Cytowana dyrektywa ze względu na swój przewodni charakter zwana jest często dyrektywą ramową, zawiera podstawowe wymagania dotyczące obowiązków pracodawcy i pracowników w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy oraz odsyła do dyrektyw szczegółowych w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych działów gospodarki narodowej (sekcji i podsekcji działalności) oraz rodzajów prac i rodzajów zagrożeń.
Dyrektywa ramowa wprowadziła nowe podejście do problematyki ochrony pracy, m.in. poprzez takie zagadnienia jak:
aktywne zapobieganie zagrożeniom (np. ocena ryzyka),
partycypacja (współudział) pracowników w zarządzaniu,
zapewnienie ciągłej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
integracja różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Postanowienia dyrektywy ramowej zostały wprowadzone do polskiego ustawodawstwa począwszy przez zapisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94; z poźn. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.03.169.1650; z poźn. zm.) i rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.04.180.1860; z poźn. zm.), a skończywszy na wielu szczegółowych ustawach i rozporządzeniach, stanowiących akty wykonawcze do wymagań zawartych w dziale X Kodeksu pracy.
Hierarchia aktów prawnych tworzących system ochrony pracy w Polsce przedstawia się aktualnie następująco:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej;
ustawy, w tym Kodeks pracy;
akty wykonawcze do ustaw, w tym rozporządzenia;
postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych, w tym zakładowych układów zbiorowych i ponadzakładowych układów zbiorowych;
postanowienia regulaminów i statutów, w tym regulaminów organizacyjnych, regulaminów pracy, regulaminów płacowych (wynagradzania, premiowania, nagradzania), regulaminów zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Zapewnienie prawnej ochrony pracy w Polsce zostało zagwarantowane w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.97.88.553; z poźn. zm.), która postanawia m.in.:
Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej.
Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.
Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów, a maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.
Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego, a zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.
Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę ochrony pracy w Polsce jest ustawa Kodeks pracy, która obejmuje m.in. następujące zagadnienia:
stosunek pracy,
wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia,
obowiązki pracodawcy i pracownika,
odpowiedzialność materialna pracowników,
czas pracy,
urlopy pracownicze,
uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem,
zatrudnianie młodocianych,
bezpieczeństwo i higiena pracy,
układy zbiorowe pracy,
rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy,
odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,
przedawnienie roszczeń.
W szczególności ustawa Kodeks pracy postanawia m.in.:
Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy.
Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika.
Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nie określony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy - jest niedopuszczalna.
Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę.
Pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
Pracownicy i pracodawcy, w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć organizacje i przystępować do tych organizacji.
Nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy.
Nadzór i kontrolę przestrzegania zasad, przepisów i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna.
Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące ochrony życia i zdrowia w środowisku pracy zostały zawarte w dziale X „Bezpieczeństwo i higiena pracy” ustawy Kodeks pracy, który obejmuje m.in. następujące zagadnienia:
podstawowe obowiązki pracodawcy,
prawa i obowiązki pracownika,
obiekty budowlane i pomieszczenia pracy,
maszyny i inne urządzenia techniczne,
czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególnie zagrożenie dla zdrowia lub życia,
profilaktyczna ochrona zdrowia,
wypadki przy pracy i choroby zawodowe,
szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.
W szczególności dział X Kodeksu pracy zobowiązuje pracodawcę m.in. do realizacji następujących działań:
Oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w szczególności przeprowadzać badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, utrzymywać w stanie sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące te czynniki oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników.
Zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia sanitarno-higieniczne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej.
W razie wypadku przy pracy podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.
Niezwłocznie zawiadomić właściwego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
Niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej.
W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
Prowadzić rejestr wypadków przy pracy oraz rejestr obejmujący przypadki stwierdzonych chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby.
Systematycznie analizować przyczyny wypadków przy pracy, chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
Nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie.
Zaznajamiać pracowników z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych przez nich prac.
Wydawać szczegółowe instrukcje i wskazówki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach pracy.
Podstawowym aktem wykonawczym do działu X Kodeksu pracy jest rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które obejmuje następujące wytyczne dotyczące ochrony życia i zdrowia pracowników:
przepisy ogólne,
obiekty budowlane i teren zakładu pracy,
pomieszczenia pracy (przepisy ogólne, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja),
procesy pracy (przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne),
pomieszczenia i urządzenia sanitarno-higieniczne oraz zaopatrzenie pracowników w napoje i środki higieny osobistej.
W szczególności dział IV cytowanego rozporządzenia pt. „Procesy pracy” zobowiązuje pracodawcę m.in. do realizacji następujących działań:
Pracodawca zapewnia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych środków profilaktycznych, a także informowania i szkolenia pracowników.
Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich usuwania.
W razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników, osoba kierująca pracownikami jest obowiązana do niezwłocznego wstrzymania prac i podjęcia działań w celu usunięcia tego zagrożenia.
Pracodawca jest obowiązany udostępnić pracownikom, do stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące: stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami dla zdrowia pracowników, obsługi maszyn i urządzeń technicznych, postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia lub niebezpiecznymi, udzielania pierwszej pomocy.
Instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy powinny w sposób zrozumiały dla pracowników wskazywać czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem danej pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy, czynności do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia i zdrowia pracowników.
Stanowiska pracy powinny być urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników, przy czym wymiary wolnej (niezajętej przez urządzenia) powierzchni stanowiska pracy powinny zapewnić pracownikom swobodę ruchu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem wymagań ergonomii.
Pracodawca określa szczegółowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych, w szczególności zapewnia: bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób, odpowiednie środki zabezpieczające, instruktaż pracowników obejmujący w szczególności: imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań, wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach.
Wśród podstawowych aktów wykonawczych do działu X ustawy Kodeks pracy można wymienić m.in.:
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.03.169.1650; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.04.180.1860; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.96.69.332; z poźn. zm.).
Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U.07.89.589; z poźn. zm.).
Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U.06.122.851; z poźn. zm.).
Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U.04.125.1317; z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.97.109.704; z poźn. zm.).
Ustawa z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz.U.83.35.163; z późn. zm.).
Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U.02.199.1673; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków (Dz.U.02.200.1692; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U.09.150.870).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz.U.04.227.2298).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz.U.09.14.80).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U.09.105.869).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.U.02.132.1121).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U.96.60.279).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U.96.114.545; Dz.U.02.127.1092).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U.04.200.2047; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U.96.62.287).
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U.06.156.1118; z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U.02.75.690; z późn. zm.).
Wśród podstawowych aktów prawnych dotyczących zagrożeń i ryzyka w środowisku pracy można wymienić m.in.:
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.05.73.645; Dz.U.07.241.1772).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.02.217.1833; z późn. zm).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz.U.05.157.1318).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U.05.81.716; Dz.U.08.48.288).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U.04.280.2771; Dz.U.05.160.1356).
Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U.01.11.84; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U.05.11.86; Dz.U.08.203.1275).
Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe (Dz.U.07.42.276; z poźn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego (Dz.U.05.20.168).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 marca 2007 r. w sprawie wymagań dotyczących rejestracji dawek indywidualnych (Dz.U.07.131.913).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego (Dz.U.06.140.994).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U.98.148.973).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (Dz.U.00.26.313; z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U.02.147.1229; z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U.06.80.563).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz.U.08.199.1228).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz.U.02.191.1596; Dz.U.03.178.1745).
1