G:\Materiały dla studentów\Substancje rakotwórcze\Klasyfikacja subst rakotwórczych.doc
Czynniki rakotwórcze w środowisku pracy
Współczesny człowiek zarówno w życiu codziennym jak i w pracy zawodowej spotyka się z wieloma substancjami, które mogą być szkodliwe dla zdrowia. Substancje te nazywamy toksycznymi. Część z nich, poza bezpośrednim działaniem toksycznym posiada zdolność wywoływania nowotworów. Takie substancje nazywamy rakotwórczymi (kancerogennymi).
Kancerogeneza - proces przekształcania się komórek prawidłowych w komórki nowotworowe wraz z ich rozrostem prowadzącym do nowotworu.
Rakotwórczość (kancerogenność) - właściwość czynnika chemicznego, fizycznego lub biologicznego warunkująca wywoływania nowotworów u ludzi lub zwierząt. W praktyce właściwość tę można ustalić jedynie na podstawie udokumentowanej zależności między narażeniem na dany czynnik a wzrostem częstości występowania nowotworów u narażonych ludzi lub zwierząt.
Czynnik rakotwórczy (kancerogen) - czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny zdolny do zwiększenia częstości występowania nowotworów złośliwych.
Znane dzisiaj zawodowe kancerogeny należą do różnych grup chemicznych. Są wśród nich:
związki nieorganiczne - sole niklu, chromu, arsenu
związki organiczne - benzen, 2-naftyloamina
jak również
substancje naturalne - azbest, aflatoksyny
substancje syntetyczne - chlorek winylu, benzydyna
Skutki ekspozycji na substancje rakotwórcze nie są widoczne od razu. Nowotwór pojawia się zazwyczaj po kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu latach.
Identyfikację czynników rakotwórczych można przeprowadzić na podstawie:
badań epidemiologicznych
badań eksperymentalnych na zwierzętach
testów krótkoterminowych przeprowadzonych na komórkach hodowanych in vitro.
Klasyfikacja związków rakotwórczych wg IARC
Grupa 1 - Czynnik (mieszanina) lub zespół czynników charakterystycznych dla określonego procesu technologicznego (zwanego również warunkami narażenia) jest rakotwórczy dla ludzi (wystarczający dowód działania rakotwórczego dla ludzi).
Grupa 2 - Czynniki prawdopodobnie i przypuszczalnie rakotwórcze dla ludzi.
Grupa 2A - Czynnik (mieszanina) lub zespół czynników charakterystycznych dla określonego procesu technologicznego (zwanego również warunkami narażenia) jest prawdopodobnie rakotwórczy dla ludzi (ograniczony dowód działania rakotwórczego na ludzi i wystarczający dowód rakotwórczości u zwierząt doświadczalnych).
Grupa 2B - Czynnik (mieszanina) lub zespół czynników charakterystycznych dla określonego procesu technologicznego (zwanego również warunkami narażenia) jest przypuszczalnie rakotwórczy dla ludzi (istnieje ograniczony dowód działania rakotwórczego na ludzi przy braku wystarczającego dowodu rakotwórczości u zwierząt doświadczalnych.
Grupa 3 - Czynnik (mieszanina) lub zespół czynników charakterystycznych dla określonego procesu technologicznego (zwanego również warunkami narażenia) nie może być klasyfikowany pod względem działania rakotwórczego na ludzi.
Grupa 4 - Czynnik (mieszanina) lub zespół czynników charakterystycznych dla określonego procesu technologicznego (zwanego również warunkami narażenia) prawdopodobnie nie jest rakotwórczy dla ludzi (istnieje dowód sugerujący brak działania rakotwórczego na ludzi, łącznie z dowodem sugerującym brak rakotwórczości u zwierząt doświadczalnych).
Substancje rakotwórcze w świetle ustawodawstwa polskiego
Na podstawie art. 222 * 2 Kodeksu Pracy Minister Zdrowia i Opieki Społecznej określił
w drodze rozporządzenia, wykaz substancji, czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym i prawdopodobnie rakotwórczym, sposób ich rejestracji oraz warunki sprawowania nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na ich działanie (Dz.U. Nr 121, poz. 571, 1996, Dz.U. Nr 280, poz. 2771 z 2004r).
Ryzyko
- prawdopodobieństwo wystąpienia ujemnych skutków zdrowotnych w wyniku narażenia na pewien czynnik szkodliwy ( 0< p < 1)
- interpretować je należy jako oczekiwaną częstość występowania ujemnych skutków zdrowotnych w populacji narażonej.
Składowe procesu ryzyka
1. Identyfikacja zagrożenia - obejmuje zbieranie i ocenę danych na temat zagrożonych populacji, warunków narażenia oraz czynników toksycznych, które mogą spowodować wystąpienie efektów zdrowotnych. Przy identyfikacji zagrożenia rozstrzygające znaczenie mają wyniki badań na ludziach, jednakże cennych informacji dostarczają eksperymenty na zwierzętach oraz krótkoterminowe testy in vitro lub in vivo.
2. Ocena narażenia - jest procesem mierzenia lub szacowania wielkości, częstości, czasu i drogi narażenia na określony czynnik rakotwórczy.
3. Oszacowanie zależności dawka - odpowiedź polega na scharakteryzowaniu zależności pomiędzy dawką podaną lub wchłoniętą a występowaniem ujemnych efektów zdrowotnych w narażonych populacjach oraz oszacowanie występowania tychże efektów jako funkcji narażenia na badany związek.
4. Charakterystyka ryzyka - to proces szacowania występowania efektów zdrowotnych w zależności od rożnych warunków narażenia. Proces ten jest realizowany przez połączenie oceny narażenia i oszacowania zależności dawka - odpowiedź.
Działania zapobiegawcze
Bezpieczne warunki pracy są czasami trudne do osiągnięcia i niemal zawsze wymagają dodatkowych nakładów finansowych, to jednak pracodawca musi je zapewnić i w żadnym przypadku nie wolno dopuścić do zaniedbań w tej dziedzinie.
Dbałość o właściwe warunki pracy obowiązuje także pracowników.
Każdy pracownik w dobrze pojętym własnym interesie powinien starannie zapoznać się i bezwzględnie przestrzegać wszystkich zaleceń dotyczących bezpiecznej pracy.
Bezwzględnie tez powinny być stosowane odpowiednie dla poszczególnych stanowisk pracy środki ochronne.
Niezależnie od obowiązujących w zakładzie przepisów bezpieczeństwa istnieje kilka zasad, które powinny być zawsze przestrzegane podczas pracy z substancjami rakotwórczymi. Są to:
Unikanie bezpośredniego kontaktu z substancją rakotwórczą,
Zapobieganie przedostawaniu się lotnych kancerogenów do powietrza strefy oddychania,
Ograniczenie do koniecznego minimum przebywania w pobliżu urządzeń i terenów, na których pracuje się z kancerogenami,
Stosowanie odpowiednich ochron osobistych,
Przestrzeganie dobrych nawyków dotyczących higieny:
a). nie jeść, nie pić, nie palić papierosów w miejscu, gdzie pracuje się z kancerogenami,
b). dokładnie myć ręce po skończonej pracy,
c). zmieniać odzież po skończonej pracy.
Uwaga!
Nie pal, jeśli pracujesz w kontakcie z kancerogenami, palenie może znacznie zwiększyć działanie rakotwórcze niektórych substancji!
Narażenie zawodowe na czynniki rakotwórcze i związane z tym zwiększone ryzyko choroby nowotworowej należy niewątpliwie do ujemnych skutków wywołanych postępem technicznym.
Nie potrafimy, jak dotąd, wyeliminować wszystkich znanych kancerogenów ze środowiska pracy. Z dużym prawdopodobieństwem można przewidywać, że wraz z rozwojem nowych technologii będzie przybywało substancji, które mogą okazać się kancerogenami. Musimy więc nauczyć się postępować z nimi w taki sposób, by nie stanowiły zagrożenia dla zdrowia pracowników.
Dr inż. Ewa Smolik
2
1