Przedsiębiorstwo w gospodarce rynkowej

1. Ogólna charakterystyka przedsiębiorstwa oraz cele działania.

2. Formy organizacyjne przedsiębiorstw.

3. Zalety i wady małych firm.

4. Spółki i ich rodzaje.

5. Źródła finansowania spółek akcyjnych.

Ad.1

Przedsiębiorstwo związane jest z określonym systemem społeczno-gospodarczym - kapitalizmem. Mówiąc o przedsiębiorstwie rynkowym mamy na myśli wyłącznie przedsiębiorstwo prywatne (oparte na własności prywatnej).

Przedsiębiorstwo jest oprócz gospodarstw domowych i państwa podstawowym podmiotem funkcjonującym w gospodarce.

Definicja przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwo - jest jednostką gospodarczą wyodrębnioną pod względem ekonomicznym, prawnym, organizacyjnym oraz techniczno-produkcyjnym, prowadzącą działalność produkcyjną, handlową lub usługową.

• Wyodrębnienie ekonomiczne polega na tym, że przedsiębiorstwo dysponując wydzielonym majątkiem dąży do pokrywania swoich wydatków z osiągniętych dochodów ze sprzedaży wytworzonych przez siebie wyrobów i świadczonych usług.

Wyodrębnienie ekonomiczne polega także na samodzielności ekonomicznej, która przejawia się w tym, że przedsiębiorstwo prowadzi działalność na własny rachunek, własny koszt i własne ryzyko.

[Ryzyko - to nieodzowny element w dążeniu do zysku. To właściwość przedsiębiorstwa odróżniająca je od innych jednostek gospodarczych. Zysk i strata (związane z ponoszeniem ryzyka) mają swoje źródło w rynku. Przedsiębiorstwo rynkowe - to uczestnik ryzyka; w przypadku stałych strat przedsiębiorstwu grożą konsekwencje w postaci likwidacji, bankructwa lub wywłaszczenia.]

Samodzielność ekonomiczna wiąże się z autonomią (niezależnością) przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo posiada autonomię zewnętrzną i wewnętrzną.

Autonomia zewnętrzna - to swoboda w wykorzystywaniu szans rynkowych bez ingerencji z zewnątrz, to odpowiedzialność za podjęte decyzje, to samodzielne planowanie.

Autonomia wewnętrzna - to wyłączne prawo właściciela lub osób przez niego upoważnionych do podejmowania decyzji dotyczących firmy.

• Wyodrębnienie prawne polega na tym, że przedsiębiorstwo ma osobowość prawną, tzn. może być podmiotem praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych. Formalnym wyrazem nabycia osobowości prawnej przez przedsiębiorstwo jest wpis do określonego rejestru.

• Odrębność organizacyjna polega na wydzieleniu ogniwa kierującego w przedsiębiorstwie. Kierownictwo zarządza przedsiębiorstwem według zasad ustalonych w statucie przedsiębiorstwa oraz w regulaminach wewnętrznych.

Niekiedy za istotną cechę przedsiębiorstwa uważa się także jego wyodrębnienie techniczno-produkcyjne.

• Odrębność techniczno-produkcyjna polega na wyposażeniu przedsiębiorstwa w majątek produkcyjny (czynniki wytwórcze) służący do wytwarzania określonych wyrobów.

Przedsiębiorstwo rynkowe funkcjonuje na rynku w warunkach konkurencyjności. Stałe porównywanie się z konkurentami i wykazywanie zdolności do konkurowania (oferowanie produktów przynajmniej tak dobrej jakości, jak konkurencja) pociąga za sobą konieczność przestrzegania pewnych zasad działania.

Przez zasady działania przedsiębiorstwa rozumie się ogólne reguły działania, których przestrzeganie jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstwa.

Należą do nich następujące zasady: przedsiębiorczości, gospodarności, dochodowości (zyskowności, rentowności), oraz płynności finansowej.

• Zasada przedsiębiorczości - polega na wykazywaniu przez przedsiębiorstwo cech przedsiębiorczości w postaci oferowania na rynku nowych produktów i usług, poszukiwaniu nowych rynków zbytu oraz wyszukiwaniu nowych potrzeb konsumentów i dążeniu do ich zaspokojenia. Dzięki stosowaniu tej zasady przedsiębiorstwo ma możliwość uzyskiwania przewagi nad konkurentami, trwałego istnienia na rynku, a także uzyskiwania dochodu.

Przedsiębiorczość - to gotowość i zdolność do podejmowania i rozwiązywania w sposób twórczy i nowatorski istniejących problemów. To umiejętność wykorzystywania pojawiających się szans i okazji oraz elastycznego przystosowywania się do nieustannie zmieniających się warunków otoczenia. Przedsiębiorczość to aktywna postawa wobec problemów wymagających rozwiązania w przedsiębiorstwie.

• Zasada gospodarności (zasada racjonalnego gospodarowania) - wynika z ograniczoności środków, jakimi dysponuje przedsiębiorstwo. Zasada ta przedstawia się w postaci dwóch reguł: maksymalizacji efektów z danych środków lub minimalizacji nakładów (kosztów) do osiągnięcia określonych efektów (wyników). Zasada ta pozwala z jednej strony zachować warunki konkurencyjne (produkcja wyrobów o określonych cechach przy niskich kosztach i cenach), z drugiej zaś - osiągnąć cel gospodarowania w postaci korzyści ekonomicznych. Realizacja tej zasady wymaga posługiwania się przez przedsiębiorstwo rachunkiem ekonomicznym.

• Zasada dochodowości (rentowności) - oznacza konieczność efektywnego działania, tj. uzyskiwania nadwyżki efektów nad nakładami koniecznymi do ich osiągnięcia. Zasada ta jest uznawana jako cecha działalności gospodarczej (uzyskiwanie korzyści ekonomicznych) i jest też uznawana za podstawową przyczynę podejmowania działalności gospodarczej, a więc tworzenia przedsiębiorstw. Ważność tej zasady jest podkreślana w przedsiębiorstwie przez formułowanie zyskowności (rentowności) jako wyraźnego celu działalności przedsiębiorstwa.

• Zasada płynności finansowej - polega na zdolności przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań. Brak płynności finansowej prowadzi do zakłóceń w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, a w ostateczności do jego likwidacji, co oznacza, że przestaje ono istnieć jako podmiot wyodrębniony pod względem ekonomicznym i prawnym.

Jaki jest cel działalności przedsiębiorstwa?

W literaturze przedmiotu cel działalności przedsiębiorstwa określano najczęściej, jako pomnażanie wyłożonego kapitału, czyli osiąganie zysku. Maksymalizacja zysku była do niedawna uważana w krajach zachodnich za jedyny i podstawowy cel działalności przedsiębiorstwa. Jednakże w ostatnich latach w teorii przedsiębiorstwa koncepcję jednego celu poddaje się krytyce i zakłada się, że przedsiębiorstwo w trakcie swej działalności realizuje różne cele. Cele te można podzielić na ekonomiczne i społeczne.

Cele przedsiębiorstwa

• ekonomiczne:

1. Jeden syntetyczny cel działalności przedsiębiorstwa to maksymalizacja zysku;

• w monopolach - rozszerzenie udziału w rynku,

• w spółkach akcyjnych - zwiększenie wartości rynkowej firm, których wycena dokonuje się na giełdzie.

2. Wiązka celów (krótkookresowych):

• wprowadzenie na rynek nowego produktu,

• polepszenie jakości produktu,

• zdobycie marki na rynku,

• wprowadzenie nowych technologii,

• zastosowanie nowych metod zarządzania,

• ekspansja eksportowa,

• zwiększenie sprzedaży.

• społeczne:

• współdziałanie przedsiębiorstwa z otoczeniem - udział w akcjach na rzecz społeczności lokalnej,

• udział w akcjach charytatywnych,

• tworzenie przyjaznej atmosfery w firmie.

Realizacja powyższych celów umożliwia rozwój przedsiębiorstwa. Określenie celów krótkookresowych (wchodzących w skład wiązki celów) zależy od konkretnych warunków, w których działa przedsiębiorstwo.

Ad. 2

Przedsiębiorstwa różnią się między sobą:

1. wielkością: mikro, małe, średnie i duże,

2. formą własności: prywatne, państwowe (własność Skarbu Państwa), komunalne (własność gminy, miasta), spółdzielcze, akcjonariat pracowniczy (przedsiębiorstwa będące własnością pracowników),

3. formą prawno-organizacyjną (przedsiębiorstwa indywidualnego właściciela, spółki cywilne i prawa handlowego)

4. przedmiotem działania (produkcyjne, handlowe, usługowe),

5. zasięgiem działania (lokalne, krajowe, międzynarodowe, globalne).

Jako miarę wielkości przedsiębiorstwa przyjmuje się najczęściej liczbę zatrudnionych pracowników, wartość produkcji sprzedanej lub wartość majątku trwałego. W krajach Unii Europejskiej za mikro przedsiębiorstwa uznawane są te, które zatrudniają mniej niż 10 pracowników. Ponadto roczny obrót lub suma aktywów na koniec roku obrachunkowego nie może przekroczyć w przypadku tej kategorii przedsiębiorstw wartości 2 mln euro. Za małe przedsiębiorstwa uznawane są takie przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 50 pracowników, a ich roczny obrót lub suma aktywów na koniec roku obrachunkowego przedsiębiorstwa nie przekroczyła 10 mln euro. Za średnie uważa się z kolei takie firmy, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników, osiągnęły przychód ze sprzedaży nie przekraczający 50 mln euro lub suma aktywów na koniec roku obrachunkowego przedsiębiorstwa nie przekroczyła 43 mln euro. Firmy duże zatrudniają 250 i więcej pracowników.

W krajach wysoko rozwiniętych 70-80% wszystkich firm stanowią firmy małe i średnie (small business). W Japonii ponad 90%. Jednakże w kategoriach wartościowych czołowe miejsca zajmują wielkie korporacje. Np. w Stanach Zjednoczonych w latach 80. funkcjonowało ponad 15 mln różnego rodzaju przedsiębiorstw, z czego 11,5 mln w postaci przedsiębiorstw indywidualnego właściciela, ok. 1,2 mln kilkuosobowych spółek, zaś 2,2 mln w postaci korporacji. Mimo ogromnej ilościowej przewagi małych i średnich firm w USA osiągały one zaledwie 15% dochodów, pozostałe 85% przypadało na duże korporacje.

Większą rolę małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają w rozwoju krajów UE. Stanowią one ok. 99,5% liczby wszystkich firm działających na tym obszarze, uczestniczą w ok. 65% obrotu wewnętrznego i zatrudniają ok. 60% siły roboczej.

W Polsce przed 1990 rokiem (w gospodarce planowanej centralnie) dominowały przedsiębiorstwa duże. Jednakże zapoczątkowany proces transformacji gospodarki przyczynił się do szybkiego wzrostu liczby małych i średnich firm w naszym kraju. Rozwojowi small businessu w polskiej gospodarce sprzyjała przede wszystkim prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych oraz zmiany organizacyjne, jakie się w nich dokonywały (podział przedsiębiorstw na mniejsze podmioty, usamodzielnianie się zakładów i filii), jak również zjawisko masowego powstawania nowych firm prywatnych.

Według stanu na koniec 2007 roku w Polsce było zarejestrowanych w REGON prawie 3,8 mln (3 794, 4 tys.) firm, z czego 3 599,2 tys. stanowiły mikro przedsiębiorstwa (liczące do 9 zatrudnionych), 159,4 tys. to firmy małe (zatrudniające od 10 do 49 osób), 30,3 tys. to firmy średnie (liczące od 50 do 249 pracowników), natomiast 5,5 tys. to firmy duże, zatrudniające 250 i więcej pracowników. Łącznie sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi 99,87% wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. Udział przedsiębiorstw aktywnych w liczbie zarejestrowanych w REGON kształtuje się ogółem na poziomie 46,8%. W tym wśród mikro przedsiębiorstw aktywność wynosi 47,6%, wśród małych 28,3%, średnich 51,1%, natomiast najwyższa aktywność wynosząca 59,3% widoczna jest wśród przedsiębiorstw dużych.

Udział sektora małych i średnich firm w tworzeniu PKB kształtował się w 2007 roku na poziomie 47,3%. Analizując strukturę PKB wytwarzanego przez sektor przedsiębiorstw można zauważyć wyraźną dominację firm mikro. W 2007 r. wytworzyły one 43% PKB. Przedsiębiorstwa małe (bez mikro), średnie i duże wytworzyły kolejno: 10%, 14% i 33% PKB.

Według stanu na dzień 31 grudnia 2007 roku w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) pracowało ponad 6,2 mln osób, co stanowiło 69,3% wszystkich zatrudnionych w przedsiębiorstwach w Polsce. Najwięcej, bo 3 592,8 tys. osób było zatrudnionych w mikro przedsiębiorstwach, następnie 2 749, 7 tys. pracujących znalazło zatrudnienie w dużych przedsiębiorstwach, w średnich firmach liczba ta wynosiła 1 619,2 tys. osób, natomiast w małych 1 007, 4 tys. osób.

Ad.3

Rozwój sektora małych i średnich firm jest pozytywnym zjawiskiem w gospodarce z uwagi na szereg zalet, jakie posiadają te firmy.

Zalety małych i średnich firm:

• tworzą nowe miejsca pracy,

• małe przedsiębiorstwa łatwiej znajdują klienta, ponieważ ich cechą jest elastyczna specjalizacja,

• wykazują duże możliwości przystosowania się do zmieniającego rynku,

• są źródłem konkurencji na rynku,

• są zdolne do realizowania produkcji w krótkich cyklach oraz zmian w profilach asortymentowych,

• są bardziej zbliżone do rynku i jego specyficznych wymagań,

• stanowią dogodną formę tworzenia korzystnych warunków pracy w małych zespołach,

• cechuje je duża przejrzystość działalności zakładu, szybkość przepływu informacji i podejmowania decyzji,

• wpływają korzystnie na rozwój gospodarczy.

Wady małych i średnich przedsiębiorstw:

• mają niewielkie możliwości w zakresie szybkiego zgromadzenia dużego kapitału,

• dysponują małą siłą przetargową,

• często mają trudności z utrzymaniem płynności finansowej,

• mogą przeznaczyć niewielkie środki na zatrudnienie specjalistów w danej dziedzinie oraz na reklamę,

• trudno jest im się utrzymać na rynku (powstają one w dużych ilościach w okresie dobrej koniunktury, zaś plajtują w okresie recesji).

Pomimo wymienionych powyżej wad sytuacja gospodarki polskiej wymaga zwiększenia roli sektora małych średnich przedsiębiorstw. Ich obecność przyspiesza proces prywatyzacji i komercjalizacji polskich przedsiębiorstw. Przyczyniają się one do tworzenia nowych miejsc pracy stanowiąc tym samym „bufor”, który osłabia społecznie niekorzystne skutki okresu przejściowego.

Ad.4

Spółka - to określony w umowie związek dwóch lub więcej osób dla osiągnięcia wspólnego celu, głównie gospodarczego (pomnażanie korzyści materialnych, produkcyjnych, które możemy wyrazić w pieniądzu).

W praktyce gospodarczej da się zaobserwować tendencję do tworzenia i funkcjonowania jednoosobowych spółek kapitałowych. Polskie prawo dopuszcza tworzenie jednoosobowych spółek akcyjnych Skarbu Państwa oraz możliwość tworzenia jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialną (na mocy ustawy z 23 grudnia 1988 r. - nowelizacja K.H.)

Spółki można klasyfikować w oparciu o różne kryteria:

1. kryterium regulacji prawnej:

SPÓŁKI

cywilne handlowe inne

(regulowane przepisami (regulowane przepisami (działające w oparciu o

Kodeksu Cywilnego z 1964 r., Kodeksu Handlowego z 27. VI. 1934 r. przepisy odrębnych ustaw lub

nowelizowanego w 1987 r. oraz obowiązującego do końca 2000 r. Nowy inne akty prawne, które nadają

ustawą z dn. 26 lipca 2000r.) Kodeks Handlowy - ustawa z dnia im osobowość prawną. Np. spół-

- spółka cicha 15 września 2000 r.) ki wodne, leśne, gruntowe, spół-

ki powstałe o umowy międzyna-rodowe)

W Polsce działalność gospodarczą prowadzi ogółem 553 317 spółek (stan na dzień 31.12.2009 r.), w tym 285 712 spółek handlowych (spółki akcyjne - 8 969, spółki z o.o. - 236 355) oraz 267 615 spółek cywilnych.

2. kryterium głównego substratu (podstawy działania):

- spółki osobowe

- spółki kapitałowe

3. kryterium podmiotowości prawnej:

- spółki będące osobami prawnymi

- spółki nie mające osobowości prawnej.

Charakterystyka spółek - odrębna tabela.

Poza wymienionymi w tabeli spółkami w polskim prawie znana jest także spółka cicha, której regulacja podlega kodeksowi cywilnemu. W praktyce wykorzystuje się ją do prowadzenia działalności gospodarczej w niewielkim i średnim rozmiarze. Spółka cicha jest taką umową, w której wspólnik cichy zobowiązuje się do wniesienia wkładu (sumy pieniężnej lub praw majątkowych) na rzecz przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą w zamian za odpowiedni udział w zyskach. Spółka cicha jest formą pośrednią między pożyczką, a udziałem w cudzym przedsiębiorstwie. Stroną w stosunkach z osobami trzecimi jest wyłącznie prowadzący przedsiębiorstwo. Wspólnik cichy uczestniczy zarówno w zyskach spółki, jak i stratach (w stratach - jedynie do wysokości posiadanych udziałów).

Ad.5

Spółka akcyjna (korporacja) - stanowi podstawową formę organizacji przedsiębiorstwa we współczesnym świecie. Organizowana jest na zasadzie udziałów (akcji). Udziałowcami są akcjonariusze - posiadacze akcji. Akcja - to papier wartościowy, poświadczający udział jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej, uprawniający do partycypacji w jej zyskach, w postaci dywidendy oraz do udziału w majątku spółki w razie jej likwidacji. Dywidenda jest proporcjonalna do ilości posiadanych akcji. Akcje dają możliwość wzięcia udziału w Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy (1 akcja - 1 głos).

Akcjonariusze za zobowiązania spółki odpowiadają tylko do wysokości posiadanych udziałów (akcji). Chroni to akcjonariuszy przed utratą całego majątku.

Akcje można podzielić na zwykłe i uprzywilejowane. Akcje zwykłe - to akcje o zmiennej stopie dywidendy. Akcje uprzywilejowane, to akcje, które mogą charakteryzować się stałą stopą dywidendy, dywidendą wypłacaną w pierwszej kolejności lub możliwością zabrania głosu na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy w pierwszej kolejności.

Jakie są korzyści z posiadania akcji?

- dywidenda (zysk),

- zysk kapitałowy (różnica między ceną nabycia akcji, a ceną jej odsprzedaży w terminie późniejszym na Giełdzie Papierów Wartościowych).

Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 25.

Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów w gospodarce narodowej w 2009 r., GUS, Warszawa 2010, http//:www.stat.gov.pl

1

---