Pojęcie tożsamości

Tożsamość tak jak większość pojęć w naukach humanistycznych jest kategorią niejednoznaczną, różnie interpretowaną przez różne dziedziny nauki, w zależności od akcentowanego aspektu tego pojęcia. W tym krótkim szkicu teoretycznym postaram się przedstawić sposoby definiowania tożsamości w niektórych naukach humanistycznych.

W naukach socjologicznych pojęcie tożsamości, choć niezwykle popularne, wzbudza po dzień dzisiejszy wiele kontrowersji. Jest bowiem kategorią bardzo wieloznaczną, definiowaną w zależności od naukowego nurtu lub przedmiotu badań. W najbardziej ogólnym ujęciu definiuje się ją, jako okazywanie innym jednostkom i samemu sobie identyfikacji (utożsamiania się) z jakimiś elementami rzeczywistości społecznej, a także umożliwienie innym zdefiniowania i rozpoznania danego obiektu, przez pewne cechy dla niego charakterystyczne. Bardzo często socjologia dokonuje rozróżnienia pomiędzy tożsamością jednostkową rozumianą jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań aktora społecznego o samym sobie, oraz tożsamością społeczną rozumianą, jako tożsamość jednostki, grupy społecznej czy zbiorowości, dzięki której i przez którą umiejscawia ona samą siebie w jakimś obszarze rzeczywistości społecznej, bądź też sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę, grupę, zbiorowość).

Teoria tożsamości zbiorowej

Modyfikując teorie odwołujące się do tożsamości jednostki, stworzono teorię tożsamości grupowej (kolektywnej), która na stałe weszła do aparatu pojęciowego socjologii.

J. Nikitorowicz uważa, że tożsamość można określić jako spotkanie teraźniejszości, z przeszłością i antycypowaną przyszłością. Wyrasta ona jego zdaniem ze świadomego orientowania się ludzi na wartości grupy, które decydują o swoistości i odrębności, wyrażając się w emocjonalnym stosunku do tych wartości. Stąd jego zdaniem takie pojęcia jak: mała ojczyzna, prywatna ojczyzna, swojskość, tutejszość czy zakorzenienie. W opinii Nikitrowicza o ile tożsamość osobista zakotwiczona jest w potrzebie unikatowości, tak tożsamość społeczna zasadza się na potrzebie przynależności i podobieństwa do innych.

O temporalnym charakterze tożsamości przekonany jest także D. Niedźwiedzki. Jego zdaniem z jednej strony wiąże się ona z teraźniejszością, w której zachodzą różnego rodzaju interakcje, jednak ogromne znaczenie dla jej kształtowania ma także czas historyczny, odpowiadający biografii jednostki, jej doświadczeniom i konsekwencji uczestnictwa w kulturze w której zachodziły procesy socjalizacji. W jego opinii tożsamość jest konstruowana przede wszytki w działaniu, ma charakter dynamiczny, co sprawia, że jest tak bardzo trudno uchwytna i wymyka się terminologicznym rygorom.
W ramach szeroko pojętej tożsamości społecznej wyróżnić można także tożsamość regionalną (lokalną).

Tożsamość społeczna i jej składniki:

Według M. Szczepańskiego składają się na nią:
● indywidualna identyfikacja z regionem, lokalną społecznością, i kulturą (perspektywa psychologiczna);
● funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni, któremu towarzyszy poczucie odrębności (perspektywa socjologiczna);
● przypisanie do przestrzeni i miejsc (perspektyw geograficzna);
● świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli (perspektyw etnograficzna);
● związek zarówno indywidualny, jak i zbiorowy z dziejami danego miejsca, bohaterami, instytucjami historycznymi (perspektywa historyczna);
● wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja międzyregionalna (perspektywa ekonomiczna);
● istnienie pewnych, szczególnych dla danego obszaru form budownictwa, układu przestrzennego (perspektywa urbanistyczno - architektoniczna).
Zdaniem Dzikowskiej w kształtowaniu tożsamości lokalnej (miejsca) szczególną rolę pełni zjawisko narracji, bowiem bez opowieści, nie ma jej zdaniem identyfikacji. Oprócz tego wszelkim tożsamością zbiorowym towarzyszy jej zdaniem z natury rzeczy status fikcji, bowiem opierają się one na wyobrażeniach.

Tożsamość społeczna

Jako odmiana tożsamości społecznej (grupowej) bardzo często pojawia się także kategoria tożsamości kulturowej definiowanej jako tożsamość społeczna zbiorowości, ujmowana w kategoriach „inności”, czy też „swojskości” danej kultury, w stosunku do innych kultur. Przejawiać ma się ona w kulturowo zdefiniowanym sposobie działania, wytworach danej kultury.

Bardzo podobnie tożsamość rozumiana jest w ramach psychologii i nauk pedagogicznych. W psychoanalizie poczucie własnej tożsamości jest najważniejszym kryterium zdrowia psychicznego, bowiem jest ono warunkiem poznania rzeczywistości i powstania „ja”. Tożsamość często odnoszona jest do wiedzy jednostki o samej sobie oraz ściśle związana z potrzebą poczucia własnej odrębności.

Tożsamość jednostkowa

W ujęciu tożsamości jednostkowej bardzo często podkreśla się rolę procesu dojrzewania w jej kształtowaniu, kiedy to młody człowiek ma poczucie zagubienia, związane właśnie z poszukiwaniem swojej tożsamości. Musi on wówczas znaleźć odpowiedź na szereg pytań, takich jak: kim jestem? kim chce być? Jaki powinienem być? itp. Od znalezienia właściwych odpowiedzi na te pytania, bardzo często uzależnione jest zdrowie psychiczne danej jednostki. W szczególnie interesującym mnie pojęciu tożsamości grupowej podkreśla się, podobnie jak w naukach socjologicznych ogromną rolę kontaktu z innymi od naszej grupami. Człowiek określa samego siebie poprzez przynależność do określonej grupy, posiadającej określone cechy odróżniające ją od innych. Może być to religia, wspólnota dziejów, zwyczajów czy, tak jak ma to miejsce w przypadku miasta - zamieszkiwania określonego terytorium.

W filozoficznym rozumieniu pojęcia tożsamości podkreśla się przede wszystkim właściwość bycia pojedynczą rzeczą lub rodzajem, podobieństwo rzeczy do siebie. Tożsamość to przede wszystkim to samo co identyczność, „tożsame” to nierozróżnialne. W odniesieniu do osoby ludzkiej problem tożsamości zasadza się na pytaniu, co czyni nas jedną i tą samą osobą.

Filozofowie starali się w różny sposób odpowiedzieć sobie na te pytania. I tak na przykład dla Hume'a jedność osobowa polegała na pewnego rodzaju fikcji, podobnej jego zdaniem do tej, która występuje gdy mówimy o jedności na przykład narodu. Natomiast Locke podkreślał ogromne znaczenie pamięci w kształtowaniu poczucia własnej tożsamości.

Tożsamość kulturowa

Szczególnym zainteresowaniem badaczy cieszy się w przypadku tej dziedziny kategoria tożsamości kulturowej, która uznawana jest za najważniejszy rodzaj tożsamości zbiorowej. Składają się na nią :
● elementy dziedzictwa, nawet te, które uległy już całkowitej lub częściowej dezaktualizacji;
● rodzaj, proporcje i ustrukturyzowanie elementów składających się na daną kulturę;
● kontekst zewnętrzny, który tworzą kontakty z innymi kulturami, występującymi w różnym natężeniu w przeszłości i teraźniejszości.

Generalnie tożsamość kulturowa ze względu na niejednoznaczność i złożoność tego pojęcia ujmowana jest jako kombinacja czynników socjologicznych, psychologicznych i kulturowych, co powoduje że czasami bardzo trudno odróżnić ją od innych rodzajów tożsamości zbiorowej, jak na przykład tożsamości etnicznej i narodowej.

Tożsamość lokalna

Coraz większym zainteresowaniem etnologii cieszy się jednak, także badanie tożsamości lokalnej w nowoczesnych społeczeństwach. Wraz z procesami modernizacyjnymi zachodzącymi na świecie, etnolodzy poszukując nowych obszarów badawczych zainteresowali się min. kulturą i tożsamością miejską (lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte XX wieku). Tożsamość ludności miast była badana przede wszystkim w kontekście napływu do Europy Zachodniej nowej, zazwyczaj obcej etnicznie ludności, która przybywała tam zazwyczaj w poszukiwaniu lepszych warunków życia. W centrum zainteresowania stanęło zderzenie często krańcowo odmiennych kultur, procesy integracji imigrantów, lub też konflikty wynikające z odmienności. W Europie Środkowo - Wschodniej, gdzie nie zachodziły tak intensywne procesy imigracyjne, uwagę koncentrowano głównie na skutkach napływu ludności wiejskiej do miast, będącej wynikiem intensywnej industrializacji. Wraz z upływem czasu, coraz większą uwagę zaczęto przykładać do miejskiej przestrzeni, roli centrów i przedmieść, a także roli dystansów kulturowych pomiędzy poszczególnymi kategoriami mieszkańców oraz na tworzenie swego rodzaju mitologii miejsc zamieszkania i nowych tradycji. Jak się więc wydaje przedmiot zainteresowań etnologii jest więc w tym miejscu tożsamy z zainteresowaniami socjologii.

Jednak jak twierdzi B. Kopczyńska - Jaworska specyfiką badań etnologicznych w mieście, była do tej pory perspektywa mikrospołeczna, a więc badanie niewielkich grup metodami właściwymi dla dotychczasowych badań społeczności wiejskich. Jednak zdaniem autorki antropologiczne badanie miasta, nie powinno ograniczać się do badania małych grup, lecz podjąć całościowe badanie człowieka w mieście, w możliwie pełnym kontekście zjawisk społeczno-kulturowych. Tym co miałoby odróżniać antropologiczne badania miasta od badań prowadzonych przez inne dyscypliny, jest jej zdaniem użycie teorii, analiz i metod charakterystycznych dla etnologii właśnie.

Zbigniew Bokszański w rozległej i ważnej pracy przedstawiającej przegląd różnych opcji i orientacji w obrębie socjologicznych i psychologicznych teorii tożsamości jednostki stwierdza, iż „pojęcie tożsamości jednostki w opiniach wielu autorów wydaje się niezbędnym, a może nawet zasadniczym narzędziem pojęciowym w analizie sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym i próbach wyjaśnienia bądź zrozumienia kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów” (Bokszański, 1989, s.6).

Typologia tożsamości Zbigniewa Bokszańskiego. Autor wymienia cztery podejścia a zarazem sposoby rozumienia tożsamości:
● model zdrowia - wywodzi się on z tradycji psychoanalitycznej i sięga korzeniami prac Eriksona, którego głównym celem było znalezienie antidotum na niedopasowanie człowieka do otaczającego go świata. Tożsamość jednostki jest w tym ujęciu rozumiana jako złożona całość będąca efektem dążeń, do powiązania wcześniej nabytych ról społecznych w osobowość.

● model interakcyjny tożsamości - stanowi on najbardziej zróżnicowany wewnętrznie i najbogatszy typ rozumienia tego pojęcia, co wynika w dużej mierze z istnienia wielu sposobów rozumienia samego interakcjonizmu, jako perspektywy teoretycznej i badawczej. Jednak wszyscy badacze wywodzący się z tej szkoły uznają, że tożsamość jest zjawiskiem interakcyjnym, jej uzyskiwanie następuje w trakcie interakcji, wysyłania, przyjmowania i interpretowania przekazów. Zdaniem zwolenników tego modelu badanie tożsamości nie powinno ograniczać się jedynie do badania teraźniejszości, interakcje należy bowiem badać także w wymiarze biograficznym;

● model światopoglądowy - jego istota tkwi w szukaniu tożsamości w ramach psychospołecznej sytuacji człowieka, panujących w danym czasie stylów życia, wzorach i normach postępowania;

● model egologiczny - powstał on na gruncie współczesnej psychologii społecznej. Dąży on do traktowania tożsamości jako samej w sobie kategorii badawczej. Celem analizy jest opisanie właściwości tożsamości, jej genezy oraz transformacji

W socjologii tożsamość jednostkowa (osobnicza) to problem autodefinicji aktora społecznego. Za Zbigniewem Bokszańskim można przyjąć, iż funkcjonują cztery podstawowe modele tożsamości:

- model zdrowia tożsamości
opisujący tożsamość jednostki w kontekście zaburzeń psychospołecznych i
dostosowania do otoczenia;

- światopoglądowy model
tożsamości, w którym nacisk położony jest na sytuację psychospołeczną
jednostki, na sposoby w jakie wykorzystuje ona dostępną jej kulturę, do
tworzenia wizerunku własnego "ja", a wreszcie jakie działania,
przeżycia, uczucia, uznaje za ekspresję własnego "ja";

- trzeci model, ekologiczny
popularny jest zwłaszcza wśród psychosocjologów. W tym ujęciu zmierza się do
opisania mechanizmów (analiza mikroprocesów myślenia wyobrażeniowego) tworzenia
tożsamości.

Czwarty z wyróżnionych przez Bokszańskiego modeli to model interakcyjny. W jednym przynajmniej punkcie rożni się on od wcześniej wymienionych. O ile w trzech pierwszych modelach przyjmowało się, iż tożsamość jednostki jest względnie trwała, w dużym stopniu niezależna od sytuacji to, w modelu interakcyjnym zakłada się sytuacyjność tożsamości osobniczej, negocjowanej i zmienianej w procesach interakcji. W ramach ogólnie wyodrębnionego interakcjonizmu można jeszcze wyróżnić kilka orientacji szczegółowych. Jedne z nich (klasyczny interakcjonizm) będą interesować się przede wszystkim procesami tworzenia treści tożsamości, inne (etnometodologia, analiza konwersacyjna) rekonstrukcją procedur rządzących zachowaniami językowymi w sferze wytwarzania tożsamości. (Szpociński, 2000, s.4. ).

To samo tylko innymi słowami

Modele tożsamości (typologia głównych podejść teoretycznych):

1)model zdrowia tożsamości.

2)model interakcyjny.

3)model światopoglądowy.

4)model ekologiczny.

1.Model zdrowia tożsamości: E. Erikson - tożsamość jest sytuowana w kontekście przystosowania jednostki do środowiska (adaptacja do otoczenia, zespoły dezadaptacyjne itp.). Wykorzystywany jest ten model w psychoterapii, analizie procesów adaptacyjnych oraz badaniach ich zaburzeń. Erikson twierdził, że w zasadniczej fazie - fazie adolescencji może nastąpić nabycie tożsamości, albo dyfuzja ról - utrata poczucia kontynuacji “ja”.

Symptomy dyfuzji:
Trudności z uporządkowaniem życia w czasie (trudności z organizacją czasu)
Przekonanie o nikłości dotychczasowych osiągnięć, niska samoocena, brak perspektyw na przyszłość.
Rezerwa wobec relacji z innymi - wobec tego typu relacji, które mogą przekształcić się w jakieś bliższe kontakty.

2. Model interakcyjny: pojęcie tożsamości pojawia się wraz z pytaniem “jak możliwa jest interakcja?” Interakcjonizm jako kierunek zakłada, że człowiek i społeczeństwo są rezultatem interakcji. Interakcje dokonują się za pomocą symboli (interakcjonizm symboliczny).

Teza ontologiczna: interakcjonizm zakłada, że interakcja jest bytem pierwotnym - wyprzedza jednostkę i społeczeństwo.

Teza metodologiczna: przedmiotem badań socjologicznych powinna być interakcja. Jednostka uzyskuje tożsamość w wyniku interakcji. W wyniku dalszych interakcji jednostka potwierdza i modyfikuje swą tożsamość. Dla interakcjonistów ważne jest badanie relacji między jaźnią sytuacyjną, a biograficzną. Przedstawicielami tego podejścia są A. Strauss i E. Goffman.

3. Model światopoglądowy: bada się tutaj sytuację psychospołeczną we współczesnym świecie. Świat współczesny charakteryzuje się złożonością strukturalną Jednostka staje w tym świecie przed wieloma możliwymi sposobami na życie. Dawniej tożsamość jednostki była nieproblematyczna, gdyż świat nie był aż tak złożony. Pytanie “kim jesteś” nie sprawiało problemu. Dziś jednostka funkcjonuje w wielu sferach, które oddzieliły się od siebie, szczególnie sfera prywatna od sfery publicznej (prywatyzacja życia). Jednostka musi sama odnieść się do wyborów, musi w sposób indywidualny określić tożsamość. Przedstawicielami tego podejścia są Berger i Luckmann
.

Model ekologiczny: wywodzi się z psychologii społecznej. Rozważa właściwości, genezę i transformację koncepcji siebie. Odnosi “ja” jednostki do środowiska społecznego.
Tożsamość społeczna - społeczne identyfikacje
Koncepcja siebie - seria obrazów siebie. Odnosi myślenie o sobie do struktur poznawczych.
Obraz siebie - postrzeżeniowa fotografia siebie. W koncepcji tej duża waga przywiązywana jest do zależności między “koncepcją siebie”, a środowiskiem. (”eko - egologia”). Zwykle jest tak, że łatwiej “otwierają się” osoby o wyższej samoocenie.

Kształtowanie się tożsamości.

Tożsamość jednostki jest wypadkową cech psychofizycznych i społecznych, osobowych i grupowych, wewnętrznych i zewnętrznych, indywidualnych i kulturowych. Tożsamość osadzana jest w człowieku w długim i złożonym procesie edukacji. Edukacja dotyczy środowiska zarówno rodzinnego jak i szkolnego, wspólnotowego jak i organizacyjnego. Zawiera różnorodne metody i techniki kształtowania pożądanych przez grupę cech osobowości (zabawę, nauczanie, naśladowanie, eksperymenty, nagrody i sankcje). Proces przekształcania, transformacji przemian tożsamości dorosłej uformowanej jednostki przypada na okres dorosłości, na dalsze fazy życia człowieka. Przebiega bez większych i odstępstw od grupowego kulturowego szablonu, jeżeli odbywa się w środowisku zamkniętym, jednorodnym, tradycyjnym. Przybiera bardziej dynamiczne i plastyczne i odległe od kulturowego wzorca formy w środowiskach złożonych, pluralistycznych wielokulturowych. W obydwu przypadkach o tempie przemian tożsamości decydują cechy osobnicze jednostki, w tym poziom jej rozwoju intelektualnego, skłonność do przyjmowania nowych wyzwań i uczenia się nowych przepisów ról. Przekształcanie, transformacja modyfikacja i rekonfigurowanie tożsamości odbywają się na drodze akulturacji. Obydwa te procesy obejmują różne fazy i mechanizmy wpływu. Tożsamość jest „nadbudową” nad wszystkimi związkami z innymi ludźmi, z otoczeniem. Tożsamość każdego człowieka wiąże go nierozerwanie z konkretną grupą kulturową. Ten obszar tożsamości który oznacza przypisanie do realnej kultury, wywodzi się z faktu społecznej przynależności. Tożsamość kształtowana jest w dzieciństwie i w okresie dojrzewania człowieka, przekazywana przez grupę jako zintegrowany obraz świata, zależności społecznych, systemu norm i wartości kulturowych.

Kształtowanie się tożsamości (za E. Eriksonem)

Tradycyjnie, moment adolescencji uważa się za czas buntu i konfliktów. Jest to jednocześnie etap istotnych zmian fizycznych, psychicznych, a także emocjonalnych. Według Eriksona okres adolescencji, to czas poszukiwania przez jednostkę swojej własnej tożsamości. Właściwy temu etapowi jest kryzys „poczucie tożsamości kontra rozproszenie ról”. Wielu psychologów jego właściwe rozwiązanie, postrzega jako kluczowe dla całego rozwoju człowieka.

Najważniejszym celem dorastającej jednostki, jest osiągnięcie stabilnej tożsamości „ja”, oraz świadomości siebie. Chcąc osiągnąć owe poczucie tożsamości, młody człowiek próbuje zazwyczaj różnych rol. Dzięki temu kształtuje on stopniowo swoje trwałe postawy oraz własny kodeks aksjologiczno-normatywny. Jeśli jednak jednostka nie rozwiąże prawidłowo powyższego kryzysu, dochodzi do tak zwanego rozproszenia ról, czyli dezorientacji co do tego, kim tak naprawdę się jest. W najbardziej krańcowych przypadkach rozproszenia ról, adolescenci mogą przyjmować tak zwaną tożsamość negatywną, która znajduje wyraz w buncie oraz zachowaniach, które nie mogą być zaakceptowane przez najbliższe otoczenie.

Słownik socjologiczny, Red. K. Olechnicki, P. Załęcki, Toruń 1997, s. 228.

Encyklopedia socjologii, Warszawa 2002, s. 252.

Słownik socjologiczny, Red. K. Olechnicki, P. Załęcki, Toruń 1997 , s. 228.

Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Red. D. Lalak, T. Pilch, Wrocław 1999, s. 309 - 310.

D. Niedźwiedzki, Odzyskiwanie miasta. Władza i tożsamość społeczna, Kraków 2000, s. 36 - 41.

E. Dzikowska, Tożsamość Wrocławia(n), czyli o możliwościach życia ponad podziałami, [w:] P. Żuk, J. Pluta (red.), My Wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta, Wrocław 2006, s. 166.

Słownik socjologiczny, Red. K. Olechnicki, P. Załęcki, Toruń 1997 , s. 228.

Słownik psychologii, Red.J. Siuta, Kraków 2005, s. 289.

S. Blackburn, Oxfordzki słownik filozofii, Warszawa 1998, s. 407, oraz: A. R. Lacey, Słownik filozoficzny, Poznań 1999, s. 295.

B. Kopczyńska - Jaworska, Tożsamość społeczno - kulturowa a miasto jako przedmiot badań, [w:] A. Koseski, A. Stawarz (red.),Tożsamość społeczno - kulturowa współczesnego miasta w Polsce, Warszawa - Pułtusk 2002, s. 12 - 14.

D. Niedźwiedzki, Odzyskiwanie miasta. Władza i tożsamość społeczna, Kraków 2000, s. 34-35

---