***WSTĘP***

Sztuczna prosperity

Stabilizacja lat 1924-1929, szybki wzrost gospodarczy, poprawa położenia materialnego pracujących, przy wysokich jednocześnie zyskach przedsiębiorców, stwarzała przeświadczenie o wejściu gospodarki w stadium dobrej, trwałej koniunktury. Wielu ekonomistów uważało, że gospodarka ta pokona skłonność do cyklicznego rozwoju, a załamania (kryzysy) należą do przeszłości. Optymistyczne spojrzenie na przyszłość dyktowała też stabilizacja polityczna: Niemcy, członek Ligi Narodów, podpisały w 1928r. pakt Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się agresji jako środka uprawiania polityki, a minister spraw zagranicznych Republiki Weimarskiej Gustav Stresemann uhonorowany został Pokojową Nagrodą Nobla z roku 1929.

Koniunktura lat 1924-1929 była jednak sztuczna. Wielkie przyrosty produkcji - przynoszące zyski producentom - wynikały z nadmiernego rozwoju inwestycji opartych na tanich kredytach, natomiast siłą nabywcza ludności rosła powoli. Popyt był dodatkowo pomniejszany przez niższy przyrost naturalny i permanentnie niskie ceny w rolnictwie (brak na wsi gotówki na zakup artykułów przemysłowych). Groziło to nieuchronną w przemyśle nadprodukcją, a pierwsze jej objawy wystąpiły już na początku 1929r.

***Wielki Kryzys Gospodarczy 1929-1933 r.***

1. Istota kryzysów gospodarczych epoki przemysłowej.

Cykl koniunkturalny - W epoce przedprzemysłowej występowały zarówno okresy wzrostu gospodarczego, jak i okresy kryzysów (kryzys XIV wieku, kryzys XVII wieku). Kryzys w gospodarce feudalnej (rolniczej) ma charakter głębokiego niedoboru środków żywności, (zboża) i wynika z różnych przyczyn(nieurodzaje, wojny klęski elementarne - pożary, powodzie itp.). Słabość rynków wewnętrznych i ograniczone możliwości transportu na ogół nie pozwalały na efektywne zwiększenie podaży żywności oraz przeciwdziałanie klęskom głodu.

W gospodarce kapitalistycznej proces wzrostu gospodarczego nie przebiegał tak harmonijnie - jak wyobrażali to sobie zwolennicy rynku i wolnej konkurencji - ale przechodził przez okresy natężeń i spadków koniunktury , które mają dość podobny rozkład w czasie. Od ok. 1860r/ zwrócono uwagę na istnienie tzw. Cyklu koniunkturalnego Juglara (francuskiego ekonomisty), który trwa od 6 do 10 lat i zawiera cztery fazy:

1. KRYSYS - charakteryzuje się spadkiem produkcji, zatrudnienia i cen;

2. DEPRESJA - utrzymuje się najniższy poziom cen i ogólnej aktywności gospodarczej;

3. OŻYWIENIE - stopniowy wzrost produkcji, zatrudnienia i cen;

4. ROZKWIT - wszystkie wskaźniki życia gospodarczego osiągają najwyższy poziom.

Kryzysy towarzyszyły przemysłowej gospodarce kapitalistycznej w Anglii od początku XIX w., a w drugiej połowie tego stulecia stają się one zjawiskiem o szerszym zasięgu (obejmują też Stany Zjednoczone) i w większych wahaniach koniunktury, po kryzysie 1873r. następne przypadają na lata: 1882-1884, 1890-1893, 1900, 1907, 1913, 1920. Ten ostatni wynikał ze skutków pierwszej wojny światowej.

Mechanizm kryzysu - kryzysy w gospodarce kapitalistycznej - zwane kryzysami nadprodukcji - spowodowane są brakiem równowagi miedzy podażą a popytem na nie. Produkcja towarów jest zbyt duża w stosunku do siły nabywczej ludności. W okresie rozkwitu siła ta może być wspomagana kredytami konsumpcyjnymi, w związku z czym obroty rosną, wytwórczość przynosi zyski, czynione są dodatkowe inwestycje. Po pewnym czasie zapasy towarów rosną, zbyt jest coraz trudniejszy. Producenci ograniczają produkcję i zmniejszają zatrudnienie, rośnie bezrobocie, co sprawia, ze popyt dalej słabnie i trzeba jeszcze bardziej ograniczać produkcję. Powstaje w ten sposób samonapędzający się mechanizm kryzysu.

2. Charakter kryzysu 1929-1933

Początek kryzysu - Pewne symptomy już w końcu 1928r, wskazywały na tworzenie się zapasów i coraz trudniejsze upłynnianie towarów, ale ogólne wyniki gospodarcze 1929r. były nadzwyczaj dobre. Ceny akcji na giełdach - co uznawano za najlepszy barometr koniunktury gospodarczej - utrzymywały się na wysokim poziomie (tzw. hossa). Załamanie koniunktury było niespodziewane i zaczęło się na giełdzie nowojorskiej, gdzie ogromna podaż akcji przy mniejszym popycie na nie doprowadziła 24 października 1929r, do paniki, ale opanowały ją banki, wykupując akcje w celu ustabilizowania ich cen (tzw. interwencja giełdowa). Jednakże 29 października 1929r, doszło do krachu na Wall Street (siedzibie giełdy w Nowym Jorku). Spadające ceny akcji spowodowały ogromna panikę, masowa wyprzedaż przyniosła stałą obniżkę cen akcji, bankructwo wielu osób i przedsiębiorstw. Winą za krach na giełdzie obarczano przede wszystkim niefrasobliwą politykę kredytową lat 1924-1929, niską stopę procentową, która pozwalała praktycznie każdemu uzyskać kredyt bankowy. Kupowano za nie akcje, których ceny nienaturalnie zwyżkowały. Rodziło to nieuchronność spadku cen akcji (tzw. bessa: we wrześniu 1929r. przeciętna cena jednej akcji przemysłowej w USA wynosiła 365 dolarów, na początku zaś - tylko 63 dolary.

Cechy kryzysu - Kryzys lat 1929-1933 nie różnił się od poprzednich przesileń gospodarczych swym mechanizmem, ale wyróżniał się:

1. Długotrwałością - w krajach uprzemysłowionych skończył się w zasadzie w 1933r., ale w niektórych rolniczych przeciągał się aż do 1935r. (np. w Polsce);

2. Głębokością oddziaływania - objął wszystkie działy gospodarki (przemysł, rolnictwo, handel, walutę, transport, finanse), miał też poważne reperkusje demograficzne i polityczne;

3. Szerokim zasięgiem geograficznym - objął wszystkie kapitalistyczne państwa świata (wysoko i słabo rozwinięte);

4. Skalą obniżenia wskaźników wzrostu gospodarczego - w dotychczasowej historii kryzysów ekonomicznych gospodarka światowa nie przeżyła tak głębokiej stagnacji.

3. Kryzys w przemyśle

Spadek produkcji - Przyjmując poziom produkcji przemysłowej w świecie w 1928r, za 100, wskaźnik dla 1932r, wynosi 67, produkcja przemysłowa zatem obniżyła się o 33%. Najbardziej spadła produkcja przemysłowa w Amerykach Północnej i Południowej (o 53%), w Europie (o 35%), w Azji zaś tylko o 10% (dominowała tu Japonia, która prowadząc wojnę w Chinach silnie rozwijała zbrojenia). Spośród państw największy spadek odnotowały Niemcy (57%), Stany Zjednoczone i Polska (46%), Kanada (42%), Czechosłowacja (40%). Spadek produkcji dotknął w większym stopniu dobra inwestycyjne (stal, żelazo, cement) niż konsumpcyjne (sól, nafta). Szerzej wykorzystywano w przemyśle elektryczność i ropę naftową, co spowodowało mniejszy spadek ich produkcji.

Bezrobocie - W warunkach zmniejszającej się produkcji przemysłowej powszechnym zjawiskiem stawała się utrata pracy bądź praca w niepełnym wymiarze czasu (kilka dni w tygodniu, kilka godzin dziennie). Największe wymiary przybrało bezrobocie w Niemczech, gdzie w 1932r. aż 43% stanu zatrudnienia z 1929r. stanowili bezrobotni (5,5mln osób). W Stanach Zjednoczonych doszło ono w 1933r. do 13mln (27% ludności zawodowo czynnej). Położenie bezrobotnych i ich rodzin było bardzo ciężkie, tym bardziej że w większości krajów uprzemysłowionych nie otrzymywali oni zasiłków bądź dostawali je na krótki okres. Zdani na siebie, korzystali z pomocy organizacji charytatywnych (religijnych i samorządowych) i chwytali się każdego nadarzającego się zajęcia zarobkowego. Plaga bezrobocia pozwalała pracodawcom na obniżanie zarobków i dyk­towanie wyższej wydajności, gdyż na miejsce pracownika niewydajnego cze­kali inni za bramą fabryki.

Wszystkie powyższe czynniki degradowały fizycznie i moralnie pracowni­ków najemnych (niedożywienie, złe warunki mieszkaniowe, brak opieki le­karskiej). Tylko pracownicy o wysokich kwalifikacjach (i wysokich placach) nie tracili, gdyż koszty konsumpcji spadały.

Umocnienie monopoli - W okresie kryzysu ceny wszystkich towarów obniżały się z powodu spadku popytu. Producenci starali się ten spadek powstrzymywać poprzez umocnienie wszelkiego rodzaju monopoli, które eliminowały~ konkurencję między poszczególnymi producentami i ustalały obowiązującą ich wszystkich minimalną cenę danych produktów. W związku z tym ceny artykułów zmonopolizowanych spadały o wiele wolniej niż pozostałe. W Austrii w 1932 r. poziom cen zmonopolizowanych spadł do 93% poziomu z 1929 r., pozostałych - do 73%, w Niemczech wyniósł on odpowiednio: 84% i 48%, w Polsce 93% i 50% (w 1933 r.). Ponieważ takie działania monopoli uderzały w konsumentów, w niektórych państwach próbowano je ograniczać, choć z dość miernymi skutkami. Z drugiej bowiem strony działalność eksportowa monopoli dostarczała państwom obcych walut, a ponadto część aparatu władzy powiązana była ze sferami gospodarczymi (np. przez udział w r dach nadzorczych monopoli).

4. Kryzys rolny

Produkcja rolna a ceny - Istota kryzysu w rolnictwie nie polegała na spadku wielkości produkcji rolnej, ale na obniżaniu się cen na artykuły rolne. Rolnictwo nie miało bowiem możliwości szybkiego ograniczania produkcji na wzór producentów przemysłowych. Drobnotowarowy charakter tej produkcji powodował że w okresie niższych cen chłop (farmer) starał się sprzedawać więcej , aby zrekompensować sobie straty. W latach kryzysu produkcja rolna w świecie nieznacznie wzrosła (jedynie w Stanach Zjednoczonych spad 0 5% ), natomiast ceny hurtowe artykułów rolnych na rynkach światowych spadły w 1933 r. 0 64% (w stosunku do 1928 r.). Stwarzało to szczególnie niekorzystną dla rolników sytuację, tym bardziej że ceny artykułów przemysłowych spadały wolniej. Powstawało zjawisko tzw. nożyc cen, które dotkliwie uderzały w producentów rolnych - za tę samą ilość produktów rolnych można było z biegiem czasu kupić coraz mniej artykułów przemysłowych (narzędzi , nawozów sztucznych itp.). W 1933 r. poziom cen artykułów rolnych, na świecie wynosił 36 (jeśli 1928 r. przyjmiemy za 100), a poziom cen artykułów przemysłowych - 52.

Skutki kryzysu rolnego - Spadek cen na artykuły rolne spowodował zubożenie wsi, tym bardziej, że obciążenia finansowe gospodarstw (podatki, składniki ubezpieczeniowe, odsetki od zaciągniętych kredytów) pozostały na poziomie przedkryzysowym lub wzrosły (np. w Stanach Zjednoczonych dwukrotnie). Drobni producenci starali się mniej konsumować, aby więcej sprzedać (tzw. podaż głodowa), natomiast wielcy plantatorzy posuwali się do masowego niszczenia zapasów bądź zbiorów (palenie i zatapianie zboża, kawy itp.) i ograniczania produkcji. Wiele gospodarstw chłopskich nie wytrzymało warunków finansowych i przeszło w ręce wierzycieli. Pauperyzacja ludności wiejskiej przedłużała kryzys przemysłowy, gdyż rolnicy ograniczali zakupy maszyn i innych środków produkcji, rezygnowali z zakupów nafty i odzieży. Szczególnie drastycznie wyglądała ta sytuacja w krajach o przewadze ludności wiejskiej (np. w Europie środkowej), gdzie załamanie cen artykułów rolnych trwało do 1935r. i dopiero w 1936r. przemysł mógł szerzej rozwinąć produkcje. Klasycznym krajem nędzy chłopów była w latach kryzysu Polska (dramatyczne opisy wiejskiej egzystencji w „Pamiętnikach chłopów); ciężkie też było położenie farmerów amerykańskich (przedstawione na kartach powieści „Grona gniewu” Johna Steinbecka).

5. Kryzys w handlu międzynarodowym.

Spadek obrotów - Celem wszystkich państw w okresie kryzysu było forsowanie eksportu (aby pozbyć się zapasów) i ograniczenie importu. Spowodowało to jednak w skali światowej olbrzymi spadek obrotów handlu zagranicznego. W 1933r. spadły one - w ujęciu wartościowym - do poziomu 36 (jeśli 1928r. przyjmujemy za 100), przy czym dla ameryki Północnej nawet do poziomu 27. Kraje surowcowe i rolnicze odczuły kryzys handlu zagranicznego najsilniej, ale i przemysłowe (jak USA ) borykały się z popytam na własne wyroby.

Dumping i neoprotekcjonizm - Kraje przemysłowe chcąc zaktywizować swój eksport stosowały dumping, czyli sprzedaż towarów za granicę poniżej cen światowych, czasami nawet poniżej kosztów produkcji. Straty ponoszone przez przedsiębiorstwa rekompensowało państwo przez system dotacji ze skarbu państwa bądź przez utrzymywanie na rynku wewnętrznym wyższych cen towaru eksportowanego. W latach kryzysu cena cukru w Niemczech, Czechosłowacji czy w Polsce była czterokrotnie wyższa niż cena eksportowa. Powało to - silą rzeczy - spadek konsumpcji cukru w tych krajach. Stosowanie dumpingu prowadziło do odradzania się polityki ceł protek­cyjnych a miejsce polityki wolnego handlu zajmował protekcjonizm celny dany wtedy neoprotekcjonizmem). Nawet Wielka Brytania - bastion wol­nego handlu od polowy XIX w. - wprowadziła w 1931 r. ograniczenia impor­tu nałożyła 50% cła na towary, których import uznano za wysoki, w 1932r. zastosowano powszechną taryfę celną na wszystkie towary Niekiedy pań­stwa zawierały umowy o zrównoważonej wymianie towarowej (umowy clea­ringowe) bądź o udzielaniu sobie wzajemnych ulg i przywilejów (kraje Korony Brytyjskiej na konferencji w Ottawie w 1932 r.).

6. Kryzys walutowy

Fundamentem systemu walutowego po reformach powojennych była waluta złota (mająca pokrycie w złocie i wymienialna na złoto). Obowiązywał zasa­da emitowania tylko takiej ilości banknotów, jaka miał pokrycie w zapasach ta i walut. Kryzys zburzył powyższe zasady, gdyż złoto odpływało z ban­ków i trudno było utrzymać odpowiednio duże jego rezerwy (mniejsze dochody z inwestycji zagranicznych, zawieszenie spłat długów, wycofywanie lokat z banków). W tej sytuacji załamał się system walutowy, najpierw krajów Ameryki­ Południowej, a we wrześniu 1931 r. Wielkiej Brytanii. Wobec odpływu złota z Banku Anglii podjęto decyzję o zawieszeniu wymienialności funta szterlinga na złoto i obniżono jego zloty parytet. Spowodowało to reakcję łań­cuchową w całym świecie. W Stanach Zjednoczonych zawieszono wymienial­ ność dolara na złoto i zmniejszono jego parytet w kwietniu 1933 r.

Niektóre państwa broniły się przed spadkiem wartości waluty przez sto­sowanie polityki deflacyjnej (sztuczne utrzymywanie wysokiej wartości pie­niądza przez obniżanie emisji - odwrotność inflacji). Powodowało to jednak podrożenie kredytu i utrzymywanie się zastoju gospodarczego.

7. Kryzys bankowy

Państwa dotknięte kryzysem przeżywały trudności finansowe, gdyż zmniejszyły się dochody skarbu państwa (z podatków i z własności państwowej). Powodowało to deficyt budżetowy (wydatki przewyższają dochody). Banki znalazły się w sytuacji nader trudnej, wiele z nich - nawet najbardziej godnych zaufania - ogłaszało niewypłacalność i upadłość. Dla krajów niemieckich i ­Europy Środkowej poważne konsekwencje miało bankructwo banku wiedeńskiego Kreditanstalt (1931), co podważyło zaufanie do oszczędzania. W krajach, które wcześniej odstąpiły od waluty złotej, kryzys bankowy miał przebieg łagodny (Wielka Brytania).

8. Demograficzne i polityczne skutki kryzysu

W okresie kryzysu wyraźnie zauważa się zmniejszenie liczby zawieranych małżeństw oraz spadek przyrostu naturalnego w krajach uprzemysłowionych. Wynikało to ze spadku zatrudnienia, obniżenia dochodów ludności i ogólnej obawy przed niepewną przyszłością.

Gwałtowne pogorszenie się położenia materialnego szerokich mas ludności i przedłużenie się recesji gospodarczej spowodowały nasilenie ruchów społeczno-politycznych w świecie. Aktywizowały się zarówno siły lewicy (partie socjalistyczne i komunistyczne), jak i skrajna prawica (partie faszystowskie). Jedni i drudzy zaskoczeni rozległością i długotrwałością kryzysu uznali, że ma on charakter strukturalny, czyli oznacza kres kapitalizmu i w związku z tym trzeba budować nowe ustroje społeczno-polityczne. W zakresie realizacji tych celów poglądy lewicy i prawicy były rozbieżne.

Umocnienie się faszyzmu włoskiego - od października 1922r. rządy sprawowała partia faszystowska kierowana przez Benito Mussoliniego. Ideologia faszyzmu stanowiła sprzeciw zarówno wobec demokracji parlamentarnych i pluralizmu politycznego, jak i wobec socjalizmu, zakładającego wyższość kolektywistycznych form społecznego. Był to ruch skrajnie antykomunistyczny i nacjonalistyczny, zakładał ekspansje terytorialną w imię korzyści własnego państwa. Włoskie ambicje kierowały się w stronę Afryki (chęć odwetu za klęskę pod Aduą w starciu z Abisyńczykami, 1896r.). Faszyzm przedkładał interesy państwa, jako dobra najwyższego nad interesy grup społecznych i jednostek. W imię interesu państwa organizowano akcje, takie jak bezpłatna praca (soboty faszystowskie), kampanie zbioru plonów, zbiórki darów, np. kosztowności, dla ojczyzny. Całością życia społecznego kierowała partia faszystowska, która obsadzała i kontrolowała wszystkie instytucje państwowe, kult wodza (duce) zaś był powszechny a jego wola wszechwładna.

Zwycięstwo faszyzmu w Niemczech - model faszyzmu włoskiego znalazł naśladownictwo w Republice Weimarskiej, gdzie w 1920r. powstała Narodowo-socjalistyczna Partia Robotnicza (NSDAP), kierowana od 1921r. przez Adolfa Hitlera (1889-1945). Narodowy socjalizm (nazizm) powstał jako forma protestu przeciw trudnościom gospodarczym i postanowieniom traktatu wersalskiego uderzającego w Niemcy. Głosił rasistowską teorie wyższości aryjskiej, z Niemcami jako rasą panów („nadludzi”), którym przysługuje prawo do przestrzeni życiowej (Lebensraum), zdobywanej w drodze ekspansji terytorialnej i podbojów. Głównym wrogiem rasy panów byli Żydzi, stąd wynikał obsesyjny antysemityzm hitlerowców i dążenie do ostatecznej likwidacji rasy żydowskiej, postrzeganej jako rywal w dziedzinie gospodarczej. W okresie wielkiego kryzysu demagogiczne hasła nazistów, będące mieszaniną haseł nacjonalistycznych, rasistowskich i socjalistycznych (krytyka kapitalizmu), znalazły wielu zwolenników. W Wyborach 1932r. odnieśli oni wielki sukces, zdobywając większość mandatów. Kanclerzem Rzeszy został 30 I 1933r. został Adolf Hitler. Niebawem zakazano działania innych partii politycznych, zlikwidowano opozycję i związki zawodowe. W sierpniu 1934r. Niemcy w referendum nadali Hitlerowi tytuł wodza (Führera) łączący funkcje prezydenta, kanclerza i szefa partii narodowosocjalistycznej.

Ruchy faszystowskie innych państw - w Austrii kanclerz Engelbert Dollfuss (1892-1934) wprowadził rządy dyktatorskie (1933-1934), rozbił robotnicze partie lewicowe, wprowadził konstytucję opartą na wzorach faszystowskich, ale wnet zginął z rąk austriackich hitlerowców, gdyż przeciwstawiał się włączeniu Austrii do Niemiec. Rządy totalitarne zwyciężyły też w Rumunii i Bułgarii.

Umocnienie ruchów lewicowych - w 1931r. obalono monarchie w Hiszpanii i ogłoszono republikę. Rozpoczęto tam wiele postępowych reform społecznych. Partie komunistyczne umacniały się w wielu krajach; bardzo silni komuniści niemieccy kierowani przez Ernesta Thälmanna (1886-1944), rozbici po przejęciu władzy przez Hitlera.

Kościół katolicki a kryzys - w 1931r. papież Pius XI (1922-1939) ogłosił encyklikę Quadragesimo anno, w której przedstawił ideę korporacyjnego ustroju społecznego. Korporacje skupiały pracodawców i pracobiorców takich samych zawodów. Wszyscy oni powinni działać na rzecz dobra wspólnego. W ten sposób walka klas może zostać zastąpiona solidaryzmem społecznym, kapitał i praca zaś mogą zgodnie współdziałać. Zasady katolickiego korporacjonizmu znalazły zastosowanie w Portugalii, we Włoszech zaś jego odmianę - tzw. korporacjonizm autorytarny - propagował Mussolini.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

Nadprodukcja

Ograniczenie

produkcji

Bezrobocie

Malejący

popyt

---