5. Ocena ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy

5.1 Zagadnienia wstępne dotyczące oceny ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka zawodowego jest jednym z obowiązków pracodawcy, zgodnie z wymaganiami przepisów prawnych polskiego i europejskiego ustawodawstwa dotyczącego problematyki ochrony człowieka w środowisku pracy.

Jej głównym celem jest zapewnienie poprawy warunków pracy i ochrony zdrowia pracowników. Od sposobu przeprowadzenia tej oceny zależy w dużej mierze skuteczność funkcjonującego w organizacji systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

W KWK „Bobrek - Centrum” ocena ryzyka zawodowego jest przeprowadzana w sposób usystematyzowany i postrzegana jako proces ciągły, dający podstawy do poprawy warunków pracy poprzez eliminowanie lub ograniczanie ryzyka zawodowego na stanowiskach i miejscach pracy. Współudział pracowników w jej przeprowadzaniu zwiększa ich zaangażowanie w rozwiązywanie problemów związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy i wpływa na lepszą realizację wynikających z nich działań korygujących i zapobiegawczych. Równocześnie wśród wszystkich pracowników zatrudnionych w zakładzie górniczym zwiększa się świadomość występujących zagrożeń, co jest istotne dla skuteczności ich ograniczania.

5.2 Podstawowe cele i zasady przeprowadzania oceny ryzyka       zawodowego.

Ocena ryzyka zawodowego ma na celu:

• sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nim ryzyko zawodowe,

• wykazanie pracownikom i ich przedstawicielom jak i organom nadzoru i kontroli, że przeprowadzono analizę zagrożeń i zastosowano właściwe środki ochronne,

• dokonanie odpowiedniego wyboru wyposażenia stanowisk pracy, materiałów oraz organizacji pracy,

• ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego,

• zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ryzyko jest nieodłączna cechą działalności człowieka i określa wielkość prawdopodobieństwa zajścia zdarzeń niezależnych od podmiotu działającego, których nie może on dokładnie przewidzieć i którym nie może w pełni zapobiec.

Podstawowe definicje dotyczące oceny ryzyka zawodowego.

Dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego dużym ułatwieniem jest rozdział tego pojęcia na dwie osobne kategorie zjawisk tj. zagrożenia i narażenia, gdzie zagrożenia dotyczą zagrożenia bezpieczeństwa pracowników czynnikami niebezpiecznymi, a narażenie dotyczą narażenia zdrowia pracowników na oddziaływanie czynników szkodliwych i uciążliwych środowiska pracy [5].

Zagrożenia - jest to każdy czynnik niebezpieczny środowiska pracy, który może w sposób nagły i gwałtowny generować wystąpienia zdarzeń niebezpiecznych, takich jak utrata życia lub zdrowia pracownika, uszkodzenia lub zniszczenia systemu technologicznego, lub zniszczenie systemów współdziałających.

Narażenie - jest to każdy czynnik szkodliwy środowiska pracy, który w wyniku dłuższego oddziaływania na organizm człowieka może spowodować wystąpienie chorób pochodzenia zawodowego lub okresowe obniżenie sprawności człowiek.

Ryzyko - kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeń.

Termin ryzyka zawodowego w literaturze i praktyce nie jest rozumiany w sposób jednoznaczny. Wyróżniamy następujące definicje ryzyka zawodowego:

Ryzyko zawodowe - jest to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaniem pracy powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Ryzyko zagrożenia bezpieczeństwa - określa rodzaj i potencjalną możliwość wystąpienia strat na skutek zagrożenia życia i zdrowia pracownika przez nagłe
i gwałtowne oddziaływanie na niego czynników niebezpiecznych środowiska pracy. Straty będące następstwem tych niebezpiecznych zagrożeń uwzględniają koszty uzależnione od ciężkości tych następstw, ich częstotliwości i prawdopodobnego zasięgu oddziaływania.

Ryzyko zdrowotne - określa rodzaj i potencjał strat powstałych wskutek narażenia zdrowia pracownika przez długotrwałe oddziaływanie na niego czynników szkodliwych środowiska pracy. Straty będące następstwem zdrowotnym narażeń w środowisku pracy uwzględniają ciężkość tych następstw i prawdopodobieństwo ich wystąpienia.

Ryzyko wypadkowe - określa rodzaj i potencjalną możliwość wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa pracownika spowodowanego przez nagłe i gwałtowne oddziaływanie na niego czynników niebezpiecznych środowiska pracy. Ryzyko zagrożenia określa potencjalne następstwa tych niebezpiecznych zdarzeń (skutki) z uwzględnieniem ciężkości tych następstw ich częstości i prawdopodobnego zasięgu oddziaływania.

Ryzyko w obszarze bezpieczeństwa pracy - jest miarą przypuszczalnych skutków oddziaływania zagrożeń na zatrudnionych pracowników i na środowisko pracy. Szacowanie i kontrolowanie tego ryzyka pozwala na odejścia od filozofii przewidywania i analizy zdarzeń wypadkowych do polityki przewidywania zamian stanów i zjawisk zagrożeniowych oraz szacowania strat.

Ryzyko w obszarze higieny pracy - jest miarą przypuszczalnych skutków oddziaływania narażeń na zatrudnionych pracowników. Szacowanie i kontrola tego ryzyka pozwala na odejścia od filozofii badania przyczyn chorób zawodowych i parazawodowych do polityki pomiaru wielkości ekspozycji czynników szkodliwych oraz przewidywania ich niekorzystnych skutków zdrowotnych.

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy - to czynniki, których oddziaływanie na pracownika prowadzi lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej lub innego schorzenia związanego z wykonywaną pracą.

Czynniki uciążliwe środowiska pracy - są to wszystkie czynniki, które mogą utrudniać pracę lub okresowo obniżać sprawność psychofizyczną człowieka, ale nie powodują chorób zawodowych lub chorób parazawodowych.

Czynniki niebezpieczne środowiska pracy - są to wszystkie czynniki, które działając na człowieka w sposób nagły i gwałtowny mogą powodować wypadki lub sytuacje potencjalnie wypadkowe.

Oddziaływanie szkodliwe czynnika środowiska pracy - występuje wtedy, gdy
w organizmie człowieka występują patologiczne (chorobowe) mechanizmy adaptacyjne.

Oddziaływania uciążliwe czynnika środowiska pracy - występuje wtedy, gdy
w organizmie człowieka występują właściwe fizjologiczne właściwe mechanizmy adopcyjno-przystosowawcze o charakterze obronnym.

Środki ochronne - to środki ochrony zbiorowej, środki ochrony indywidualnej lub inne środki (techniczne lub organizacyjne), stosowane w celu ograniczenia ryzyka.

Środki ochrony indywidualnej - są to wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu

Środki ochrony zbiorowej - to środki, przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach.

Identyfikacja zagrożeń to rozpoznawanie istniejących lub przewidywania potencjalnych niebezpiecznych sytuacji i zdarzeń, które mogą doprowadzić do wystąpienia stanu zagrożenia bezpieczeństwa lub narażenia zdrowia pracowników. Identyfikacja zagrożeń polega na zebraniu niezbędnych informacji o zagrożeniach i narażeniach na stanowisku pracy w celu rozpoznania ich przyczyn, możliwości wystąpienia i potencjalnych skutków.

Oszacowanie ryzyka zawodowego - to przepisywanie zidentyfikowanych zagrożeniom i narażeniom odpowiedniego poziomu ryzyka zgodnie z przyjętą miarą ryzyka. Oszacowanie ryzyka zawodowego polega na wyznaczeniu wielkości ryzyka zawodowego na stanowisku pracy przez określone prawdopodobieństwa ich wystąpienia, czasu ekspozycji oraz potencjalnych strat materialnych i ludzkich. Oszacowanie ryzyka obejmuje określenie wskaźników ocen cząstkowych ryzyka, wyznaczenie całkowitego wskaźnika ryzyka i interpretacja wyznaczonego wskaźnika ryzyka.

Miara ryzyka - służy do określenia wielkości ryzyka zawodowego. Najbardziej rozpowszechnioną miarą ryzyka są wskaźnikowe miary ryzyka tzw. wskaźniki ryzyka, które mogą mieć charakter liczby, litery, liczby i litery lub opisu słownego. Wskaźniki ryzyka odzwierciedlają różne kombinacje cech i parametrów jakościowych charakteryzujących jego przewidywaną wielkością.

Redukcja ryzyka - polega na podejmowaniu działań w celu obniżenia wielkości ryzyka zawodowego w miejscu pracy. Działania redukujące ryzyko rozpoczynają się od dążenia do całkowitego wyeliminowania zagrożeń i narażeń, następnie odsunięcia człowieka z strefy niebezpiecznej, skrócenie czasu przebywania człowieka w tej strefie, odizolowanie zagrożeń i narażeń od człowieka, a dopiero w ostateczności zastosowani środków ochrony indywidualnej.

Ogólne zasady przygotowania oceny ryzyka zawodowego

Zaleca się przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego okresowo i zawsze wówczas, gdy wykorzystywane do jego oceny informacje straciły swoją aktualność, a w szczególności w następujących sytuacjach:

• przy tworzeniu nowych stanowisk pracy,

• przy wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy,

• po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do ocenianych stanowisk pracy,

• po wprowadzeniu zmian w stosowanych środkach ochronnych.

Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka zawodowego

Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza zespół (lub zespoły), w skład którego mogą wchodzić: pracodawca, pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę lub/i eksperci spoza organizacji. Zaleca się, aby zespół oceniający ryzyko zawodowe składał się  z osób, które:

• znają i rozumieją zasady oceny ryzyka zawodowego,

• mają wiedzę niezbędną do i identyfikowania zagrożeń na ocenianych stanowiskach,

• umieją oceniać szkodliwe następstwa występujących zagrożeń.

Rys.5.1. Ocena ryzyka zawodowego oraz wynikające z niej działania.

5.3 Wymagania prawne dotyczące oceny ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka zawodowego jest aktualnie wymogiem wielu przepisów prawnych polskiego i europejskiego ustawodawstwa dotyczącego problematyki ochrony człowieka w środowisku pracy.

Do najważniejszych wymagań prawnych w zakresie oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć m.in.:

• Dyrektywa Ramowa Nr 89/391/EEC o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy, która zawiera zapis o obowiązku oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz zalecenie wykorzystania tej oceny przy podejmowaniu działań dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników”

• Dyrektywa Nr 92/104/ EEC o wprowadzeniu minimalnych wymagań
  w zakresie poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników odkrywkowego i podziemnego przemysłu wydobywczego, która zawiera zapis, że „zagrożenia, na które narażeni są pracownicy w miejscu pracy muszą być zidentyfikowane i ocenione”

• Konwencja MOP Nr 176 dotycząca bezpieczeństwa i zdrowia w kopalniach, która zawiera zapis „o obowiązku wyeliminowania ryzyka, kontrolowania ryzyka u źródła i minimalizowania ryzyka dostępnymi środkami”

• Kodeks Pracy wprowadzający zapis o „obowiązku informowania pracowników ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywana pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami”

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 26 września 1997r.
  w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które nakazuje obowiązek oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko;

• Prawo geologiczne i górnicze wprowadzające zapis o obowiązku unikania ryzyka, oceny ryzyka, którego nie można uniknąć oraz zapobiegania ryzyku
  u źródła;

• Polska Norma PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem
  i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego (nie ma charakteru obligatoryjnego), która dostarcza ogólnych zasad do przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy, charakteryzując m. in. cele oceny, zasady przeprowadzenia oceny, przebieg oceny, przykładowe metody oceny;

• Polska Norma PN-EN-1050:1999. Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka (nie ma charakteru obligatoryjnego), która dostarcza wytycznych w zakresie dokonywania oceny ryzyka zawodowego z użytkowaniem maszyn, charakteryzując m. in. metody identyfikacji zagrożeń, szacowania ryzyka o oceny ryzyka oraz rodzaje dokumentacji niezbędnej do weryfikacji procesu oceny ryzyka;

• Polska Norma PN - IEC 60300-3-9:1999. Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych (nie ma charakteru obligatoryjnego), która dostarcza wytycznych do realizacji analizy ryzyka w systemach technicznych, charakteryzując m. in. cele i koncepcje analizy ryzyka, podstawowe etapy analizy ryzyka, przykładowe metody analizy ryzyka;

• Podstawowe wymagania dla oceny wdrożenia Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy w zakładach górniczych (przedstawione w Miesięczniku WUG Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie nr 6/199), które podkreślają znaczenie oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy oraz doboru środków i technik informowania pracowników o wielkości ryzyka;

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 2 września 1997r w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy wprowadzające w zakres działania służby bhp obowiązek dokonywania oceny ryzyka zawodowego, które wiążę się z wykonywaną pracą oraz bieżące informowanie o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych wraz z wnioskami zmierzającymi do usunięcia tych zagrożeń;

• Ustawa z dn. 27 czerwca 1997r o służbie medycyny pracy zwiększająca zakres działania służby medycyny pracy o obowiązek rozpoznawania i oceny ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz informowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem;

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 28 maja 1996r
  w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedzinie bhp.

5.4 Przegląd metod i analizy oceny ryzyka zawodowego

Dobierając metodę analizy należy się upewnić, że:

• metoda jest odpowiednia dla analizowanego obiektu, procesu lub instalacji,

• członkowie zespołu oceniającego mają odpowiednie kwalifikacje,

• dostępne są informacje niezbędne do przeprowadzenia analizy,

• można ją przeprowadzić w określonym czasie.

Wśród wielu metod analizy ryzyka można wyróżnić m. in.:

• Analiza list kontrolnych jest metodą wykorzystującą listy kontrolne będące zestawami pytań, które dotyczą istotnych ze względu na bezpieczeństwo właściwości układu „człowiek - technika - środowisko”. W ten sposób można przewidywać następujące po sobie zdarzenia, określać konsekwencje błędów oraz sposoby zapobiegania im.

• Analiza co-jeśli jest to metoda ustalania przyczyn i warunków powstawania zagrożeń w wyniku dyskusji (burzy mózgów) zespołu, którego członkowie analizują obiekt, proces lub stanowisko. Odpowiadają oni na pytania rozpoczynające się od słów, „co się zdarzy, jeśli” i w ten sposób przewidują możliwe zakłócenia i ich potencjalne konsekwencje.

• Analiza bezpieczeństwa pracy JSA jest to metoda często stosowana do analizy zagrożeń związanych z realizowanymi zadaniami. Przeprowadzając analizę należy określić cele tych zadań, a następnie ustalić, jakie czynności wykonuje się podczas ich realizacji. Można w ten sposób rozpoznawać zagrożenia związane z poszczególnymi czynnościami i określać wielkość związanego z nim ryzyka.

• Analiza drzewa zdarzeń ETA jest metodą graficznego przedstawienia logiki struktur różnorodnych zdarzeń zachodzących w systemie bezpieczeństwa i będących skutkiem wystąpienia zdarzenia początkowego. W metodzie tej rozważa się odpowiedzi obiektu na zdarzenia inicjujące i określa potencjalne skutki, które może przynieś wystąpienie określonego scenariusza zdarzeń.

• Analiza drzewa błędów FTA jest metodą graficznego przedstawienia logicznych kombinacji zdarzeń, które mogą prowadzić do wystąpienia określonego zdarzenia niepożądanego. Drzewo błędów zawiera jedno zdarzenie centralne umieszczone na szczycie i rozbudowuje się w dół, prezentując kombinacje zdarzeń na niższym poziomie, które mogą doprowadzić do zdarzenia na szczycie.

• Analiza przyczyn i skutków CCA jest metodą będącą kombinacją drzewa zdarzeń i drzewa błędów. Najistotniejszą różnicą jest zastosowanie w każdym węźle schematu logicznego, odpowiedniego komentarza dotyczącego zjawisk, zagrożeń, awarii i ich skutków. Na schemacie logicznym przedstawiane są zależności między konsekwencjami i ich podstawowymi przyczynami, tworzony jest diagram przedstawiający sekwencje wypadków i jakościowe opisy ich potencjalnych skutków.

• Analiza drzewa błędów i ryzyka MORT opracowana została w celu analizy bezpieczeństwa w przemyśle jądrowym. Podstawą metody jest „diagram logiczny MORT”, w którym wypadki i zdarzenia potencjalnie wypadkowe traktuje się równorzędnie. Metodę można wykorzystać do analizy przyczyn zdarzeń wypadkowych w postaci „drzewa błędów” oraz do opracowania programów poprawy warunków bezpieczeństwa pracy w postaci „pozytywnego drzewa błędów”.

• Analiza rodzaju awarii i skutków FMEA jest to metoda charakteryzująca awarie elementów technicznych i ich skutki dla zakładu, instalacji, maszyny itp. Metoda identyfikuje awarie, które mogą przyczyniać się do wystąpienia wypadku, a rodzaje awarii opisywane są przez uszkodzenia, jakich mogą doznać poszczególne fragmenty obiektu. Metoda FMEA jest wykorzystywana do określenia miejsc wystąpienia błędów w systemie, potencjalnych skutków każdego błędu i każdej ich kombinacji.

• Studium zagrożeń i zdolności operacyjnych HAZOP jest to usystematyzowana technika stanowiąca całościowe podejście do zagrożeń w instalacji i problemów operacyjnych. Metoda ta służy m. in. do określania skutków zagrożeń w procesach identyfikowania scenariuszy niebezpiecznych, ustalania problemów operacyjnych w dużych instalacjach i zakładach przemysłowych. Metoda FMEA jest szczególnie przydatna na etapie projektowania instalacji, procesów czy całych zakładów pracy.

---