PSYCHOLOGIA

Ćwiczenia

08.10.2005

Zag.1

Nawiązanie współpracy z pacjentem.

Jest to trudne. Lekarz napotyka na trudności, które mogą zniechęcić do pełnego angażowania. Pacjęt, któremu poświęca się dużo czasu nie rozumie jego wysiłków, odnosi się do nich negatywnie i odrzuca pomoc. Podobnie może być z rodziną pacjenta. Może być tak, ze rodzina nie tylko nie nawiązuje współpracy, ale wręcz niweczy te starania.. Rodzina może nastawić negatywnie pacjenta wobec pracownika służby zdrowia. Nie zawsze występuje zrozumienie ze strony współpracowników. Niektórzy mogą uwierzyć, że to jest rozpieszczanie lub faworyzowanie pacjenta na niekorzyść innych. Współpracownicy mogą uważać,że My angażujemy się nie jako pracownicy służbowo, ale że zależy nam na korzyściach materialnych.

Zachowanie nie zawsze jest czytelne. To wszystko sprawia, że trzeba wykazywać hart ducha i odporność na przeciwności i niepowodzenia. Pacjent może nie wykonywać poleceń, my musimy uzbroić się w cierpliwość.

Czynniki, które trzeba uwzględnić w związku z trudnościami:

A). Trudności współpracy z pacjentem - duże trudności maja ci, którzy rozpoczynają prace i nie dysponują odpowiednim doświadczeniem. Nie ma recept na nawiązanie współpracy z pacjentem. Działalność w zakresie rozwijania współpracy z pacjentem wymaga dużo osobistej pomysłowości, inwencji, bystrości w obserwowaniu, doświadczenia życiowego i ćwiczenia się pod tym kierunkiem. Należy pamiętać, iż pacjenci z uwagi na swój los są ludźmi bardzo wrażliwymi na nasze zachowanie. Oni widza wtedy więcej niż człowiek zdrowy, np. drobne nasze skrzywienie lub uśmiech, wykonanie gestu zniecierpliwienia stają się dla chorego źródłem rozmyślań i przeżyć, a one wpływają na jego zachowanie względem nas i całe jako pacjenta., np. zwiększona troskliwość o pewnych pacjentów może być uznana przez innych za lekceważenie ich choroby. My chcemy pomagać tym , którzy są w gorszym stanie , ale to wiemy tylko my. Pacjent obserwuje nasze zachowanie i je interpretuje. Każdy człowiek, a szczególnie ludzie z zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi inaczej interpretują rzeczywistość. Podobnie jest z treścią wypowiedzi. Możemy stosować skróty myślowe lub niedomówienia. To powoduje, że te niedomówienia zostają zinterpretowane, to prowadzi do zmian w jego zachowaniu.

22.10.2005

B) Znaczenie poznania samego siebie.

Fizjoterapeuta powinien znać siebie. Duże znaczenie ma to we współpracy z pacjentem Inaczej znać siebie to znać obraz własnej osoby - jest to mechanizm regulujący, mający znaczenie dla stosunków miedzy człowiekiem a otoczeniem, system nastawień opinii, myśli skupionych wobec myśli własnego ja.

Można wymienić 3 rodzaje „ja”

- „ja” rzeczywiste - człowiek nie potrafi realnie ocenić, jaki jest, czy da sobie rade z problemami i zadaniami. Człowiek nie jest w pełni świadomy, jaki jest, bo wiąże się to z okresem dzieciństwa. Jan Loc „ człowiek jest czysta, białą kartą dopiero doświadczenie zapisuje na niej wiedze”.

- „ja” świadome - w formie świadomych ocen siebie samego. Wyrażany w zdaniach orzekających np. „ potrafię to zrobić”, wiedza na własny temat staje się uporządkowana, oczekiwania są stabilne, wiedza zaczyna się systematycznie organizować a elementem łączącym jest poczucie własnego „ja”. Zaczyna się w okresie młodzieńczym wyodrębniać jako obiekt poznania. Intensywnie młodzież zaczyna obserwować siebie, zaczynają być wrażliwi na wygląd i zachowanie. Gdy jesteśmy dzieckiem nie analizujemy opinii, a gdy młodzi ludzie czują własne „ja” pojawiają się zbiory sadów, jakie mają na swój temat. Specyficzna projekcja siebie samego w sferę wzorów i ideałów.

- „ja” idealne - rzutowanie siebie w sferę ideałów.

Poznanie własnego ja dotyczy własnego wyglądu, fizycznych właściwości, własnych postaw i potrzeb, pozycji wśród innych, tego, co nam się należy od innych. Jest to wglądnięcie w siebie, we własne „ja”.

Pojęcie związane to samoocena- oszacowanie własnych możliwości w jakimś konkretnym działaniu, zależy od doświadczeń związanych z działaniem.

Samoocenę można podzielić na 3 rodzaje:

- trafna samoocena -, gdy ocena siebie jest prawidłowa, gdy potrafi realnie ocenić własne umiejętności i zdolności.

- zaniżona samoocena - stan, w którym człowiek przypisuje sobie niższe możliwości niż posiada rzeczywiście. Może przybrać postać niepełni uświadomionej, np.: jednostka nie ćwiczy dalej swoich umiejętności, konsekwencja tego jest ograniczenie umiejętności. Ludzie tacy nie podejmują się trudniejszych zadań.

- zawyżona samoocena - przypisywanie sobie wyższych możliwości niż się posiada, cechuje ich zarozumiałość, bezkrytyczna gotowość podejmowania zadań wyższych niż możliwości, ale nie osiągają celów. Przerzucają odpowiedzialność na innych.

Znajomość siebie jest bardzo ważnym czynnikiem w postępowaniu z pacjentem. Zdarza się, że nie znając siebie możemy ujemnie wpłynąć na drugą osobę. Intencje związane są z wiedzą i kompetencją.

W przypadku, gdy wywieramy ujemny wpływ na pacjenta są tego konsekwencje:

- pogarsza się stan zdrowia lub brak poprawy może wywołać negatywną postawę wobec pacjenta, powstaje tendencja do obwiniania pacjenta ze brak poprawy w stanie jego zdrowia, wyszukiwanie uchybień w postępowaniu pacjenta, to stanowi jakby usprawiedliwianie niepowodzeń terapii.

- negatywne ustosunkowanie się do konkretnego pacjenta, „mechanizm nadmiernego uogólnienia” np. konflikty z pacjentami mogą prowadzić do negatywnych ustosunkowań na innych pacjentów.

- konflikty z przełożonymi, współpracownikami i rodzinne, mogą odbijać się na postępowaniu z pacjentami.

Praca nad samym sobą.

Chodzi o kształtowanie własnej osobowości. Kilka cech osobowości, które wpłyną pozytywnie na ludzi chorych:

- pogoda ducha w miejscu pracy - niezależnie od układania się spraw osobistych musimy zachowywać się w sposób, co najmniej dostatecznie optymistyczny, ponieważ w ten sposób dajemy pozytywny wpływ na pacjentów. Pesymizm udziela się otoczeniu, utrudnia rozwijanie się zapału leczniczego, terapeutycznego, utrudnia utrzymanie się w pacjencie przekonania o wyzdrowieniu. Fizjoterapeuta musi pamiętać o tym, ze zachowanie się jest takim samym składnikiem leczenia jak leki i zabiegi. Pacjent nie otrzymuje tego, co jest mu potrzebne do przystosowania się do nowej rzeczywistości. Z tego wynika umiejętność opanowania swojego niepowodzenia, rozczarowania.

- spokojne nastawienie do zarzutów i skarg - w działalności zdarzają się sytuacje, w których fizjoterapeuta nie osiąga takich wyników, jakich chciałby, oprócz przykrości spowodowanej faktem niepowodzenia może spotkać się z zarzutami ze strony pacjenta, nawet rodziny pacjenta. W takiej sytuacji trzeba zachowa równowagę psychiczną, aby uniknąć rozczarowania. Należy zdawać sobie sprawę z tego, co się robiło, jakie były intencje, czy zrobiło się wszystko, co mogło się zrobić, jakie były moje uchybienia, jeśli realnie odpowiemy na te pytania, będziemy mogli poradzić sobie z niezadowoleniem pacjenta i rodziny. Pozwoli to wysunąć wnioski jak postępować w przyszłości, co zrobić, aby nie było skarg pod naszym adresem. Jest to analiza naszego postępowania. Błędna analiza powoduje emocjonalne podejście do skarg. Takie postępowanie nie przyczynia się do zwiększenia doświadczenia zawodowego. Ludzie, niepotrafiący realnie ocenić własnej wartości przeżywają chwiejne poczucie własnych poczynań. Ludzie, którzy bronią się przed zarzutami nigdy nie widzą problemu po swojej stronie.

- jednakowe traktowanie wszystkich pacjentów - różni pacjenci wywołują różne odczucia. Wypływa to z naszych potrzeb a także zachowania pacjentów. Ze względu na przyspieszenie ich powrotu do zdrowia powinni być traktowani jednakowo. Zachowanie takiego podejścia do pacjenta wymaga dobrej znajomości samego siebie, jak też odpowiedniego panowania nad postępowaniem. Należy przedsięwziąć wszelkie kroki la zniwelowania własnych upodobań i traktowania pacjentów jak zasługują ze względu na stan zdrowia.

PODSTAWOWE MODELE RELACJI TERAPEUTA - PACJENT:

I model : AKTYWNOŚĆ - BIERNOŚĆ

Terapeuta pacjent

Aktywny bierny

Wywodzi się z terapii stanów nagłych i jest do nich w pełni dostosowany np. ciężkie urazy. Pacjent jest bezradny, a lekarz m „coś” dla niego zrobić. Ma go wyleczyć, leczenie odbywa się niezależnie od pacjenta. Stosunek podobny do stosunku rodziców do bezbronnego dziecka( niemowlęctwo). Pacjent zdaje siebie w ręce terapeuty.

II model : PORADNICTWO - WSPÓŁPRACA

Okoliczności mnie dramatyczne, dotyczy chorób ostrych np. infekcje, mimo choroby pacjent pozostaje świadomy przebiegu wydarzeń, jest zdolny wypełnić wskazania terapeuty, zdolny ocenić wskazania terapeuty. Przy tym kontakcie oczekuje się, że pacjent będzie się liczył z terapeutą, będzie się oddawał zaleceniom.

Obrazuje to model rodzice - dziecko.

III model : WSPÓŁDZIAŁANIE

Przypadku chorób przewlekłych, które prowadzi pacjent, a jedynie okresowo konsultuje się leczenie z terapeutą, np. cukrzyca. Terapeuta pomaga choremu by ten mógł pomóc sobie sam, ale wymaga to psychologicznego i społecznego dostosowania się pacjenta. Ten model jest rzadko odpowiedni dla dzieci, nie odpowiedni dla osób upośledzonych, mało odpowiedni dla osób nisko wykształconych lub niedojrzałych. Model dwu dojrzałych osób, których jedna posiada wiedze do pomocy drugiej osobie. Kompromis z jednej i drugiej strony.

W każdym modelu udział terapeuty i pacjenta dopasowują się wzajemnie, nie można na nie patrzeć pod kątem, który jest lepszy. Każdy model jest odpowiedni w danej sytuacji.

ROZWÓJ PSYCHICZNY

Rozwój - jest procesem polegającym na tym, że obiekt rozwijający np. dziecko, społeczeństwo, przechodzi w ciągu stosunkowo długiego czasu szereg zmian, prowadzących do coraz doskonalszej postaci danego obiektu.

Rozwój psychiczny - to przeobrażenia cech psychicznych i zachowania, jakim podlega dziecko od urodzenia, osiągnięcia stanu dojrzałości do poziomu i postaci typowej dla ludzi dorosłych, u których nadal wprawdzie proces zmian postępuje, ale już nieprowadzący do coraz wyższego doskonalenia funkcji.

Każdy człowiek ma właściwy sobie rytm rozwoju z okresami psychicznego przyrostu, przerwami, regresami. Jego wykres rozwoju nigdy nie przypomina linii prostej. Istnieje kilka ogólnych praw np. psychologowie zajmujący się rozwojem ustalili, że rozwój psychomotoryczny następuje w procesie „ głowa - stopy”, są to prawa CEFALOKAULDALNE - dojrzałość układu nerwowego postępuje w ten sposób, że dziecko osiąga najpierw kontrolę nad głową, potem nad kończynami górnymi i wreszcie nad kończynami dolnymi.

Istnieje skala APGAR - wiąże się z zagadnieniem rozwoju. W 1i5 min życia dziecka, lekarz pediatra ocenia stan zdrowia, robi to w 10 stopniowej skali. Uznaje się ze im więcej punktów osiągnie dziecko tym lepszy jest stan ogólny dziecka. Badanymi parametrami są: czynności serca, wydolność oddechowa, napięcie mięśni, rekcja ruchowa na cewnik w nosie kolor skóry. Za każdy noworodek może dostać od 0 do 2 punktów. Ogólna ocena stanowi ich suma. Większość noworodków w 1 badaniu otrzymuje od 7 do10 punktów. Ale nawet, jeśli to badanie wypadnie słabiej nie należy się martwić, 2 badanie, jeśli po 5 min suma pkt. w skali wyniesie 7 - 8 stan jest zadowalajacy, gdy suma jest niższa oznacza to, że dziecko wymaga obserwacji i opieki medycznej.

Zastosowanie skal rozwojowych powala psychologom na ustalenie czy rozwój dziecka przebiega prawidłowo czy też nie.

Psychologia rozwojowa obejmuje 2 działy:

- psychologię filogenetyczną - śledzi pochodzenie i rozwój procesów psychicznych w całym świecie zwierzęcym,

- psychologię ontogenetyczną - zajmuje się badaniem rozwoju psychicznego organizmów jednostkowych, głównie człowieka. Od chwili poczęcia poprzez niemowlęctwo, dzieciństwo, młodość do pełnej dojrzałości, a potem starości.

Zadaniem psychologii rozwojowej jest:

- badać, w jaki sposób przebiega i czym się charakteryzuje proces rozwoju psychicznego,

- badać, jakie są właściwości psychiczne jednostki w różnych okresach życia,

- badać, jakie są prawidłowości powstania i rozwoju procesów psychicznych takich jak: spostrzeganie, zapamiętywanie, myślenie itd., oraz badać prawidłowości powstawania trwałych właściwości umysłu, charakterystyka i osobowość jednostki,

- badać, w jakich warunkach i pod wpływem, jakich czynników kształtują się stopniowo czynności jednostki i coraz bardziej sensowna jej działalność, jak kształtuje się zachowanie człowieka, oraz badać, jakie prawa żądzą rozwojem, czyli przekształcaniem się i doskonaleniem psychiki świadomości człowieka.

05.11.2005

Początki psychologii rozwojowej.

Jako dyscyplina wyodrębniła się pod koniec XIX w. Prace początkowe psychologii to rozprawki, czyli dzienniki rozwoju pierwszego dziecka prowadzone przez rodziców. Miały one charakter biograficzny a tworzył je Preser - on w oparciu o systematyczne opisywanie swojego dziecka, opisał mały dziennik jego życia. Analizował jego zachowanie. W Niemczech Hartman przeprowadził podobne badania na dzieciach 6 letnich na potrzeby szkoły. Opiera się na obserwacjach nauczycieli, na ich wypełnionych ankietach. Podobne w USA Stanley Hall, w Polsce Jan Władysław Dawid jest twórcą pierwszego programu spostrzeżeń i badań nad dzieckiem, osobiście go realizował. Sam przeprowadził wnikliwe obserwacje, współpracowała z nim Aniela Szycówna. Interesowało0 ich rozwijanie się zasobu pamięciowego dzieci w wieku szkolnym. J.W.Dawid prowadził również działalność publicystyczną. W 1890 - 1898- był redaktorem „ przeglądu psychologicznego”.

Zakres zainteresowań psychologicznych u dziecka, psychologowie zaczynają interesować się rozwojem charakteru, rozwojem wyobraźni, abstrakcji, logiki,. Rozwija się psychologia dzieci upośledzonych, w 1905 powstała słynna skala testowa, do mierzenia inteligencji jako metody selekcji dzieci upośledzonych do szkół specjalnych. Rozwija się współpraca psychologów z lekarzami w zakresie higieny szkolnej i opieki nad dziećmi anormalnymi. Prowadzi się badania nad rozwojem zmysłów dzieci a także siły, szybkości i doskonałości przy wykonywaniu prac fizycznych i umysłowych. Prowadzi się badania nad spostrzeganiem, uczuciami, pamięcią a zwłaszcza nad inteligencją, która na wiele lat staje się centralnym zagadnieniem psychologii dziecka. W końcu XIX i na początki XX w, powstają laboratoria psychologiczne a także towarzystwa psychologiczne. Na początku XX w, drukowano czasopisma o rozwoju psychicznym dziecka.

Pierwsze koncepcje rozwoju psychicznego odnoszą się do dwóch czynników:

1. Dziedziczność

2. środowisko

Przypisuje się im dominującą role w rozwoju psychicznym.

Na przełomie XIX i XX w panowała biologiczna teoria rozwoju psychicznego. Przypisywała decydującą rolę dziedziczności. Zwana tez teorią natywistyczną (biologizm lub natywizm)

Opierała się na przekonaniu ze człowiek na świat przychodzi z gotowym wyposażeniem psychicznym, mówi się o wrodzonym charakterze natury człowieka. Na to wyposażenie składają się odziedziczone dyspozycje, właściwości i zdolności psychiczne. Według reprezentantów biologizmu rozwój psychiczny polega na stopniowym, kolejnym ujawnianiu się różnych właściwości i dyspozycji w miarę ich spontanicznego, samodzielnego dojrzewania, w poszczególnych okresach życia. Jest to, tzw. Wewnętrzne założenie kolejności. Rozwój psychiczny kończy się rzekomo miedzy 16 a 20 rokiem życia. Oznacza to, że poziom, stopień rozwojowy odziedziczonych dyspozycji nie może przekroczyć możliwości wyznaczonych im przez dziedziczność. Przykładem tak rozwijającej się i rzekomo z góry dziedziczone wychwyconej dyspozycji psychicznej jest inteligencja. Według zwolenników biologizmu inteligencja jest rzekomo czymś niezmiennym od urodzenia do końca życia, dla tego też u małych dzieci można za pomocą tzw. Testów oznaczyć stopień inteligencji ustalając jego wskaźnik liczbowy tj., tzw. Iloraz inteligencji, który jest wielkością stałą i nie zmienia się w dalszych latach życia, tak jak nie zmienia się wrodzona inteligencja dziecka. Podobnie jest z innymi dziedzicznymi cechami. Reprezentanci biologizmu sprowadzili rolę psychologii rozwojowej do wykrycia wrodzonego wyposażenia dziecka, po to, aby jak najwcześniej uzyskać prognozę, przewidywania możliwości życiowych dziecka. Biologizm akcentował przewagę dziedziczności. Metody do potwierdzenia:

1. Metoda genealogiczna - śledzi przez kilka pokoleń występowanie określonych właściwości psychicznych np. niedorozwój umysłowy, uzdolnienia np. rodzina Bachów, która wykazywała uzdolnienia muzyczne, twierdzono, że dziedzicznie są przekazywane uzdolnienia muzyczne. Trzeba mieć jednak do tego duży dystans,do wyłącznego oddziaływania dziedziczności. Teoria ta nie uwzględnia działalności wszystkich innych czynników, np. nie uwzględnia udziału w rodzinie atmosfery wysokiej kultury.

Reprezentanci nie w pełni wykazali metodą genealogiczną działanie czynników dziedzicznych, wiadomo, że jeśli jest styczność czynnikami zewnętrznymi to one mają wpływ na dziedziczność.

2 metoda statyczna - obliczanie korelacji, czyli współzależności intelektualnych między członkami jakiejś rodziny i ludzi niespokrewnionymi, stwierdzono wysoką korelacją miedzy inteligencją rodziców i dzieci. Ale inteligencja dzieci i rodziców przybranych. Dzieci adoptowane zbliżyły się inteligencją do poziomu ich przybranych rodziców.

Badania bliźniąt jednojajowych a wiec badania osobników o identycznej konstrukcji genetycznej. Stwierdzono, że bliźnięta wychowywane oddzielnie są podobne pod względem cech fizycznych, dalsze ich badania wykazują jednak, że różnią się właściwościami intelektualnymi, nad to, stwierdzono poważne różnice we wszystkich grupach bliźniąt w zakresie ich cech charakteru.

Metody te nie potwierdzają słuszności stanowiska biologistów. Widać wyraźnie, że w toku rozwoju może nastąpić zmiana struktury biologicznej.

Biologiczna koncepcja rozwoju psychicznego:

- nie liczy się z oczywistymi faktami wpływów środowiska zwłaszcza społecznego na rozwój dziecka,

- nawiązuje wprawdzie do postępowych w swoim czasie postulatów poznania naturalnego rozwoju dziecka, rozumie jednak ten rozwój formalnie, sztucznie. Mechanicznie przenosi założenia i prawa formułowane przez ówczesną genetykę ( głównie w odniesieniu do cech fizycznych roślin i zwierząt) na życie psychiczne człowieka. Stąd wypływają hipotezy o dziedziczności wrodzonych cech i dyspozycji psychicznych, które rzekomo z góry w sposób fatalistyczny wyznaczają strukturę osobowości jednostki i granice jej rozwoju.

Istnieją pewne wrodzone odziedziczone zadatki organiczne np. własności układu nerwowego, i stanowią one podłoże kształtowania się określonych cech, same jednak nie decydują jeszcze o ostatecznym kształcie rozwoju. Biologizmowi przedstawiały się koncepcje środowiskowe zwane koncepcjami socjologistycznymi - empiryzm- socjologiem- enwironmentalizm. Socjologizm twierdzi, że rozwój psychiczny jest uzależniony od warunków środowiska, społeczno - kulturowych. Socjologizm wyłączną role przypisywał środowisku. W nim właśnie widział decydujący wynik czynnik rozwoju. Przeceniał znaczenie środowiska, nie doceniał czynnika wrodzonego. Według reprezentantów socjologizmu losy człowieka są odbiciem, warunków środowiska z okresu wczesnodzieciecego. Typy uczniów można wyprowadzić z ich środowiska rodzinnego, zaprzeczano istnieniu idei wrodzonych. Rozwój psychiczny polega na usposobieniu jednostki. Dziecko jest „ czystą kartką”, którą zapisuje dopiero doświadczenie życiowe. Już w XVII w reprezentował Locke. Według empirystów dziecko jest biernym przedmiotem oddziaływania środowiska, znaczy to, że jest wytworem środowiska. Empiryści pojmowali środowisko jako stałe i niezmienne, dające się ująć w kategorii rożnego rodzaju rzekomo, ustabilizowanych grup lub kręgów społecznych np. wiejskie i miejskie, inteligenckie i robocze, i to one miały determinować rozwój i losy człowieka niezależnie od konkretnych i zmiennych historycznie warunków ekonomicznych i społecznych. Warunki społeczne, ekonomiczne, polityczne zmieniają się, nie są stałe. Nie liczono się w teoriach tych z faktem, że każde z tych środowisk zmienia się zgodnie prawami, które rządzą historycznym rozwojem społeczeństwa.. Proces rozwoju rozumiany jako uspołecznienie jednostki, uważano za rezultat duchowego, werbalnego (słownego) porozumiewania się człowieka z innymi ludźmi, przyswajania pojęć społecznych, lub tzw. wyobrażeń zbiorowych. Społeczeństwo pojmowano jako świadomość społeczną, a jednostki bardziej porozumiewające się niż działające.

Podejście konwergencyjne (zbieżność) - reprezentował William Stern - stworzył teorie dwóch czynników, tj. dziedziczności i środowiska. Chodziło o pogodzenie biologistów z socjologistami. Przyjął zbieżność oddziaływania na rozwój dziedziczności i środowiska. Dziedziczność wyznaczała kierunki i granice rozwoju, czyli możliwości, natomiast środowisko stanowi nieunikniony układ bodźców wyzwalających „drzemiące” w dziecku siły wrodzone i odziedziczone. Zaakcentował siły wrodzone i odziedziczone, nie docenił jednak środowiska. Rola pedagoga polega na tym, aby obudzić to, z czym dziecko przyszło na świat. Nie docenił roli nauczania i wychowania.

Obecnie mówi się o interakcji wewnętrznych warunków organizmu( czynników genetycznych) i jego warunków zewnętrznych ( czynników środowiskowych), zatem o współzależności w procesie rozwoju tych dwóch czynników. Współcześnie mówi się o jedności struktury i funkcji nerwowego układu człowieka z oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Stąd współcześnie przyjmuje się, że czynnikami wyznaczającymi rozwój ontogenetyczny są:

- wrodzone zadatki anatomiczno - fizjologiczne organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego

- aktywność własna osobnika ( dziecka, osobnika dorosłego)

- środowisko w sensie społecznym, społeczno - kulturowym

- wychowanie i nauczanie, czyli organizowanie trybu życia i działalności jednostki.

Każdy z tych czynników w 100% decyduje o rozwoju psychologicznym jednostki.

---