1.

Zagadnienia ogólne

Geneza nazwy

W żadnym kraju europejskim nie używa się terminu pozytywizm w podobnym jak u nas znaczeniu. Europa okres ten zwykła nazywać naturalizmem, realizmem, też symbolizmem. Termin pozytywizm stosuje się do jednego z wielkich systemów politycznych, którego główne tezy zostały sformułowane w XIX wieku i który miał potem kontynuację w XX wieku. O pozytywiźmie piszą więc na Zachodzie historycy filozofii, a nie historycy literatury, w Polsce jedni i drudzy.

Czas trwania epoki

W historii literatury polskiej pozytywizmem nazywa się okres pomiędzy romantyzmem a Młodą Polską, przy czym za datę kresu romantyzmu przyjmuje się rok 1863, a za początek Młodej Polski - zazwyczaj lata 1890 - 1895.

Najważniejsze wydarzenia historyczne

POLSKA EUROPA

1864 – uwłaszczenie chłopów w Królestwie; 1867 – autonomia Galicji; 1872 – początek walki Bismarcka z polskością 1874 – likwidacja Królestwa Polskiego. Powstaje Kraj nadwiślański (?epe??c????????? ????); 1890 – złożenie zwłok Mickiewicza na Wawelu; 1894 – Hakata; 1866 - wojna Prus i Włoch z Austrią; 1867 - powstanie Austro-Węgier; 1868 - zamach stanu cesarza japońskiego. Początek reform; 1869 - 871 - sobór watykański; 1870 - 1871 - wojna francusko-pruska; 1871 - Republique Francaise; 1877 - 1878 - wojna turecko rosyjska; 1878 - niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii; 1879 - urodziny Stalina; 1882 - Trójprzymierze - Niemcy, Austro-Węgry, Włochy; 1883 - urodziny Mussoliniego; 1885 - kodeks berliński - podział Afryki między państwa europejskie; 1889 - urodziny Hitlera; 1891 - przymierze rosyjsko-francuskie

Przemiany społeczne i gospodarcze

Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. W związku z tym za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.

Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych.

Galicja. Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii.

Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we

władanie cesarza. Podobnie było z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców i publicystów) w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski "Czas". Położenie mas chłopskich było tragiczne.

Zabór pruski. Sytuacja Polaków była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami Bismarcka (kanclerza) zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczono działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniono osiedlanie się na nowych terenach.

Zabór rosyjski. Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych terenach, sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym został rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolicą, byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle teatralne.

Odkrycia naukowe i techniczne

• 1864 angielski fizyk J. C. Maxwell wskazuje na teoretycznie możliwe istnienie fal radiowych;

• pierwszy most kratowy na Vistuli (Kierbedzia);

• 1865 francuski chemik L. Pasteur konserwuje wino przez podgrzanie go do 45 - 50^oC (pasteryzacja);

• 1866 - bateria;

• 1868 Werner Siemens konstruuje uniwersalny przyrząd do pomiaru napięcia mocy i oporności prądu elektrycznego;

• 1869 - Kanał Sueski;

• 1870 - ceramiczne miski klozetowe by Thomas William Twyford - garncarz ze Stoke-on-Trend;

• 1875 - układ CGS - nowy system miar (1881- zatwierdzony i jedyny obowiązujący w fizyce);

• A.G. Bell - głośnik do telefonu;

• 1876 - silnik czterosuwowy;

• 1880 - automaty telefoniczne;

• system trójfazowy do przesyłania energii elektrycznej;

• 1883 - pierwszy samochód z silnikiem spalinowym;

• 1889 - wieża Eiflla.

Poglądy filozoficzne i postawy

1. Główni przedstawiciele filozofii:

A.COMTE "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna:

• filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;

• cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;

• wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;

• przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można;

HERBERT SPENCER "Wstęp do socjologii" - ewolucjonizm

• był uczniem Darwina;

• propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;

• ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;

• u podstaw jego myśli leżała biologia;

HIPOLIT TAINE "Rasa, środowisko, moment" -determinizm

• uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam";

• zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;

• "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje);

JOHN STUART MILL "Co to jest utylitaryzm?" - utylitaryzm

• głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;

• wszystko, co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens);

• na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm.

2. Kierunki filozoficzne

MONIZM PRZYRODNICZY:

• jedność świata natury i ludzi - cały świat podlega tym samym prawom;

• stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji;

SCJENTYZM:

• zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, gdyż tylko ona jest źródłem rzetelnej wiedzy;

PRAKTYCYZM:

• stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary"

AGNOSTYCYZM:

• zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących;

• są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować;

• badać trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki;

ORGANICYZM:

• pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa;

• traktowanie społeczeństwa jako organizmu - jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje;

RELATYWIZM:

• głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne)

MINIMALIZM:

• człowiek powinien zajmować się tylko tym zbiorem zagadnień, który jest mu dostępny i możliwy do zbadania;

NATURALIZM:

• krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet "rynsztokami życia";

• obrazy Powiśla w "Lalce";

• pisarze przyjmują postawę uczonych - badaczy przyrody;

• podstawowy postulat to obiektywizm (dydaktyzm odsuwa się na plan dalszy);

Gatunki literackie

• nowela *opowiadanie *powieść *powieść tendencyjna *powieść realistyczna *powieść historyczna *obrazek poetycki *artykuł programowy *felieton *reportaż

Prądy estetyczne epoki:

Realizm – kreowanie świata przedstawionego utworu literackiego w sposób wiernie oddający rzeczywistość obiektywną, zastaną przez twórcę. Dostrzec tu można powrót do znanej w starożytności zasady mimesis – obrazowania, naśladowania. Pisarz osiąga zamierzony cel przez wnikliwą obserwację, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących w świecie. Bohaterami utworów literackich są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie. Najwłaściwszą formą literacką jest powieść – jako posiadająca największe możliwości przedstawiania rzeczywistości. W powieściach (opowiadaniach) nadrzędna jest rola wszechwiedzącego narratora, reprezentującego wszechstronną wiedzę o świecie. Twórcami prozy realistycznej są między innymi Francuzi – H. Balzac "Ojciec Goriot", Stendhal, Anglik – K. Dickens, Rosjanie – Lew Tołstoj "Anna Karenina", F. Dostojewski "Zbrodnia i kara".

Odmianą realizmu jest realizm krytyczny (występujący w literaturze polskiej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku), kiedy rzeczywistość obiektywna zostaje w dziele literackim poddana krytyce. Twórca występuje w stosunku do niej z pozycji ideologa pozytywistycznego, który poddaje surowej ocenie wszelkie przejawy niezgodności z założeniami epoki. Do najwybitniejszych osiągnięć realizmu krytycznego należą liczne dzieła E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, B. Prusa (przede wszystkim "Lalka"), M. Konopnickiej.

Naturalizm (weryzm) – prąd ten powstał we Francji, wywodził się z twórczości G. Flauberta, braci E. i J. Goncourt oraz z podstaw filozofii H. Taine'a. Twórca i teoretyk naturalizmu E. Zola pragnął upodobnić metody stosowane w dziele literackim do metod, jakimi posługują się nauki eksperymentalne. naukowość polegać miała na postawie skrajnie obiektywistycznej. Pisarz nie miał prawa podporządkować obrazu świata założonym z góry tendencjom, występować w roli komentatora, przedmiotem jego zainteresowania miały być zjawiska świata współczesnego w postaci surowej. W Polsce teoretykami naturalizmu byli: A. Sygietyński, A. Dygasiński. S. Witkiewicz, B. Prus.
2.

Pozytywizm polski a europejski. Scjentyzm, ewolucjonizm, utylitaryzm, agnostycyzm, monizm przyrodniczy. Związki pozytywizmu polskiego z oświeceniem. Sytuacja ekonomiczna i polityczna w trzech zaborach. Polityczne i ekonomiczne skutki upadku powstania styczniowego. Program społeczny i ekonomiczny pozytywistów warszawskich (odwołania do tekstów publicystycznych). Spór "starej" i "młodej" prasy. Rola A. Świętochowskiego. "Przedburzowcy". Poglądy J. Supińskiego. Stańczycy.

Nazwa pozytywizmu pochodzi od terminu zawartego w dziele francuskiego filozofa Augusta Comte'a Kurs filozofii pozytywnej. "Pozytywny" - realny, użyteczny, pewny i ścisły, względny (nie absolutny). W ten sposób pozytywizm rozwinął się w Anglii i opierał się na zaufaniu do nauki, na metodzie empirycznej i ówczesnej wiedzy przyrodniczej, był wynikiem rozwoju kapitalizmu, a więc głęboko antyfeudalny.

Pozytywizm polski bazował na programie ekonomiczno-społecznym tzw. pracy organicznej (patrz niżej). Wzmocnienie kierunku nastąpiło po upadku powstania styczniowego, kiedy nawiązano do francuskich i angielskich myślicieli (John Stuart Mill, Herbert Spencer, Henry Thomas Buckle). Program pozytywistyczny ogarnął również literaturę (oprócz estetycznych także cele dydaktyczne), dlatego "pozytywizm" w Polsce oprócz światopoglądu i programu społecznego oznacza również epokę literacką. Pozytywizm polski był znacznie opóźniony w stosunku do krajów Zachodniej Europy. Powodem były warunki wewnętrzne kraju pozbawionego państwowości i rozdzielonego pomiędzy trzech zaborców. W poszczególnych zaborach odmienny stopień rozwoju miały procesy społeczno-ekonomiczne, różnił się też stopień ograniczeń, cenzur, nacisków i represji.

scjentyzm - pogląd związany z empiryzmem, według którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości można uzyskać tylko poprzez poznanie naukowe, tzn. oparte na osiągnięciach poszczególnych dyscyplin nauk szczegółowych (A. Comte)

ewolucjonizm - między innymi kierunek filozofii II połowy XIX wieku inspirowany przez teorię Darwina i system filozoficzny H. Spencera, którego głównym założeniem była koncepcja zmienności i postępowego rozwoju całej rzeczywistości (zwłaszcza społecznej). Rozwój ma charakter ewolucyjny (ciągły, stopniowy i jednokierunkowy), dotyczy całej ludzkości, jak również pojedynczych społeczeństw, instytucji i dziedzin kultury.

utylitaryzm - koncepcja etyczna, zgodnie z którą najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania (zwłaszcza moralnego, społecznego i politycznego powinno być "największe szczęście największej liczby ludzi" (hedonizm), (J.S. Mill)

agnostycyzm - pogląd filozoficzny, negujący możliwość poznania obiektywnej rzeczywistości lub pewnych jej aspektów, fragmentów, zwłaszcza "istoty rzeczy" (Immanuel Kant: "rzeczy same w sobie" - przestrzeń, czas, przyczyna, jedność, wielość itp.), prawidłowości i praw rozwoju świata.

monizm przyrodniczy - pogląd przeciwstawny dualizmowi, zgodnie z którym natura rzeczywistości (bytu) jest jednorodna, istnieje tylko jedna substancja materialna lub duchowa.

Sytuacja w trzech zaborach:

ZABÓR AUSTRIACKI - GALICJA.

• Kryzys rolnictwa wywołany konkurencją Stanów Zjednoczonych, powolna mechanizacja - spowodowana brakiem funduszy; przewaga drobnych gospodarstw własnościowych. W przemyśle zaznaczył się ogólny słaby wzrost produkcji, rozpoczęto wydobycie ropy naftowej.

• Dzięki autonomii galicyjskiej nastąpił rozwój szkół i instytucji kulturalnych - działały dwa polskie uniwersytety (krakowski i lwowski), a w roku 1871 powstała Akademia Umiejętności. Istniały polskie teatry. Swoboda druku umożliwiała wydawanie publikacji, które nie mogłyby ukazać się w innych zaborach.

• Warstwy dominujące to rodowa arystokracja i bogate ziemiaństwo, konserwatywne i odnoszące się z niechęcią do działań powstańczych i rewolucyjnych.

• We Lwowie powstaną organizacje socjalistyczne, a także rozwinie się ruch chłopski.

ZABÓR PRUSKI

• W rolnictwie utrwalił się model kapitalistyczny, produkcja zbożowa przestawiona na hodowlę (zbytek na rynku niemieckim), wysoki poziom mechanizacji. W przemyśle produkcja ma tendencje wzrostowe (głównie Śląsk i Wielkopolska), pojawiają się nowe struktury przemysłowe (spółki akcyjne). Następuje gwałtowny proces urbanizacji, nowoczesną infrastrukturę tworzy rozwinięta sieć kolejowa i łączności (telegraf, telefon, poczta).

• Ludność poddana germanizacji - osłabienie życia kulturalnego. Ograniczenie działań oświatowych i społecznych na terenie Poznańskiego. Powstały instytucje naukowe (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk), biblioteki, wydawnictwa i czasopisma (Tygodnik Poznański).

ZABÓR ROSYJSKI - głównie KRÓLESTWO POLSKIE

• Kryzys rolnictwa (konkurencja USA), połowa użytków rolnych zajęta przez małe gospodarstwa; mechanizacja dopiero na początku XX wieku. Rozwój przemysłu po otwarciu granicy Cesarstwa: przemysł chemiczny (Łowicz), farmaceutyczny (Pabianice), włókienniczy (okręg łódzki). Następuje ogólny wzrost produkcji przemysłowej; powstawanie spółek akcyjnych. Rozwój urbanizacji (Warszawa i Łódź).

• Narastająca rusyfikacja, ograniczenie możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej (działalność generała - gubernatora). Rosyjski językiem urzędowym; Warszawa miastem gubernialnym - traci status stolicy. Trwa stan wojenny (do 1914) - uciążliwa cenzura prasy i wydawnictw.

Do pozytywistach warszawskich należeli: Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus, Julian Ochorowicz, Piotr Chmielowski, a także Eliza Orzeszkowa. Reprezentowali oni krytyczną postawę wobec powstania, uważając je za wydarzenie tragiczne i szkodliwe, jednak uważali, że demokratyzm należy kultywować i nadać mu rozmach.

Poglądy Orzeszkowej odzwierciedla esej wydany w Wilnie w 1880 roku Patriotyzm i kosmopolityzm, w którym mówi o wadze związków społecznych i historycznych, a także o obowiązku pracy.

"Przysługi otrzymane od społeczeństwa rodzimego jednostka wynagrodzić może tylko osobistą, własną pracą, a części zasobu zgromadzone przez wieki i miliony, na korzyść swą użyte, zwrócić zasobowi temu w postaci wytworów tej pracy."

Prus swój punkt widzenia przedstawił w Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, opublikowanym w 1883 roku w "Nowinach". Uważa, że człowiek nie może istnieć bez społeczeństwa, którego rozwój zależy od stopnia rozwoju jednostek. Państwo powinno być zamieszkane przez ludność silną, pracowitą i oświeconą. Szczęście, doskonałość i użyteczność to cechy, które poprzez jednostkę wpływają na społeczeństwo. Harmonia interesu prywatnego i społecznego to ideał, do którego dąży cywilizacja. Natomiast celem doskonalenia człowieka ma być wszechstronny rozwój jego fizyczności, zmysłów, inteligencji i uczuć i aby to było możliwe trzeba stać się "członkiem czynnym nie tylko swojej rodziny, ale rozmaitych spółek, w których kształcą się przymioty obywatelskie. [...] Ale doskonalić się prawdziwie można tylko przez pracę i stosunki." Doskonałość człowieka jest zależna od stopnia znajomości praw natury i opanowania ich, dlatego należy upowszechnić nauki przyrodnicze i techniczne.

"Znaczy, że do zwiększenia sumy szczęścia i doskonałości trzeba, ażeby jak najwięcej jednostek, że nie powiem: każda jednostka, miała na własność jakieś siły natury, czy to ziemię, czy zwierzęta, czy motory, a obok nich pewną ilość surowych i przerobionych materiałów, gotowych wyrobów i łatwość nabycia gotówki."

Świętochowski, zwany również "papieżem pozytywistów" przedstawił swoje poglądy we Wskazaniach politycznych:

"Pragniemy życia i szczęścia - rzeczywistego. Otóż przekonaliśmy się w bolesnych doświadczeniach, że ani jednego zapewnić, ani drugiego dać nam nie może gra w loterię wojenną i zagraniczne łaski, lecz ciężka, spokojna i wytrwała praca. [...] W dawniejszych traktatach politycznych panowała jakaś wrzawa wojenna, brzmiały bębny i trąby bojowe, każde słowo było cięciem pałasza lub świstem kuli: w obecnych, o ile je posiadamy, widzimy tylko głęboko w ugory rodzime zaryty pług i słyszymy spokojne nawoływania spracowanych oraczów. Tam obrazy przedednia rozstrzygającej bitwy, tu zabiegi około siewów i zbiorów. [...]

Jeżeli przed naszymi oczyma świeci wyczekiwany, a dotąd niespełniony ideał społeczeństwa, nie jest on groźnym, zakutym w zbroję państwem, lecz systemem stosunków, dozwalających wszystkim jednostkom rozwijać się naturalnie, pracować spokojnie, ujawniać swe pragnienia wszechstronnie."

W 1871 roku opublikował manifest My i wy, w którym miał być zawarty program młodych. Niestety czytelnik nie może dowiedzieć się o nim zbyt wiele, a autor przedstawia same ogólniki. Mówi o potrzebie postępu, rozpowszechnieniu nauki w społeczeństwie.

"My jesteśmy młodzi, nieliczni, nie rządzący się widokami własnych korzyści, uwolnieni z obowiązku hołdowania pewnym stosunkom i znajomością; wypowiadamy swoje przekonania otwarcie, nie lękamy się sądu i kontroli, pragniemy ją rozciągnąć na wszystkich, pragniemy pracy i nauki w społeczeństwie, pragniemy wywołać siły nowe, zużytkować istniejące, skierować uwagę przed, a nie poza siebie - oto nasze wady. Wy jesteście starzy, liczni, krępowani między sobą tysiącem niewidzialnych nici, skradacie się ze swoimi zasadami nieśmiało, żądacie w literaturze spokoju, nieruchomości, każecie wszystkim patrzeć w przeszłość, szanować nawet jej błędy."

Manifest ten łączy się ściśle ze sporem "starej" i "młodej" prasy, prezentując program społeczny "młodych" oraz ich poglądy opowiadające się za odrzuceniem przeżytków szlachetczyzny oraz tradycyjnego sposobu życia i gospodarowania. "Młodzi" reprezentowani przez pozytywistów występowali na łamach Przeglądu Tygodniowego, krytykując obóz zachowawczy i tradycjonalistyczny, atakując konsekwencje (głównie polityczne) romantycznego sposobu myślenia. Reprezentowali ideał postępowego, demokratycznego światopoglądu mieszczańskiego.

"Starzy" reprezentowali tradycyjne, niechętne postępowi poglądy. Skupieni byli wokół "Biblioteki Warszawskiej", a także wokół konserwatywnej prasy galicyjskiej - Czas. Istniały jednak pewne płaszczyzny, na których poglądy przeciwstawnych obozów były zgodne. Była to m.in. niechęć do politycznych implikacji romantyzmu lub też postaw ugodowych.

Dużym utrudnieniem w polemice i przedstawieniu własnych poglądów była cenzura carska, zmuszająca publicystów do stosowania omówień, metafor, a także frazeologii retorycznej. Przeciwstawne poglądy obu obozów dotyczą stosunku wobec tradycji, nauki, religii, oceny klas społecznych, a także funkcji literatury i sztuki.

Aleksander Świętochowski jest również autorem artykułu opublikowanego w 1873 roku - Praca u podstaw, w którym dowodzi, że idea pracy przełamie konserwatywne nawyki i bariery między klasami.

"U nas, pomimo że wrodzona łagodność narodu nie posługiwała się nigdy wyrafinowanym tyraństwem [...], postępowanie jednak obywateli z włościanami nie miało nic wspólnego z ojcostwem i opieką. Zawsze pojedynczymi wyrazami tych proporcji był przesąd, szlachecka buta, pogarda, niedbalstwo, a często ekonomskie baty. I dlatego, jeżeli wykładnik dzisiejszych stosunków nie ma być ujemny, powyższe czynniki zmienione być winny na: szkółki, biblioteczki, moralne wpływu, opiekę i tym podobne dźwignie ludowej oświaty i dobrobytu."

"Praca u podstaw" miała na celu rozszerzenie i przebudowę świadomości społecznej, a także wprowadzenie przekonania, że pomimo trudnej sytuacji politycznej (działania prowadzone przez zaborców, dążących do wynarodowienia Polaków) świat się zmienia i tworzy się nowoczesna cywilizacja miejsko- przemysłowa, a także dochodzą do głosu nowe klasy i warstwy społeczne. Warunkiem przetrwania narodu miało być uświadomienie tych warstw poprzez szeroki program edukacyjny i reedukacyjny. Przekonanie to wiązało pozytywistów z tradycją oświeceniową. Zawodność środków politycznych (wobec odsuniętej nadziei na odzyskanie niepodległości) została zastąpiona przez działania w sferze społecznej i ekonomicznej.

Mimo wzburzenia, jakie Świętochowski wywołał swym artykułem Wskazania polityczne, miał on duży wpływ na ówczesną inteligencję, szczególnie kiedy objął redakcję pisma Prawda, w którym ogłaszał stały felieton o znamiennym, ironicznym tytule Liberum veto.

"Przedburzowcy" składali się z młodych pisarzy galicyjskich, m.in. należeli do nich: Michał Bałucki, Edward Lubowski, Walery Łoziński, Mieczysław Romanowski, Józef Szujski i Ludwig Gumplowicz. Ich nazwa pochodzi z wiersza Żegnaj Romanowskiego, w którym "przedburzowiec" oznacza człowieka przynależnego do "przeklętego plemienia", dotkniętego letargiem, oczekującego na burzę, która ocuci zmartwiałe serce.

"Przedburzowcy" pragnęli wielkiego przełomu historycznego i oczyszczającej przemiany, która miałaby gruntownie odrodzić naród, modlili się o sukces w walce z zastojem, zacofaniem i nawykiem społeczeństwa do niewoli. W 1863 roku wszyscy wzięli udział w powstaniu: Romanowski zginął, a po klęsce większość z nich znalazła się w więzieniu.

Opowiadali się przeciw mesjanizmowi i mistycyzmowi, krytykowali wierszoróbstwo romantyczne - środkiem wyrazu miał być dramat, poemat, a także prozatorska powieść.

Byli zwolennikami jednego z najwybitniejszych ówczesnych ekonomistów polskich, a zarazem filozofa pozytywistycznego - JÓZEFA SUPIŃSKIEGO. Jego najważniejsze dzieło to dwutomowa Szkoła polska gospodarstwa społecznego, w której przeciwstawia się lekceważeniu spraw gospodarczych przez romantyków oraz frazesom o wyższości ducha nad materią. Uważał, że duch ludzki nie rozwija się w biedzie lecz w zdrowym "ciele", natomiast moralność społeczeństw podnoszona jest przez powszechną oświatę i dobrobyt, a nie przez nawoływania moralistów. Bieda i zacofanie są przyczyną występków popełnianych w społeczeństwie, rzadziej zdarza się to w zbiorowościach zamożnych. Groźbą narodu jest mesjanistyczna wiara w wielką rolę przywódczą wobec innych narodów i marzenia poetyckie o pożytkach z przegranych powstań. Niewłaściwe jest odnoszenie się z pogardą do cywilizacji przemysłowo-handlowej oraz skrzętności praktycznej Zachodu. Nie powinno odkładać się unowocześnienia społeczeństwa i należy działać w tej dziedzinie (mimo ograniczeń w niewoli narodowej) o wiele skuteczniej i wszechstronniej. Nasze zacofanie nie wynika z niewoli politycznej, lecz ta niewola wynikła z zacofania.

Stańczycy rekrutowali się z konserwatystów galicyjskich, którzy w roku 1863 zaangażowali się w pomoc Królestwu, przechodząc na pozycje ugody z Austrią. Należeli do nich m.in.: Józef Szujski, Stanisław Tarnowski i Stanisław Koźmian. Ich nazwa pochodzi od tytułu felietonów Szujskiego, opublikowanych w 1869 roku - Teka Stańczyka (satyryczną tonację felietonów zapowiadało imię błazna-filozofa).

Oceniali powstanie jako nieszczęście, które dotknęło wszystkich i choć sprzeciwiali się osądom zaborczych sądów wojskowych, byli przeciwni pielęgnowaniu mentalności, która doprowadziła do wybuchu. Przyznawali hołd poległym, jednak nie zgadzali się z tworzeniem pochwalnej legendy zdarzeń, które tyle kosztowały Polaków. Kpili z prób uświęcania wspomnień i symboli roku 1863, z sentymentalizmu, z jakim rozpamiętywano konspirację i gotowanie się do nowych spisków. Uważali, że należy skończyć z patriotyzmem egzaltowanym oraz z mesjanistycznymi utopiami. Według nich postawa rewolucyjna straciła sens polityczny i społeczny i kłóciła się z nauką Kościoła. Przeciwstawiali się irracjonalizmowi politycznemu i zachwianiu moralno-religijnego porządku.

3.

Typowa tematyka, gatunki i bohater literacki oraz rola twórcy i funkcja literatury w epokach romantyzmu i pozytywizmu.

Romantyzm pozytywizm

typowa tematyka wolność ojczyzny i bunt przeciw zaborcom, miłość romantyczna, mesjanizm narodowy i jednostkowy, przyroda, misja poety i poezji miasto, a jednostka, kariera i władza pieniądza, wojna, chłopi i wieś, Żydzi

typowe gatunki literackie dominacja poezji, dramat romantyczny, ballada, poemat dygresyjny, powieść poetycka dominacja prozy, nowela, powieść, powieść historyczna

bohater literacki romantyczny kochanek, tragiczny patriota człowiek wywodzący się z niskich warstw społecznych, karierowicz, "zwykły" mieszczanin

rola twórcy autor dzieła niemal równy Bogu - ma moc twórczą pisarz jako zwykły człowiek, zawód ten nie uprawnia do żadnych przywilejów - powinni żyć jak wszyscy i ich twórczość powinna być przydatna

funkcja literatury wyrażanie i stwarzanie podstaw dla buntu, konspiracji i powstań, kształtowanie postawy bojownika o wolność ojczyzny, dyskusja problemów społecznych, ważnych wobec problemów narodu utylitaryzm - poruszanie problemów społecznych, narodowych i gospodarczych oraz wskazywanie sposobów ich rozwiązania

Rola publicystyki pozytywistycznej, nowelistyki i utworów tendencyjnych.

Publicystyka odegrała ważną rolę w propagowaniu haseł pozytywistycznych. Artykuły wzywające do podjęcia konkretnej pracy dla dobra całego społeczeństwa. Wskazywały na charakter literatury, która powinna być użyteczna, podająca przykłady potrzebnych postaw ludzkich i proponująca rozwiązanie problemów zgodnie z założeniami pozytywizmu. Na łamach czasopism toczyła się dyskusja na temat nowych założeń filozoficznych związanych z ideą pozytywistyczną (walka "młodej prasy" ze "starą"). Były to artykuły, felietony, reportaże, notatki prasowe i eseje. Artykuły pozytywistów drukowały takie pisma jak: "Przegląd Tygodniowy", "Niwa", "Ateneum"

Nowela

Nowela była gatunkiem, który wcześniej niż inne osiągnął w literaturze polskiej poziom europejski. Noweliści polscy podjęli wówczas trud literackiego eksperymentu. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Z drugiej strony kształtowała się norma potocznego i komunikatywnego stylu. Problematyka nowel nabiera cechy tendencyjnego ujmowania problemów podjętych już wcześniej przez publicystykę - aktualność i obowiązek interwencyjności. Tendencyjność z czasem zanika, świat przedstawiony staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne.

W pozytywistycznej nowelistyce ważny jest problem bohatera, którym jest człowiek z ludu. Ukazana jest ciemnota i nędza chłopów. Powszechny staje się też temat miasta i cywilzacji. Humanitartzm autorów nowel wyraża się najpełniej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki dziecięcej. Podejmowana jest także problematyka asymilacji Żydów i patriotyczna. Nowel odnoszące się do uniwersalnych wartości humanitaryzmu, demokratyzmu i patriotyzmu są one zwykle najbardziej wartościowe.

Literatura tendencyjna przeważała w literaturze pozytywistycznej między rokiem 1870 i 1880. Cechował ją schematyzm, który ujawnia się we wczesnych nowelach Orzeszkowej, Bałuckiego i Sienkiewicza. Utwory tendencyjne oceniały rzeczywistość przedstawianą, zawierały apele do czytelnika i pouczenia. Kreowanie postaci cechowała jednoznaczność - albo ktoś był dobry albo zły. Kulminacją utworu był mający pouczyć czytelnika finał o jasnej wymowie moralnej. Około roku 1880 zauważono jednak, że literatura taka sprzyja szablonom i uproszczeniom obrazu świata, a szlachetne intencje służą kiepskim pisarzom za usprawiedliwienie marnych utworów.

Realizm jako prąd artystyczny - założenia i przedstawiciele.

Założeniem realizmu była prawdziwość i wierność odtworzenia rzeczywistości w fikcji literackiej. Do zasad realizmu należą:

-pojmowanie procesu tworzenia jako studium społeczeństwa i natury, opartego na rzetelnej wiedzy i wnikliwej obserwacji

-tworzenie świata przedstawionego według zasad prawdopodobieństwa, zgodnych z powszechnym doświadczeniem i aktualnym stanem wiedzy

-kształtowanie materiału artystycznego w całości o walorach poznawczych przez wybór zjawisk, postaci i sytuacji typowych dla danej klasy lub grupy społecznej, procesu historycznego, oraz ukazanie ich w sposób silnie zindywidualizowany i szczegółowy z zachowaniem zasady prawdopodobieństwa życiowego

- komunikatywnemu i zobiektywizowanemu przedstawieniu wiarygodnej wizji służą: forma językowa eliminująca bezpośredni komentarz autorski, zbliżenie do języka potocznego i pozaliterackie formy wypowiedzi (list)

Realizm łączy krytycyzm z przekonaniem o możliwości wszechstronnego i wiarygodnego poznania rzeczywistości.

Twórcy we Francji: H. De Balzac, Stendhal, G. Flaubert

w Anglii: Ch. Dickens, G. Meredith

w Niemczech: G. Freytag, O. Ludwig

w Rosji: N. W. Gogol, L. N. Tołstoj, F. M. Dostojewski

w Polsce: B. Prus, E. Orzeszkowa

Przemiany światopoglądowe i estetyczne w latach osiemdziesiątych.

Lata osiemdziesiąte stanowią szczytowy okres w dziejach ówczesnej literatury polskiej. Powstały wtedy największe dzieła polskiej prozy dziewiętnastowiecznej. Po fazie nowelistyki nadeszła faza dojrzałego realizmu (lata 80), oraz faza schyłkowa (lata 90 -te, równoległa z Młodą Polską). Na lata 80-te przypadł rozwój naturalizmu. W prozie rozwijał się powoli i krył się jeszcze w cieniu wielkiej realistycznej powieści. Powieści i nowela lat osiemdziesiątych były i syntezą i oryginalnym przetworzeniem wcześniejszego dorobku prozy polskiej i obcej, a także rozwinięciem nowych doświadczeń artystycznych. Poetyka dojrzałego realizmu to także odkrycia w zakresie form narracyjnych, kompozycyjno - fabularnych, kreacji postaci, koncepcji języka i stylu. W latach dziewięćdziesiątych nastąpiło dalsze skomplikowanie obrazu literatury:}

Naturalizm - założenia światopoglądowe i estetyczne, przedstawiciele (w literaturze polskiej i obcej).

Jako prąd literacki ukształtował się we Francji w drugiej połowie XIX wieku. Prekursorami byli G. Flaubert i E. i J. Goncourtowie, a twórcą i teoretykiem Emil Zola. Naturalizm przejawiał się w prozie i dramacie. Był uwarunkowany pozytywistyczną myślą filozoficzną, rozwojem nauk ścisłych i przyrodniczych. Identyfikując założenia literatury z zasadami nauki, jego koncepcja artystyczna oparta była na teoriach naukowych, zwłaszcza Ch. Darwina i H. Taine'a. Koncepcja świata przedstawionego w utworze literackim zmierzała do ukazania egzystencji ludzkiej zdeterminowanej fatalistycznie prawami natury (fizjologizm) i środowiska społecznego. Rzeczywistość ma charakter wyraźnie pesymistyczny. Świat współczesny, w którym panują kapitalistyczne prawa, jest patologiczny. Społeczeństwem rządzą zasady bezwzględnej walki i przemocy, a jednostkami - popędy i instynkty. Człowiek jest przede wszystkim cząstką przyrody.

Fikcja literacka została podporządkowana dokumentaryzmowi, bezstronnej i szczegółowej obserwacji faktów. Naturalizm poszerzył zakres tematyczny literatury (panorama klas, warstw i grup społecznych, ostre ukazywanie kontrastów społecznych, obyczajowość i moralność burżuazji) i zasób środków ekspresji artystycznej (brutalność obrazowania, autentyzm językowy - żargon, drastyczne słownictwo).

Przedstawiciele w Polsce: G. Zapolska, I. Dąbrowski, Z. Niedźwiecki, J. A. Kisielewski, w początkowym okresie twórczości :W. Reymont, W. Orkan, S. Żeromski.

USA: E. Hemingway, J. Steinbeck, E. Caldwell

Francja: Gustave Flaubert, Guy de Maupassant, Joris - Karl Huysmans

4.

Porównanie romantycznej i pozytywistycznej koncepcji patriotyzmu. “Patriotyzm przetrwania" a ugodowość i lojalizm. Wymowa opowiadania B. Prusa Omyłka: sens tytułu, ocena postaw bohaterów, motyw odwagi, tchórzostwa, prawdy i kłamstwa. Porównanie postaw kasjera z Omyłki i Zołzikiewicza ze Szkiców węglem. Pozytywiści wobec romantyzmu i powstania styczniowego (przykłady z biografii i twórczości). Motyw powstania styczniowego w twórczości pozytywistów (zestawienie). Hołd bohaterom powstania styczniowego w twórczości E. Orzeszkowej. Wpływ powstania styczniowego na biografie i postawy bohaterów Nad Niemnem. Motyw klęski powstania styczniowego w liryce A. Asnyka.

Porównanie pozytywistycznej i romantycznej koncepcji patriotyzmu.

Spór pokoleń.

Po klęsce powstania styczniowego nastąpił upadek wartości romantycznych “starego" pokolenia. “Młodzi" odrzucali tradycję literacką: Biblię, historię, folklor. Tematem twórczości stała się teraźniejszość; krytyka rzeczywistości. Etos walki zmienił się w etos pracy, indywidualizm - w zbiorowość. Romantycy kreowali bohatera tragicznego, samotnego, a pozytywiści - zafascynowanego nowoczesnością inteligenta albo człowieka z nizin społecznych. Świat poznawano przy pomocy nauki i doświadczenia (scjentyzm, empiryzm).

Pokolenie “młodych" zrodziło się ze zdeklasowanej szlachty. Należeli do niego w większości słuchacze Szkoły Głównej - “papież" polskiego pozytywizmu Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa. Nowa generacja uważała, iż niepodległościowy zryw może doprowadzić do upadku świadomości narodowej osłabionego już walkami społeczeństwa. Prezentowała ideały postępowe i demokratyczne. Drogą do wyzwolenia miały być praca u podstaw i praca organiczna. “Młodzi" wskazywali na konieczność rozwoju oświaty, przemysłu, postulowali asymilację Żydów i emancypację kobiet.

Spór generacji “młodych" i “starych" zaznaczył się w prasie. “Młodzi" wystąpili na łamach “Przeglądu Tygodniowego". Atak prowadził głównie Świętochowski w manifeście “My i wy". “Starzy" skupieni byli wokół “Biblioteki Warszawskiej" i konserwatywnej prasy galicyjskiej “Czas". Spór dotyczył stosunku do tradycji, religii, nauki oraz funkcji literatury i sztuki.

“Patriotyzm przetrwania" a ugodowość i lojalizm.

Tuż po klęsce bronili dobrego imienia powstania głównie “czerwoni" emigranci lub bliscy im pisarze. Tymczasem przeprowadzono też obrachunek krytyczny z powstaniem i tutaj można wyróżnić dwie postawy:

· Stańczycy (konserwatyści krakowscy)

Działacze:

- Józef Szujski

- Michał Bobrzyński

- Stanisław Tarnowski

Stronnictwo to powstało w latach 60-tych XIX w. Byli lojalni wobec Austrii. Zwalczali radykalne i postępowe prądy społeczne. Wysunęli koncepcję trializmu (związek trzech państw na zasadzie równoległości). Byli przeciwni tradycji szlacheckiej demokracji, ale i romantycznemu uwielbianiu ludu; najwyższą wartość stanowiło państwo o silnej władzy, zaś chcieli swoje cele osiągnąć przy pomocy Austrii, z którą trzeba zawrzeć kompromis.

Oceniali powstanie jako nieszczęście, które dotknęło wszystkich i zabraniali pielęgnowania tej mentalności, która do tego przywiodła. Poległym należy się żałobne wspomnienie, ale żywi nie powinni tworzyć pochwalnej legendy zdarzeń, które nas tyle kosztowały.

W Tece Stańczyka oskarżyli obóz demokratyczny o dążenie do przewrotu społecznego.

· Pozytywiści warszawscy

Walką powstańczą także uważali za zagrożenie dla społeczeństwa, ale nie godzili się na potępianie wszystkiego. Sądzili, że należy kultywować demokratyzm, zaś u Stańczyków raził ich klerykalizm i deklaracje lojalności wobec Austrii.

Z ich programem były związane takie hasła jak:

- praca organiczna – działalność gospodarcza, oświatowa, naukowa, kulturalna i samorządowa prowadzona legalnie. Przeciwstawiana była spiskom i walkom orężnym, które wyniszczały organizm społeczny. Legalizm nie oznaczał tu godzenia się z zaborami na zawsze, natomiast zaniechanie niecierpliwych planów niepodległościowych do odpowiedniego momentu. Jan Koźmian w 1848 r. w “Przeglądzie Poznańskim" jako pierwszy użył tego terminu.

- praca u podstaw – określenie zadań najpilniejszych i elementarnych, możliwych do wykonania bez specjalnego nakładu kapitałowego, a obejmujących część społeczeństwa najliczniejszą i najbardziej potrzebującą (np. oświecenie, uświadomienie chłopów na wsi, gospodarka w rękach Polaków). Terminu tego użył po raz pierwszy Aleksander Świętochowski, który był zagorzałym zwolennikiem tego rodzaju działań i jednocześnie jednym z największych jego krzewicieli.

- emancypacja kobiet – równouprawnienie (B. Prus Emancypantki)

- asymilacja Żydów – równouprawnienie Żydów (jak i mieszczan). Problem poruszano w latach 1866-1915 w piśmie Izraelici.

B. Prus Omyłka

Sens tytułu – omyłka, w ocenie postaw ludzkich. Uznanie za szpiega starego człowieka, który mieszkał w chacie na tyłach wsi, a za patriotę dwulicowego kasjera, który wsławił się jedynie tchórzostwem i umiejętnością śpiewania patriotycznych piosenek.

Ocena postaw bohaterów :

1. Antoś – mały chłopiec nie rozumie wydarzeń, ale jest bystrym obserwatorem, wrażliwym, otwartym.

2. Mama Antosia – poważana przez współmieszkańców, mądra ( wszyscy przychodzą do niej po radę ), odważna ( w czasie zamieci poczęstowała szpiega gorącym mlekiem, u niej spotykali się tzw. spiskowcy ), sprawiedliwa, wrażliwa.

3. Pan Dobrzański – nauczyciel chłopca, były powstaniec odważny, uczciwy (zganił kasjera za napaść na szpiega)

4. Szpieg – starszy człowiek – były powstaniec, uznany za zdrajcę podczas bytności na emigracji, gdzie tylko on miał pieniądze, a wstydził się przyznać, że pracuje w służbach oczyszczania miasta. Człowiek nieszczęśliwy, wrażliwy, odważny (uratował brata Antka – Władka)

5. Kasjer – tchórz, dwulicowy, obłudny (szczycił się swoim patriotyzmem śpiewając antyrządowe piosenki, ale gdy wcielano do armii to nie poszedł, jak również podczas bitwy koło wsi schował się i wyszedł dopiero po jej zakończeniu. Nie przeszkadzało mu to wydać domniemanego szpiega.)

Porównanie postaw Kasjera z “Omyłki" i Zołzikiewicza ze “Szkiców węglem".

Obydwaj bohaterowie są obłudnymi tchórzami i kombinują jak przeważyć szalę na swoją stronę i się przy tym nie nadźwigać. Kasjer chce odnieść jak największe korzyści z wojny, nie biorąc w niej udziału, Zołzikiewicz natomiast chce pozbyć się męża Rzepowej wysyłając go do wojska zamiast syna wójta, by samemu móc wykorzystać kobietę.

Pozytywiści wobec romantyzmu i powstania styczniowego (przykłady z biografii i twórczości).

Pisarzom debiutującym tuż przed powstaniem styczniowym marzyło się nawiązanie do tradycji wielkiej poezji romantycznej, do jej rozmachu myślowego i jej więzi z życiem narodu. Jednocześnie zdawano sobie sprawę z tego, że trzeba wychodzić poza tamte treści. Wierność tradycji nie powinna polegać na niewolniczym naśladowaniu wieszczów. Zaczynali jako romantycy, zaś pozytywizm mieli dopiero stworzyć. Powstanie traktowali z należytym szacunkiem i potrafili docenić romantyczny zryw, musieli jednak odrzucić ideały na których się wychowali.

Sytuację swego startu radzi byli widzieć jako ponowienie walki pierwszego pokolenia romantyków z klasykami. Tak to ujmował Józef Szujski.

U romantyków krytykowali przede wszystkim:

· ideę mesjanizmu (Michał Bałucki zawarł m. in. w artykule Nasze grzechy krytykę mesjanizmu i mistycyzmu, dopominając się obnażenia błędów przeszłości, które doprowadziły kraj do rozbiorów)

· niechęć do prozy

· brak tendencyjności (według nich literatura powinna zawierać ideę postępu, kult pracy i nauki oraz ofiarność patriotyczną)

· przekonanie o wyjątkowym posłannictwie ideowym, bo swoje przewodnictwo duchowe narodu potraktowali skromnie, bardziej przyziemnie i prozaicznie, jako rodzaj pracy i służby nauczycielskiej

· kreację bohatera romantycznego

Pozytywiści radykalnie zerwali z romantyzmem, a za koronny argument w tej sprawie uchodzi obrachunek z powstaniem styczniowym, dokonany po jego klęsce. Naraziło ich to na wielostronną krytykę, oskarżano ich nawet o zdradę, a przecież sami mieli epizody powstańcze.

Literatura pozytywistyczna jest dziełem właściwie tylko jednego pokolenia. Wydarzeniem, które przesądziło o decyzjach ideowych i orientacjach literackich pisarzy urodzonych w pobliżu lat 1840-1850, stały się wypadki poprzedzające powstanie styczniowe i samo powstanie. Odcisnęły one trwałe piętno na ich dojrzewaniu i powracały w ich wspomnieniach jako fakty, do których odnosili kolejne pasma swych biografii. Nierzadko wiązało się to z osobistym udziałem w wypadkach:

· Michał Bałucki organizował w Galicji siatkę spiskową, mającą wspomagać powstanie w Królestwie. Gdy wpadł w ręce policji austriackiej, niemal przez rok był więziony w Krakowie.

· Adam Asnyk, który na wieść o powstaniu przyjechał do Warszawy z dalekiej zagranicy, przerwawszy studia, brał udział w pracy dwóch kolejnych Rządów Narodowych, a później przez kilka lat ratował się emigracją przed wyrokiem, jaki niechybnie byłby jego udziałem w kraju.

· Eliza Orzeszkowa żarliwie zaangażowała się w sprawy roku 1863 na Polesiu, w opiekę nad rannymi, ukrywanie tropionych i posługi kurierskie (własną karetą paradną udało się jej przewieźć Romualda Traugutta do granicy Królestwa). Sama uniknęła więzienia, ale jej mąż został skazany na zesłanie, a jego majątek skonfiskowano.

· Maria Konopnicka mieszkająca wówczas w okolicach łęczycy, podczas tłumienia w tamtych stronach “buntu" ratowała się wraz z mężem i kilkumiesięcznym synkiem ucieczką do Wiednia, potem do Drezna.

· Aleksander Głowacki (późniejszy Bolesław Prus) jako szesnastoletni gimnazjalista zbiegł do partyzantki. Podczas potyczki został ranny w głowę, był też więziony.

Mimo definitywnego zerwania z romantyzmem pozytywiści niejednokrotnie odwoływali się do minionej epoki i powstania. Robili to m. in.:

· B. Prus w Lalce (postać Stanisława Wokulskiego, człowieka o pozytywistycznym światopoglądzie, jednak przesiąkniętego romantyczną uczuciowością i skłonnością do idealizowania miłości, przekonaniem o swojej indywidualności).

· E. Orzeszkowa w Nad Niemnem (chodziło jej o podtrzymanie narodowej świadomości, ale nie drogą dosłownego powtarzania ich czynu zbrojnego, ale o naśladowanie programu ideowego bohaterów roku 1863

Motyw powstania styczniowego w twórczości pozytywistów (zestawienie).

Autor Tytuł Treść

B. Prus Omyłka Okres bezpośrednio przed i sam czas powstania są tłem dla dziejących się wydarzeń

B. Prus Lalka Stanisław Wokulski brał udział w powstaniu styczniowym, za co został zesłany na Syberię

E. Orzeszkowa Gloria Victis Akcja dotyczy okresu powstania styczniowego i rozgrywa się na terenie walk powstańczych

E. Orzeszkowa Nad Niemnem W powstaniu styczniowym zginął pierwszy brat Benedykta Korczyńskiego Andrzej, zaś drugi (Dominik) został zesłany

A. Asnyk Pijąc Falerno, Prośba Stosunek autora do powstania i jego klęski

A. Asnyk W dwudziestopięcioletnią rocznicę powstania 1863 roku

Hołd bohaterom powstania styczniowego w twórczości E. Orzeszkowej. Wpływ powstania styczniowego na biografie i postawy bohaterów Nad Niemnem.

E. Orzeszkowej mimo cenzury udało się w bardzo wyraźny sposób uwidocznić swoje uczucia dotyczące powstania styczniowego. Wspominając w Nad Niemnem o mogile powstańczej, w której spoczywali dwaj powstańcy, ale i przyjaciele: Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz, dała do zrozumienia, że nie sposób o bohaterach, których lud darzy takim szacunkiem. Sama mogiła w której spoczywają, nie jest zwykłym zbiorowym grobem, ale urasta ona do rangi symbolu. Także utworem Gloria Victis autorka pragnęła oddać pokłon bezimiennym powstańcom poległym w walce z zaborcą.

Motyw powstania styczniowego pojawia się cały czas w Nad Niemnem, choć nie jest on wyrazisty ze względu na cenzurę. Mimo to powstanie niejednokrotnie jest wspominane, ale nie wymieniane ani razu w sposób bezpośredni. Jest jednak obecne, bo miało realny wpływ na życie bohaterów. W mogile powstańczej spoczywali Andrzej Korczyński, Jerzy Bohatyrowicz i pozostali powstańcy, którzy polegli za walkę o niepodległą Polskę. Drugi brat Benedykta Korczyńskiego, Dominik zaś opuścił rodzinne strony.

Motyw klęski powstania styczniowego w liryce A. Asnyka.

A. Asnyk urodził się wcześniej niż pozostali pozytywiści, więc był od nich starszy. Wobec tego silniej niż oni odczuwał związki i wpływy romantyzmu.

Swój stosunek do powstania styczniowego porusza w wierszu Pijąc Falerno. Jest to tzw. liryka bólu istnienia. Chcąc zapomnieć o przeszłości i definitywnie ją odrzucić przyjmuje postawę hedonistyczną, posuwając się nawet do szyderstwa, cynizmu i bluźnierstwa (“winnice rosnące na grobach), które wynikają z krańcowej rozpaczy. W jego życiu nie ma jednak sposobu, który oddałby mu czyste sumienie i zapewnił wewnętrzny spokój. Nawet hedonizm nie pozwala ulżyć jego cierpieniom, jedynym sposobem, by się od nich uwolnić jest śmierć.

W wierszu Prośba klęska powstania (“Widziałem zbrodni zwycięski szał, /Widziałem klęski duchów i ciał"), powoduje że podmiot liryczny nie wierzy w nic, odebrany mu zostaje nawet sens życia. Potrzebny mu jest cel, gdyż jest idealistą i błaga o odzyskanie niepodległości, by umrzeć spokojnie. Bez ustanku szuka nadziei i wiary, chciałby zobaczyć Polskę niepodległą.

5.

Motyw pracy organicznej i pracy u podstaw w literaturze pozytywistycznej

(zestawienie przykładów).

Praca organiczna- obrona bytu narodu przez dążenie wszystkich części "organizmu"- społeczności, do postępu cywilizacyjnego, gospodarczo- społecznego i kulturalnego. Początki- lata trzydzieste XIX wieku, najpierw wśród osób przeciwstawiających się powstaniu. Później- hasło pozytywistyczne. Wzorowano się na filozofii Darwina i Spencera. Najważniejszymi założeniami był rozwój gospodarki, rolnictwa za pomocą kapitału polskiego.

B. Prus "Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju państwa" 1883 r.

Praca u podstaw- praca "nad ludem i dla ludu", postulat walki o oświatę i nadanie chłopom obywatelstwa.

. Świętochowski i L. Mikulski "Praca u podstaw" 1873 r.

Przykłady:

E. Orzeszkowa "Dobra pani"- zwraca uwagę na właściwe wykształcenie dziewcząt, aby przygotować je do życia i wychowania w przyszłości młodego pokolenia. Autorka stwierdza, że podstawy do życia w trwały sposób może zapewnić człowiekowi tylko właściwa nauka i odpowiednia praca.

"Tadeusz" E. Orzeszkowa- przesłanie skierowane do ziemiaństwa: autorka apeluje do niego o okazanie większego zainteresowania sprawami ludu wiejskiego, o polepszenie jego sytuacji materialnej, zakładanie szkół i ochronek dla dzieci.

"A... B... C..." E. Orzeszkowa- Joanna Lipska uczy dzieci czytać i pisać po polsku. Udziela biednym dzieciom lekcji, realizując w ten sposób program "pracy u podstaw".

"Nad Niemnem" E. Orzeszkowa

Andrzejowa Korczyńska, bogata ziemianka, uczy wiejskie dzieci czytać.

Benedykt i Witold Korczyńscy postanawiają realizować "pracę u podstaw"- pracę dla ludu, zwrot w jego stronę, troskę o jego rozwój i poprawę bytu. Chcą zreformować rolnictwo.

Witold uczy się i chce swoją wiedzę wykorzystać dla dobra innych.

Wokulski realizuje założenia pracy organicznej. Bogaci się i prowadzi firmę prowadzącą interesy z Rosją. Ponieważ jest Polakiem, taka działalność to rozwijanie polskiej gospodarki. Daje pracę Polakom. Finansuje naukowców. Jednak ponosi klęskę i sprzedaje sklep Szlangbaumowi.

Problemy ekonomiczne w kraju po 1864 r. (na podstawie zaboru rosyjskiego) w świetle prozy pozytywistycznej (nowelistyka, "Lalka", "Nad Niemnem"):

• polska wieś po 1864 r. (sytuacja gospodarcza, problem władzy, problem edukacji)

• sytuacja szlachty

• przemysł i handel

uwłaszczenie chłopów (ale nie wszystkich)

rusyfikacja szkół, sądów, urzędów

uczestnicy powstania®więzienie, Sybir lub kara śmierci

represje ekonomiczne:

podatki

kontrybucje

przymusowy wykup posiadłości

konfiskaty

dynamiczny rozwój przemysłu i miast

bankructwo szlacheckich majątków®skutek uwłaszczenia (musieli opłacać chłopów)

"Powracająca fala" B. Prus-

gospodarka kapitalistyczna z elementami feudalizmu- wielkie majątki ziemskie, brak kapitału na własną działalność (Gocłowski), bezrobocie

Pracodawca (G. Adler):

może dowolnie obniżać zarobki ponieważ jego firma jest jedynym źródłem utrzymania,

nie zapewnia opieki medycznej ani socjalnej,

dyskryminuje Polaków.

Robotnicy żyją w nędzy, są zagrożeni bezrobociem, bezradni wobec wyzysku. Nie chroni ich żadne prawo.

H. Sienkiewicz "Szkice węglem"-

Chłopi (np. Wawrzon Rzepa, jego żona) są bezradni wobec carskiej administracji, nie znają swoich praw. Są ciemni, zacofani, naiwni. Mimo uwłaszczenia sytuacja chłopów nie zmieniła się na lepsze. Nie orientują się w nowych warunkach społecznych, nie znają prawa. Są pozostawieni własnemu losowi. Stają się ofiarami carskiej administracji i urzędników gminnych (Zołzikiewicz).

Szlachta nie interesuje się sprawami chłopów, przyjmuje zasadę nieinterwencji- usprawiedliwienie własnej bierności..

"Tadeusz" E. Orzeszkowej-

Nędza, ciemnota służby folwarcznej pracującej ciężko na pańskim polu, nie mogącej zapewnić opieki swoim dzieciom.

"Mendel Gdański" M. Konopnicka, "Ogniwa" E. Orzeszkowa-

Handel skupiony jest w większości w rękach żydów- powód do antysemityzmu.

"Lalka" B. Prus-

Polscy mieszczanie nie są zdolni do działalności gospodarczej, potrafią tylko zazdrościć tym, którym się udało, np. Żydom (Szlangbaum).

Większość społeczności miasta żyje w ubóstwie- Powiśle.

"Nad Niemnem" E. Orzeszkowa

Dwory szlacheckie po powstaniu musiały dostosować się do nowej sytuacji ekonomicznej (uwłaszczenie chłopów). Wiele dworów upadło, wielu ziemian poległo w powstaniu, wielu zesłano na Syberię. Ich majątki skonfiskowano na rzecz skarbu carskiego.

Polacy nie mogli kupować ziemi na Litwie. Obowiązkiem patriotycznym było tą ziemię utrzymać. Mimo problemów finansowych (podatki, kontrybucje, spłata rodzeństwa) dokonał tego Benedykt Korczyński.

Jego opieka nad chłopami spowodowała represje ze strony władz i musiał z tego zrezygnować.

Zygmunt Korczyński nie interesuje się obroną majątku przed konfiskatą. Chce sprzedać ziemię i wyjechać za granicę.

Trudna sytuacja po powstaniu spowodowała zaostrzenie stosunków między dworem i chłopami.

"Lalka"

Ocena społeczeństwa polskiego w "Lalce" Bolesława Prusa.

Prus napisał, że "Lalka" ukazuje "polskich idealistów na tle społecznego rozkładu". Rozkładem nazwał to, że "ludzie dobrzy marnują się lub uciekają, a łotrom dzieje się dobrze. Że upadają przedsiębiorstwa polskie. Że ludzie niepospolici rozbijają się o tysiące przeszkód, że człowieka czynu gnębi powszechna nieufność i podejrzenia."

Arystokracja

Łęccy, Krzeszkowski, Dalski- żyją na wysokim poziomie, chociaż nie mają pieniędzy; działalność dobroczynną prowadzą dla rozrywki. Cechuje ich próżniactwo, pasożytnictwo, pogarda dla pracy i dla ludzi z innych stanów; fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm. Prowadzą wystawny tryb życia. Rujnując majątki przyczyniają się do ubożenia kraju. Brak patriotyzmu, obojętność wobec losów kraju i narodu.

Ochocki- inteligentny krytyk własnej klasy

Prezesowa Zasławska- rozsądna gospodyni swoich dóbr; prowadzi nowoczesne gospodarstwo. Opiekuje się chłopami z jej majątku.

Arystokracja (z nielicznymi wyjątkami) zajmowała się balami, podróżami, a nie sprawami kraju. Ich egoizm i degeneracja po części wynikały z nieświadomości.

Mieszczaństwo

polskie: (Szprot, Węgrowicz, Deklewski)

Polskim mieszczanom brak jest energii, przedsiębiorczości. Działają niechętnie, biernie poddają się losowi. Są zdolni jedynie do zazdrości tym, którym się powiodło. Są słabi, skłóceni, zacofani, bierni. wzorują się na arystokracji, która nie jest dobrym wzorem do naśladowania. Nie mają ambicji. Jednostki takie jak Wokulski narażone są na odrzucenie i niezrozumienie.

żydowskie: (Szlangbaumowie)

Konsekwentnie realizują swoje cele: "Każdy z nich goni za dziełami, podczas gdy realista Szlangbaum zdobywa kraj wykonując małe prace." Są energiczni, przedsiębiorczy, pracowici, oszczędni. Zdobywanie pieniędzy jest dla nich najważniejsze, potrafią być aroganccy, bezwzględni, ale i się poniżać. Przejmują bankrutujące sklepy, kamienice, spółki.

niemieckie: (Minclowie)

Cechuje ich pracowitość (kult pracy), wytrwałość, zaradność, oszczędność, uparta wola gromadzenia majątku.

Lud miejski: (furman Wysocki, Węgiełek, biedota Powiśla)

Mieszkańcy znajdują się w ciężkiej sytuacji (nędza, głód i bieda) którą mogliby zmienić ludzie bogaci. Są pracowici, uczciwi, skromni. Wdzięczni za każdą pomoc.

Polska jest krajem, w którym "jedni giną z niedostatku, a drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby nakarmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo, nie mogące zdobyć się na sprzęty, otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć".

Społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń, niszczy jednostki nieprzeciętne, wartościowe.

Motyw klęski idealizmu w powieści (trzy pokolenia idealistów, "non omnis moriar").

Idealiści wg pisarza to ludzie o określonej postawie wobec życia, dążący do celów wielkich i wzniosłych bez uwzględniania realnych możliwości społecznych. Ich najbardziej dotyka rozkład społeczny, wierzą w wielkość swych idei, ale działają w pustce, nie znajdują zrozumienia w swoim otoczeniu. Ich ideały, wartości i przekonania nie mają w tym społeczeństwie szans realizacji, nie ma w nim dla nich miejsca.

Jednak to właśnie do nich odnoszą się słowa "non omnis moriar" (nie wszystek umrę), gdyż mimo porażki, coś po sobie pozostawiają.

Wokulski, Ochocki, Rzecki- 3 pokolenia idealistów.

Prus ukazał w powieści trzy pokolenia idealistów, będących przedstawicielami trzech pokoleń. Reprezentują oni różne postawy i żyją na przełomie dwóch epok (romantyzm i pozytywizm) oraz dwóch ustrojów (feudalnego i kapitalistycznego).

Wokulski:

• Cechy romantyka: brał udział w powstaniu styczniowym, kocha się beznadziejnie w Izabeli, idealizuje ukochaną, próbuje popełnić samobójstwo

• Cechy pozytywisty: entuzjazm do wiedzy i postępu, umiejętność bogacenia się i działalność filantropijna

Rzecki:

• Romantyk

• Patriota, gotowy do poświęceń

• Idealista polityczny

• Wierzył w Napoleona

• Brał udział we Wiośnie Ludów

• Najważniejsza dla niego była praca

• Rzetelny i uczciwy

• Naiwny i krótkowzroczny

• Pisze pamiętnik

• Umiera, gdy nie może dłużej pracować

• Ideały, które wyznawał którym do końca służył okazały się niepotrzebne, musiał przegrać

Ochocki:

• Marzy o szczęściu ludzkości

• Entuzjasta nauki i techniki, fanatyk wiedzy, urzeczony wizją Geista

• Żyje w świecie naukowych utopii

• Marzy o zbudowaniu machiny latającej

• Wyrzekł się miłości i życia towarzyskiego

• Opuszcza Polskę, nie znajdując tu warunków do pracy naukowej

Idealiści ponieśli klęskę. Nie zrealizowali swoich marzeń i nie mogli żyć w społeczeństwie.

Przyczyny:

Rozkład społeczeństwa

Przesądy klasowe

Życie na styku dwóch epok

Jedyne wyjście:

śmierć®Rzecki

Ż

Wokulski (?)

­

wyjazd®Ochocki

Najlepsi ludzie odchodzą z Polski. Zostają ludzie pochłonięci zarabianiem pieniędzy, którym brakuje idealizmu.

Idealiści są potrzebni, aby społeczeństwo nie uległo rozkładowi.

Tragizm losów Stanisława Wokulskiego i Benedykta Korczyńskiego - ludzi “epoki przejściowej". Elementy romantyczne i pozytywistyczne w kreacji tych postaci. Obraz życia rodzinnego w “Nad Niemnem" - sytuacja rodziny odzwierciedleniem sytuacji społeczeństwa. Henryk Sienkiewicz wobec współczesnej sobie rzeczywistości. Problem edukacji i wychowania w prozie pozytywistycznej (przykłady). Motyw fascynacji nauką i techniką w utworach pozytywistycznych - przykłady.

1. Wokulski i Korczyński.

a) Stanisław Wokulski - pierwszą przyczyną tragizmu Wokulskiego są skłócone wpływy dwóch epok. Żyje on na przełomie dwóch epok: romantyzmu i pozytywizmu, w okresie rozkładu społeczeństwa feudalnego, a przed wykrastalizowaniem się społeczeństwa kapitalistycznego. Ulega wpływom obu epok - romantyzmu i pozytywizmu - ukształtowany w pierwszej, a działa w drugiej. Przyczyny jego katastrofy tkwią w nim samym - gdyby nie był romantykiem, nie idealizowałby ukochanej, a przekonawszy się jaką wartość reprezentuje, potrafiłby opanować swoje uczucie do niej; gdyby nie był pozytywistą i nie umiałby się wzbogacić, nie ubiegałby się o jej względy. Zaważyły więc na nim wpływy dwóch epok.

Jego cechy romantyczne i pozytywistyczne poprzez swoją przeciwstawność doprowadzają do niekonsekwencji w jego działaniu i do klęski. Niemożliwość pogodzenia romantyzmu i pozytywizmu musi doporowadzić do klęski.

Drugą przyczyną jest rozkład społeczeństwa - rozkład arystokracji, w salonach której Wokulski traktowany jest jak plenipotent oraz mieszczaństwa, które też go nie rozumie. Wokulski obserwuje społeczeństwo oczami pozytywisty, wie co należy robić by zaradzić nędzy i dalszemu rozkładowi, ale nikt go nie rozumie i nie docenia.

Nie może znaleźć dla siebie właściwego miejsca, bo nie ma miejsca dla jednostek twórczych - ani wśród arystokracji ani wśród mieszczaństwa.

Kolejną przczyną tragizmu losów Wokulskiego są przesądy klasowe arystokracji. Przegrywa swoje życie “przywalony resztkami feudalizmu". Jego losy kończą się tragicznie z powodu tkwiących wśród społeczeństwa polskiego przesądów klasowych, czyli pozostałości ustroju feudalnego. Wedłu arystokracji o wartości człowieka decyduje pochodzenie, tytuł, herb, krew przodków i majątek ziemski.

Wokulski romantyk - bieże udział w konspiracji w powstaniu styczniowym, kocha się beznadziejnie w Izabeli, idealizuje ukochaną, przypomina Gustawa z IV części “Dziadów", miłość jego kształtuje się pod wpływem poezji Mickiewicza. Daje się obezwładnić wyobrażeniu o miłości, nie dostrzegając wlaściwych realiów.

Wokulski pozytywista - cechuje go entuzjazm do wiedzy i postępu, umiejętność bogacenia się i działalność filantropijna (pomoc Wysockiemu, Węgiełkowi i Magdalence).

b) Benedykt Korczyński - po powstaniu przeżył wstrząs i przełom w swoich poglądach, z romantyka walczącego w powstaniu stał się pozytywistą (ale w ograniczonym zakresie) i człowiekiem ponurym, zamkniętym w sobie, zniechęconym, załamanym i otępiałym. Do przemiany tej przyczyniły się jeszcze, poza klęską powstania, jego praca, troski i nieszczęśliwe małżeństwo z miłości z posażną Emilią, która stała mu się kamieniem u szyi (egoistka, rozkapryszona romantyczka, męczennica własnych niespełnionych pragnień). Tryb życia Benedykta Korczyńskiego jest pełen wyrzeczeń i pracy ponad siły, sam kieruje całym gospodarstwem. Cały swój wysiłek skupia na utrzymaniu Korczyna, ale ta zaborczość prowadzi do starć i konfliktu z zaściankiem Bohatyrowiczów. Jest on tym trudniejszy, gdyż Benedykt w młodości żył w zgodzie z zaściankiem.

Jeszcze jedną przyczyną tragizmu losów Benedykta Korczyńskiego był konflikt z synem - Witoldem Korczyńskim. Jest to spowodowane konfliktem przekonań i ideałów ojca i syna. Ostatecznie jednak dochodzą do porozumienia odnośnie idei pozytywistycznych wyniesionych ze szkół przez Witolda - np. “praca organiczna" - (okazały się one zbieżne z pragnieniami Benedykta). Jednak przekonuje się on wreszcie, że zgubił swoje młodzieńcze ideały i że jego syn jest właśnie prawdziwym kontynuatorem tradycji patriotycznych.

2. Rodzina

a) Ziemiaństwo - są powiązani ze sobą różnymi więzami pokrewieństwa, zróżnicowani pokoleniowo (pokolenie starsze i młodsze).

Reprezentacni dworu

Korczyn - Benedykt Korczyński

Osowce - Andrzejowa Korczyńska

Olszynka - Kirłowie

Dom Benedykta prowadzi Marta Korczyńska, jego krewna, pracowita, zgorzkniała, znichęcona do życia.

Andrzejowa Korczyńska - arystokratka, wdowa po powstańcu Andrzeju Korczyńskim, bracie Benedykta; w Osowcach mieszka i dzielnnie kieruje swoim gospodarstwem.Po śmierci męża wypełaniała sobie czas poważną lekturą, uczyła wiejskie dzieci czytać i pisać.Pomagała Benedyktowi w wychowaniu i kształceniu Justyny Orzelskiej. Źle wychowała swojego syna. Izolując go od spraw społecznych, rozbudziła w nim egoizm i kosmopolityzm.

Maria Kirłowa - pracowita, sama prowadzi gospodarstwo, wychowująca pięcioro dzieci, koch dom i rodzinę, ma męża pasożyta, usprawiedliwia jego godne potępienia postępowanie.

Witold Korczynski - optymista, idealista, wyrasta w atmosferze ideałów pozytywizmu, w pracy na rzecz ludu widzi cel swojego życia.

Zygmunt Korczyński - pasożyt, rozpuszony, zmanierowany, bardzo źle wychowany przez swoją zaślepioną matkę - Andrzejową Korczyńską; rani najlepsze uczucia matki i żony.

Bolesław Kirło -próżniak, nierób, intrygant, plotkarz, spędza życie na jeżdżeniu od dworu do dworu, stały gość Korczyna, interesują go plotki i flirt, a trud wychowania pięciorga dzieci i prowadzenia gospodarstwa powierzył żonie.

Justyna Orzelska - urodziwa, zubożała szlachcianka, otrzymała staranne wykształcenie, przeżyła już swoją pierwszą miłość do Zygmunta, odrzuciła również zaloty Teofila Różyca. Miłość do Jana wywołuje szczęśliwą zmianę w jej smutnym życiu.

b) Szlachta zaściankowa (Anzelm Bohatyrowicz, Jan Bohatyrowicz, Fabian, Jaśmontowie i Staniewscy) - są biedni i ciemni, od chłopów różnią się większą dbałością o mieszkanie i ziemię, nie znają pijaństwa i złodziejstwa, są pełni życia, sił i energii, przywiązani do tradycji rodzinnych, podań i legend z przeszłości narodowej, kultywują miejsca gdzie para pierwszych Bohatyrowiczów rozpoczęła swoją cywilizacyjną misję oraz gdzie spoczywają powstańcy styczniowi.

Połączeniem dwóch rodzin i zbliżeniem między dworem a zaściankiem jest małżeństwo Jana i Justyny.

Anzelm Bohatyrowicz - powstaniec, który ocalał, stryj Jana Bohatyrowicza. Poczciwy i szlachetny, o złamanym sercu, po upadku powstania i niezrealizowanym małżenstwie z Martą Korczyńską chorował przez 9 lat.

Jan Bohatyrowicz - syn powstańca, Jerzego Bohatyrowicza, - wychowany przez stryja Anzelma, przedstawiciel młodego pokolenia w zaścianku Bohatyrowiczów. Pokochał Justynę od pierwszego spotkania, ona dostrzegła jego uczucie.

3. H. Sienkiewicz wobec współczesniej sobie rzeczywistości.

W pierwszych dziesięciu latach jego bogatej i różnorodnej twórczości prozatorskiej dominuje nowelistyka, w której poruszał aktualną problematykę pozytywistyczną. Kreślił obrazki obyczajowe (Hania), ukazywał życie wsi pouwłaszczeniowej w zaborze rozyjskim (Szkice Węglem), sytuację chłopa polskiego zmuszonego do służby wojskowej wejskowej w zaborczej armii pruskiej w czasie wojny z Francją 1871 roku (Bartek Zwycięzca), los emigrantów chłopskich w Ameryce (Za chlebem), marnowanie się talentów dzieci wiejskich (Janko muzykant) czy też stosunki w zaborczej szkole poddawanej germanizacji (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela). Osobną grupę stanowią nowele amerykańskie, piętnujące m.in. zagładę Indian

(Orso, Sachem) lub mówiące o losie emigrantów popowstaniowych, wśród nich arcydzieło polskiej nowelistyki - Latarnik. Wraca też do satyrycznie i humorystycznie traktowanego tematu współczesnego w noweli “Ta Trzecia", gdzie ośmiesza obłudę obyczajową burżuazji warszawskiej, światka dziennikarskiego i przedstawicieli cyganerii.

4. Problem edukacji i wychowania.

Eliza Orzeszkowa - “Nad Niemnem" - Andrzejowa Korczyńska - patrz wyżej.

Bolesław Prus - “Lalka" - Ochocki - dobrze wykształcony, pokolenie pozytywistów bardzo duży nacisk kładło na dobre wykształcenie.

Eliza Orzeszkowa - “Nad Niemnem" - Witold Korczyński - uważał, że dobra edukacja jes ważna, sam też był dobrze wykształcony.

Eliza Orzeszkowa - “Nad Niemnem" - szlachtata zaściankowa ma słabe wykształcenie lub nawet żadnego, jednak sznują pewne zasady i wierzą w pewne ideały (napisane wyżej).

Henryk Sienkiewicz - “Szkice węglem" - ciemnota i zacofanie chłopstwa. Ani Rzepa ani Rzepowa nie umieli czytać i nie wiedzieli, jakie prawa im przysługują.

5. Motyw fascynacji nauka i techniką w utworach pozytywistycznych.

- Bolesław Prus: “Lalaka" - Ochocki - idealista naukowy. Amrzy o przypięciu ludzkości skrzydeł, “o locie machiny ciężkiej, napełnionej i opancerzenej jak pancernik". Żyje w świecie naukowej utopii.

- Bolesław Prus: “Lalaka" - Wokulski - również był zafascynowany nauką, zarówno w młodości, jak i w późniejszych latach swojego życia (w laboratorim Geista w Paryżu).

- Bolesław Prus - “Powracająca fala" - Gosławski - twórca wielu pomysłów w fabryce Adlera, chciał założyć własny warsztat.

- Eliza Orzeszkowa - “Nad Niemnem" - Witold Korczyński - uważa, że należy zreformować rolnictwo, a co się z tym wiąże wprowadzić nowe urządzenia usprawniającą pracę na roli.

6.

Motyw krzywdy, niesprawiedliwości i cierpienia w prozie pozytywistycznej (przykłady). Problem filantropii i odpowiedzialności (przykłady). Kwestia żydowska w literaturze pozytywistycznej – sytuacja mniejszości żydowskiej, problem nietolerancji, asymilacja jako postulat trudny do zrealizowania (przyczyny). Mniejszość niemiecka i jej funkcjonowanie w społeczeństwie polskim. Los dzieci i ludzi starych w XIX – wiecznym społeczeństwie. Narrator i bohater dziecięcy w nowelistyce pozytywistycznej. Portrety kobiet w prozie pozytywistycznej (przykłady). Problem emancypacji na wybranych przykładach (np. Marta Korczyńska – Justyna Orzelska). Obrona godności człowieka w twórczości M. Konopnickiej. Bohaterowie "Nad Niemnem" wobec innych ludzi.

I. KRZYWDA I NIESPRAWIEDLIWOŚĆ

• "Powracająca fala" Bolesław Prus – Niemiec – Gotlieb Adler – właściciel fabryki likwiduje 'niepotrzebne', jego zdaniem, etaty doktora i felczera; dla oszczędności (na zachcianki rozpuszczonego syna) wydłuża czas pracy robotników, wprowadza obowiązkowy dzień pracy w sobotę, kary za spóźnienie się, obniża pobory… Wypadek przepracownego Gosławskiego przy pracy…;

• "Szkice węglem, czyli epopeja pod tytułem Co się działo w Baraniej Głowie" Henryk Sienkiewicz – tragiczna sytuacja chłopa w zaborze rosyjskim, przedstawionego w sposób wolny od schematycznej idealizacji, ciemnego, nie orientującego się w nowych warunkach po uwłaszczeniu, nie znającego języka obcej administracji, wystawionego na samowolę pisarza gminnego (Zołzikiewicz – bierze łapówki, wpisuje jedynie połowę tego co wziął).

Od Wawrzona Rzepy pisarz Zołzikiewicz wyłudził zobowiązanie, że ten pójdzie do wojska (podpis w zamian za las i pieniądze na ogrodzenie). Żona Rzepy, Marysia, daremnie szukała pomocy na dworze, na plebani i w "powiecie", a wreszcie padła ofiarą szantażu Zołzikiewicza i zginęła z ręki męża.

Chłopi nie znali swych praw; sąd – skorumpowany;

• "Janko Muzykant" – opowieść o małym chłopcu ukaranym za dotknięcie skrzypiec. Kara była tak sroga, że chorowite dziecko zmarło.

I. PROBLEM FILANTROPII I ODPOWIEDZIALNOŚCI (PRZYKŁADY).

FILANTROP – człowiek, który posiada coś, a część swych zysków przeznacza na działalność społeczną.

Np. "Dobra pani" E. Orzeszkowej – problem nieodpowiedzialnego podejmowania działalności społecznej; autorka nakreśliła portret rzekomej filantropki, Eweliny Krzyckiej, kobiety kapryśnej, zmiennej, która istoty obdarzone krótkotrwałą sympatią wyrywa z ich własnego środowiska społecznego, przyjmując do swego domu, otacza zbytkiem, a potem odtrąca niszcząc w ten sposób całe ich życie.

"Miłosierdzie gminy" M. Konopnickiej – przedstawiony został tu zwyczaj oddawania bezdomnych starców pod opiekę farmerom za opłatę ustaloną na licytacji. Licytacja ta polega na obniżaniu sumy płaconej przez gminę za podopiecznego, w istocie używanego do posług. "miłosierdzie" drobnych posiadaczy;

Jak widać tytuły obydwu utworów są ironiczne.

Pani Ewelina pomaga z kaprysu chwili, bo wszystko prędzej czy później trafia do garderoby (np. piesek, papuga…), a następnie na śmietnik. Przez pomoc jednak pani Ewelina, np. Heli, zyskuje opinię dobrej. W rzeczywistości jej dobroczynność oparta jest na egoizmie.

Ewelina jest obłudna, nie zdaje sobie sprawy z tego, że niszczy kolejne życie.

Obłudna jest i gmina, która na drodze licytacji zyskuje darmową pracę i pieniądze z gminy. Z założenia ludzie starzy mieli nie pracować, ale było oczywistym, że pracować będą. Gmina gwarantowała im szybką śmierć – dobijano ich ciężką pracą.

Bohater utworu zyski Straty

Hela z "Dobrej pani" . dom, utrzymanie, wychowanie, . wykształcenie, lepsze niż to, które otrzymałaby w domu rodzinnym, . tymczasowa miłość, . poznanie świata, podróże, . szczęśliwe dzieciństwo . brak samodzielności, . przywiązywanie uwagi do wygody i zbytku (materializm), . kierowanie się własnymi zachciankami i kaprysami, . brak szacunku do służby, . brak miłości do ojczyzny (kosmopolityzm) . brak przyjaciół (alienacja – odrzucenie przez wyższe sfery, ale już nieprzyjęcie jej do chłopów) . brak ufności, . poniżenie

Kuntz Wunderli z "Miłosierdzia gminy" . dach nad głową, . wyżywienie, środki do życia. . straci godność i człowieczeństwo, . skazany na pracę ponad siły, która równa się zniszczeniu zdrowia, . utrata nadziei na polepszenie warunków życia, . oderwanie od rodziny.

Znamienne jest to, że w obu przypadkach straty przeważają nad zyskami.

Filantropią zajmowały się również bohaterki "Lalki". Kwesta świąteczna zmienia się w okazję do plotek, pokazania się i zaprezentowania nowych strojów.

. KWESTIA ŻYDOWSKA W LITERATURZE POZYTYWISTYCZNEJ – sytuacja mniejszości żydowskiej, problem nietolerancji, asymilacja jako postulat trudny do zrealizowania (przyczyny).

1. Motyw Żyda w literaturze przedromantycznej

• Jankiel z "Pana Tadeusza"

• "Nie-Boska komedia" – grupa przechrztów;

TOLERANCJA – nieprzeszkadzanie komuś w przekazywaniu, wyznawaniu własnych poglądów; nie musimy ich uważać za swoje, mogą się nam one nie podobać.

. W XIX wieku do utworów poruszających tematykę żydowską należą:

• "Mendel Gdański" M. Konopnickiej;

• "Ogniwa" E. Orzeszkowej;

• "Lalka" Bolesława Prusa;

Jeden z punktów programowych polskich pozytywistów była asymilacja, czyli równouprawnienie Żydów. Zaborcy w celu dalszego osłabienia społeczeństwa dążyli do przeciwstawienia sobie różnych jego grup. Dlatego pozytywiści występowali solidarnie w imię zasad demokracji przeciw tym tendencjom, choć dostrzegali niekorzystny proces przejmowania przez kapitał żydowski i niemiecki kontroli nas sporą częścią gospodarki narodowej.

Żydzi gromadzili kapitał, co nie podobało się Polakom. To właśnie przez Żydów nie powstało silne, polskie mieszczaństwo.

Lata 80. XIX wieku to okres nasilenia się niechęci do Żydów. Społeczeństwo polskie postrzegało ich jako ludzi, którzy dla majątku są w stanie zrobić wszystko, którzy są pazerni, chciwi. Były to dość powierzchowne oceny i sądy, które prowadziły do błędnych wniosków.

Ostatecznie przecież Żyd nie decyduje się na sprzedaż zegaru. Ma on dla niego większą wartość niż pieniądze ("Ogniwa").

Czy wszyscy nienawidzili wtedy Żydów? Oczywiście, że nie. Niektórzy byli gotowi stanąć po ich stronie, np. student, który zasłania sobą Żyda. ("Mendel Gdański")

Różnice w ocenie wynikały z tego, że ci ludzie znali daną osobę, konkretnie antysemitę. Wiedzieli więc jaki naprawdę jest.

U podstaw nietolerancji, nienawiści i niechęci do kultury należą NIEWIEDZA I NIEZROZUMIENIE. Nienawidzimy tego, czego nie znamy, co jest obce. Czy jednak wszystko od razu musi być WROGIE?

Kultura żydowska była specyficzna, podtrzymywana przez Żydów. Nie mieli państwa, więc pozostała im jedynie wiara, religia, kultura, która została odrzucona przez Polaków.

Mendel Gdański jest swój, ponieważ:

• tu pracuje, żyje, jest uczciwy;

• współżyje z ludźmi.

Asymilacji muszą chcieć obie strony, a Polacy są narodem trudnym do przekonania. Żydzi natomiast mogą chcieć asymilacji, ale w obliczu nasilających się prześladowań – zmienią zdanie.

"Ogniwa" są natomiast opowiadaniem obrazującym odradzającą się więź między dawnym sługą, a panem z Polski. Związani oni byli tymi samymi doświadczeniami, np. mają dzieci, które poszły w świat.

Są ludźmi z innych sfer, kultur, ale tyle ich łączy, np.:

• te same doświadczenia,

• odczuwanie:

• żalu,

• tęsknoty,

• radości.

W ten sposób narodziła się więź tak silna, że Żyd musiał iść na pogrzeb 'przyjaciela'.

. W świetle nowel nietolerancja nie ma sensu. Polacy wyrobili sobie zdanie. Swoją drogą błędne, które prowadzi do aktów agresji. Poza tym – pewnie w jakimś stopniu zazdrościli Żydom ich skuteczności w działaniu, pracowitości, solidarności, zgromadzonego kapitału.

I. MNIEJSZOŚĆ NIEMIECKA I JEJ FUNKCJONOWANIE W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM.

Niemcy odgrywali znaczną rolę w życiu gospodarczym kraju. To oni byli właściwie właścicielami nielicznych fabryk. Nadzorcy – Niemcy nic nie umieli, a zarabiali duża więcej niż wyzyskiwani w zakładach pracy – Polacy, np. Powracająca fala" B Prusa (patrz punkt I). Jednocześnie będąc monopolistami na rynku Niemcy wykorzystywali "tanią siłę robocza". Innej pracy po prostu nie było.

. LOS DZIECI I LUDZI STARYCH W XIX – WIECZNYM SPOŁECZEŃSTWIE. (patrz punkt nr II "filantropia");

• "Janko Muzykant";

• duża rola jaką odegrają dzieci z "Nad Niemnem", np.

• Witold – pełen pomysłów i planów na przyszłość. Będzie ulepszał Korczyn. Rządził po nowemu;

• Marynia Kirłówna – będzie pobierać naukę;

• Krytyka kosmopolityzmu na przykładzie Leonii.

I. NARRATOR I BOHATER DZIECIĘCY W NOWELISTYCE POZYTYWISTYCZNEJ.

. narrator trzecioosobowy nie uczestniczy w świecie przedstawionym, jest ukryty, np. "Za chlebem" H. Sienkiewicza,

. narrator pierwszoosobowy, stylizuje wypowiedź w konwencji wspomnienia po latach, pamiętnika, dziennika, listu, np. "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" H. Sienkiewicza,

. narrator dziecięcy pierwszoosobowy: dziecięce spojrzenie na wydarzenia, pełne prostoty i naiwności, bardziej podkreśla dramatyzm wydarzeń, niż uczyniłby to dorosły narrator trzecioosobowy, np. "Nasza szkapa" M. Konopnickiej,

. narrator wypowiadający się stylem felietonowym, odnosi się z pozorną sympatią do postaci odrażających, np."Szkice węglem" – narrator jest heroikomiczny; nie tylko przedstawia wydarzenia, ale i przyprawia je szyderstwem, goryczą, ironizuje, np. gdy opisuje dzieje pisarza Zołzikiewicza – kiedy wyruszył do boju (aluzja do powstania), "zatrzymał" się na płocie, który niefortunnie przeskoczył (fakt ten urasta w jego wspomnieniach do rangi bohaterstwa na polu walki). Już sam tytuł "Epopeja w Baraniej Głowie" jest heroikomiczna.

Często zwraca się wprost do odbiorcy, "odbiegając" nieco od toku wydarzeń, co sprawia złudzenie, że przedstawione wypadki służą jako materiał badawczy.

. narrator poetyzujący, np. narracja przesycona muzycznością w "Janku Muzykancie" H. Sienkiewicza,

. narrator posługujący się rzeczowym, oschłym opisem, aby tym bardziej wstrząsająca była wymowa wydarzenia, np. "Miłosierdzie gminy" M. Konopnickiej.

I. PORTRETY KOBIET W PROZIE POZYTYWISTYCZNEJ (PRZYKŁADY);

Kobiety w XIX wieku postawione zostały wobec naglącej potrzeby pracy zarobkowej. Przyczyny tego tkwiły w:

• konfiskacie majątków;

• uwięzieniu i zesłaniu uczestników powstania;

• ciężkiej sytuacji średniego i drobnego ziemiaństwa po uwłaszczeniu chłopów;

• tragiczny los sierot i wdów.

Praca zarobkowa kobiet stanowiła przełom w obyczajowości polskiej. Podjęcie przez literaturę tematu emancypacji kobiet jako pomocy społeczeństwu w zmianie poglądów na temat działalności zawodowej kobiet i roli kobiety w społeczeństwie.

• uznane prawa kobiety do decydowania o własnym życiu, np. Justyna Orzelska (nie Różyc, a Janek) czy Marynia Kirlanka (ją Witold Korczyński określa mianem "prostej, pracującej, zdolnej rozumieć i kochać)…

• krytyka kojarzenia małżeństw pod presją stanową lub obyczajową, np. "Lalka" (Wokulski i prezesowa Zasłwaska) czy "Nad Niemnem" (Marta Korczyńska i Anzelm);

• ukazywanie skutków niewłaściwego wychowania, np. "Nad Niemnem" – Emilia Korczyńska, Leonia;

• podkreślenie bezradności kobiet zmuszonych do samodzielnej egzystencji;

Literatura uznała konieczność odrzucenia konwenansów społeczno-obyczajowych wyznaczających kobiecie miejsce przy boku męża, nie liczących się z jej indywidualnością. Jednocześnie walczono o przyznanie kobietom odpowiednich praw do edukacji, zapewniających możliwości samodzielnego zarobkowania. Powoli odchodzono od przesądów uznających niektóre zawodu za wyłącznie męskie, np. subiekta, czy jubilera.

Ważnym stał się postulat uczciwego opłacania pracy kobiet na równi z mężczyznami.

. "Nad Niemnem":

• Marta Korczyńska; patrz punkt VIII – jedyny sens egzystencji jaki zna – praca; samotna;

• Justyna Orzeska; patrz punkt VIII – "kapłanka" pracy;

• Maria Kirłowa; patrz punkt VIII

• Emilia Korczyńska – chora, nieszczęśliwa, wiecznie narzekająca, słaba;

• Terenia Plińska - ;

• Jadwiga Domuntówna – zazdrosna rzuca w Jana i Justynę kamieniem;

• Andrzejowa – pomaga biednym, przez co składa hołd mężowi;

• Leonia – z góry patrzy na chłopów; interesuje się tylko tym, czy ma modne buciki, wytworny, elegancki salon (córka Benedykta i Emilii);

. "Lalka"

• Izabela Łęcka – piękna, błękitnooka blondynka, arystokratka o zimnym sercu i wysokim mniemaniu o sobie; ma wielu zalotników, lecz mało kandydatów na męża; łatwo popada w zachwyt nad sobą;

• Baronowa Zasławska – staruszka, szlachetna, mądra osobowość, przychylnie nastawiona do Wokulskiego, miała kiedyś romans z jego dziadkiem (uczucie zniszczone przez nierówność klasową);

• Baronowa Krzeszowska – indywiduum, nieznośna, wieczna intrygantka w służbie plotki, złośliwa; straciła niegdyś dziecko, córeczkę;

• Hrabina Wąsowska – samodzielna, inteligentna i piękna osóbka z temperamentem.

• Pani Stawska – kobieta – anioł, ideał uczciwości i pracowitości, mieszka wraz z matką i córką w kamienicy zakupionej przez Wokulskiego; szykanowana przez Krzeszowską zazdrosną o dziecko (proces o lalkę);

• Magdalenka – dziewczyna z ulicy, dzięki pomocy Wokulskiego zmienia się i zaprzestaje grzesznego procederu…;

. PROBLEM EMANCYPACJI NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH "Siłaczka" -

• "Nad Niemnem"

• Marta Korczyńska – nie wyszła za mąż za Anzelma, bo obawiała się pracy i szyderstw. Zmuszona jednak została do pracy; musiała pracować, jednocześnie podupadła na zdrowiu, chorowała na płuca. Zapracowywała się, by czuć się potrzebną.

• Justyna Orzeska – uczy się pracy przy Bohatyrowiczach, ma przykład Marty.

• Kirłowa – to ona zarząda całym domem, gdy jej mąż nie robi dla rodziny nic, a jedynie interesuje się rozrywkami.

I. OBRONA GODNOŚCI CZŁOWIEKA W TWÓRCZOŚCI M. KONOPNICKIEJ.

Patrz – "Miłosierdzie gminy"

. Bohaterowie "Nad Niemnem" wobec innych ludzi.

Wpływ pieniądza na postawy i życie rodzinne bohaterów "OG" "L" "Pf"

LALKA

Przedstawieni w "L" bohaterowie działali głównie z myślą o własnych korzyściach, podporządkowując się wszechwładzy pieniądza. Społeczeństwem rządziły twarde prawa walki o byt, które bohaterów usiłujących tego nie dostrzegać w najlepszym razie spychały na margines. W przedstawionym społ. wszystkie wartości, łącznie ze zgodą na małżeństwo, można było kupić. Rzeczywistość zmuszała do pozbycia się złudzeń, że pieniądz jest tylko środkiem płatniczym. Wokulski, który starał się zbliżyć do Izabeli głównie przez pomoc finansową i podnoszenie poziomu materialnego biednych, naiwnie wierzył, że walczy o uczucie. Kiedy zyskał zgodę na małżeństwo zrozumiał, że nie uczucie, ale względy finansowe przesądziły o decyzji - przeżył szok. Ten sprawny finansista i kupiec, rozumiejący doskonale mechanizmy społeczne, nie mógł zaakceptować faktu, że w gruncie rzeczy kupił kochaną osobę. Musiał wyzbyć się złudzeń - w zmaterializowanym świecie uczucie przestało się liczyć.

OJCIEC GORIOT

p. Vauquer

• prowadzi pensjonat przy ulicy Nevre Sainte- Genevieve w biednej dzielnicy Paryża

• jej mąż stracił majątek przez nieszczęścia

• obecnie wdowa

• była życzliwa dla Vautrina, bo płacił 15 franków za kawę z wódką

• chciała "upolować" Goriota (miał 9 tys. franków renty)

• nie lubiła biednych pensjonariuszy "jedli za dużo chleba"

• kiedy odeszli wszyscy pensjonariusze, była strapiona, jednak chodziło o "boleść spowodowaną klęską w interesach i zburzeniem przyzwyczajeń"

Eugeniusz de Rastignac

• był nadzieją rodziny, która posyła mu na utrzymanie pieniądze z małego majątku

• za nie dobrze się ubierał, uczył się języka, zwyczajów

• "rzucił się w wielki świat, aby zdobyć protektorki"
  POWRACAJĄCA FALA

W pustym życiu Adlera pieniądz uświęcał cel. Pracował ciężko, aby za okrągłą sumę, już odłożoną, plus za środki uzyskane ze sprzedanych fabryk mógł używać uciech życia razem z synem.

Rola pieniądza w życiu tego obłudnika była jednoznaczna. Zdobywanie pieniędzy stało się dla niego sportem. Ciągle podwyższał granicę, jaką miał osiągnąć i sprzedać wszystko. Zdobycie fortuny w oczach Adlera było obsesją. Zaniedbał wychowanie syna, nigdzie nie ruszał się z fabryki. A kiedy myślał o zyskach, zacierał ręce z zachwytu.

Pieniądz przesłonił mu oczy na świat. Adler potrzebował pieniędzy, wobec czego zaoszczędził na doktorze i felczerze. W tym momencie fabryka została pozbawiona opieki sanitarnej. Jednocześnie wydłużył pracę robotników. Mógł zastosować takie manewry, gdyż był monopolistą na rynku włókienniczym. Nie wiedział co się dzieje pod jego oknami. Kiedy z przepracowania zginął człowiek, nawet nie przejął się pogróżkami kierowanymi pod jego adresem. Jednak śmierć syna sprowadziła go na ziemię. Postradał zmysły, czego wynikiem było naumyślne podpalenie swojej fabryki.

Chciwość i żądza niekończącej się fortuny zgubiły Adlera. Brawurowo zdobyte trzysta rubli były początkiem końca Adlera.

Obraz miasta i jego mieszkańców w prozie rosyjskiej - społeczeństwo upodlone przez system

"NOS" Mikołaja Gogola

Absurd życia w państwie policyjnym

• człowiek pod ciągłą obserwacją (zbyt długie stanie na moście wzbudza podejrzenie)

• nie ma wolności słowa ( nie wydrukowano ogłoszenie z powodu utraty pracy i wiarygodności gazety)

• unikanie obowiązków przez komornika ( uważał, że skoro piastuje wysokie stanowisko, może nie wykonywać swojej pracy)

"ŚMIERĆ URZĘDNIKA" Antoni Czechow

• służalczość, płaszczenie się przed ludźmi wyższymi rangą (nawet, jeżeli nie są to bezpośredni zwierzchnicy)

• strach przed tymi osobami, gdyż od nich zależy kariera

• ludzie pozbawieni godności i honoru

• nie ma poczucia bezpieczeństwa

• ludzkie odruchy nie są znane (ekscelencja darował mu) nie przejął się tym i to spowodowało zdziwienie Czerniakowa i nie uwierzył mu, ponieważ spodziewał się kary

"KAMELEON" Antoni Czechow

• brak obiektywizmu sądowego (strażnik nie miał własnych poglądów: jego zdanie o psie zależało od tego czyj on był (należał do generała - piękny, jeśli nie - brzydki)

• niewspółmierność kary i winy

• ludzie są pozbawieni ochrony prawnej

• zasady moralne nie są stałe ( wszystko co robi generał i co jest zależne od niego jest dobre; miernikiem wartości człowieka nie są czyny, lecz jego pozycja)

• strach i chęć przypodobania się zwierzchnikowi są silniejsze od poczucia moralności i sprawiedliwości

"KAPRAL PRISZYJEW" Antoni Czechow

• specyficzne interpretowanie prawa: jeśli nie jest napisane, że coś można robić to znaczy, że jest to zabronione

• kapral ma wypaczoną osobowość; jest nadgorliwy

• wykorzystywanie władzy - jeżeli ma się pozycję, to można gnębić niższych rangą, a bać się wyższych - wynika to z rozbudowanego aparatu urzędniczego

"Lalka" - analiza stanu XIX-wiecznego społeczeństwa

Prus w "Lalce" zawarł klęskę ideologii pozytywistycznej. Lecz nie wyrzeka się on programu pozytywistycznego, ale ocenia rzeczywistość polską z bezradnym i rozgoryczonym pesymizmem. Program pozytywistyczny zapada się w próżnię społeczną. Atak swój Prus kieruje przede wszystkim w stronę arystokracji.

W "Lalce" arystokracja jest ukazana najczęściej w ujęciu satyrycznym. Przy całym zróżnicowaniu charakterów arystokrację łączy "pogarda dla wszelkiej pracy i wszelkich obowiązków", grupowe poczucie odrębności i wyższości w stosunku do reszty społeczeństwa.

Moralny rozkład XIX-wiecznego społeczeństwa Prus ukazuje przez różne aspekty sprawy miłości i małżeństwa w losach bohaterów. Kobieta, idealizowana jako "istota wyższa", jest w rzeczywistości przedmiotem handlu małżeńskiego. Szerzy się zepsucie obyczajowe i maskowanie obłudą.

Program pozytywistyczny nie znajduje również oparcia w mieszczaństwie. Epizodyczne sylwetki fabrykanta Deklewskiego, radcy Węgrowicza i ajenta handlowego Szprota świadczą o nieudolności i groszoróbstwie. Pod tym względem mieszczaństwo jest podobne do burżuazji. Prus przeciwstawia pasożytniczej egzystencji arystokratów pożytek, jaki przynosi działalność Wokulskiego.

Motyw awansu społecznego w "Lalce"

"Lalka", o której Prus pisał, że chce "przedstawić dzieje naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu", jest wielką powieścią o awansie społecznym. Nigdy jej w Polsce nie było. A przecież to najbardziej typowy, klasyczny niemal wzór angielskiej i francuskiej mieszczańskiej powieści. Dzieje wspinania się w górę klas społecznych, wyrastania fortun, wielkich karier burżuazji.

Wokulski został pokazany jako zdeklasowany szlachcic ziemianin, który w nowej kapitalistycznej rzeczywistości dąży do awansu społecznego, czyli do zrównania z arystokracją poprzez zdobycie olbrzymiego majątku. Małżeństwo z arystokratyczną lalką ma być uwiecznieniem starań, a nie usprawiedliwieniem jego postępowania.

Ojciec Wokulskiego widział jako jedyną drogę do awansu społecznego, czyli do powrotu do swojej klasy - odzyskanie ziemi. Lecz dla Stacha Wokulskiego powrót nie oznaczał awansu. Także, gdy ujawni się nowe możliwości - z małego pokoiku za sklepem do buduaru hrabiny. Wybijanie się poprzez naukę to były marzenia o awansie społecznym poza konkretną rzeczywistość klasową. Lecz i tu było złudzenie, gdyż awansować wówczas można było tylko w oparciu o swoją klasę.

Miasto - centrum cywilizacji i niszczący moloch.

W literaturze romantycznej miasto na ogół nie cieszyło się dobrą sławą. Większości pisarzy romantycznych o znanych nazwiskach przychodziło żyć w miastach, ale nie polubili metropolii. Różne odmiany sceptycyzmu romantyków wobec wielkiego miasta występowały nie tylko w literaturze polskiej, ale i w literaturze innych narodów. Romantycy wszędzie widzieli w przemysłowych miastach-kolosach, miastach-molochach zagrożenie indywidualności, wolności i moralności człowieka, a u nas dodatkowym czynnikiem wzmagającym sceptycyzm bywał mit o wiejsko- rolniczym charakterze naszej narodowości, nierzadko wspierany szlachecko- wiejskim rodowodem pisarzy.

W wieku XIX w całej Europie, a szczególnie w krajach europejskiego zachodu, procesy urbanizacyjne nasiliły się w skali dotychczas nie notowanej w dziejach (wzrost rozwoju przemysłu - industrializacja). Rozwój miast nie mógł pozostać bez głośnego echa w literaturze. Część pisarzy wołało na trwogę ponieważ:

• wielkie miasta przerażały dzielnicami nędzy i pochłaniały tysiące ofiar

• żywiołowy rozwój nie zapewniał najsłabszym elementarnych warunków egzystencji

Lecz:

• miejski margines dawał szansę ludziom ze wsi, dla których nie było miejsca na wsi

• miasta dawały miejsca pracy

• rozwój miast stawał się miarą nowoczesności społeczeństwa

Miasto i jego mieszkańcy w "OG" i w "Lalce"

Lalka ujmuje konsekwentnie miasto jako normalną przestrzeń życia człowieka. Prus nie ulega żadnym mitom miasta panującym w ówczesnym czasie. Wielkie miasto Prusa jest przede wszystkim terenem dynamicznego, intensywnego i bardzo różnorakiego życia: najrozmaitszej pracy fizycznej i umysłowej oraz wielorakiej zabawy i próżnowania.

Ani w Paryżu, ani w Warszawie nie brak zjawisk niepokojących. Nie jest to przestrzeń bezpieczna. Ale jest to przestrzeń ludzkiego współdziałania, przemieszanego - jak wszędzie - z rywalizacją, jest przestrzenią wszystkich ludzkich uczuć - od miłości najdelikatniejszej po brutalność i cynizm oraz jest to miejsce dla pracy i myśli twórczej.

Prus zastosował realizm topograficzny : autentyczne nazwy ulic, dzielnic, placów i parków nadają miastu prawdziwość. Zwłaszcza, że autor umieszcza liczne powszechnie znane obiekty : kolumna Zygmunta, kościół św. Józefa Oblubieńca, kościół św. Krzyża, pomnik Kopernika, Teatr Wielki, itd.

Ojciec Goriot - podczas XIX wieku Paryż ponad podwoił są liczbę mieszkańców. Dlatego też te miasto stało się punktem obserwacji Balzakowskich.

"Paryż to prawdziwy ocean - Czytamy na początku - Możecie rzucać weń sondę, nigdy nie poznacie prawdziwej jego głębokości"

Wraz z bohaterami powieści wędrujemy po rozmaitych dzielnicach miasta , poznając różne środowiska. Ale akcja skupia się przede wszystkim w mieszczańskim pensjonacie pani Vauquer w pobliżu dzielnicy Łacińskiej. Autor szczegółowo opisał dom, jego otoczenie i wnętrze.

Wybór "pensjonatu mieszczańskiego" pozwolił autorowi stworzyć środowisko, w którym skupiają się różne typy społeczne. Wszyscy ci ludzie żyli z mizernych rent wystarczających jedynie na opłacenie kosztów utrzymania. Mieszkali tam też studenci z prowincji wysyłani do Paryża często kosztem wyrzeczeń całej rodziny.

8.

Piękno i prawda powieści realistycznej: kompozycja, styl, narracja w "Lalce" Bolesława Prusa, funkcja "Pamiętnika starego subiekta". "Lalka" jako powieść o Warszawie. Obraz miłości w "Lalce". "Nad Niemnem" jako epos; podobieństwa między powieścią, "Panem Tadeuszem". Dwa pokolenia w "Nad Niemnem" (przyczyny konfliktu). Rola tradycji w "Nad Niemnem" (motyw dwóch mogił i dwóch pieśni). Ojcowie i synowie w prozie dziewiętnastowiecznej.

POWIEŚĆ REALISTYCZNA

Realizm miał przedstawiać prawdę o rzeczywistości i zarazem być sztuką obiektywnego a wnikliwego o niej mówienia. Sprzeciwia się idealizmowi, opisuje to co trywialne, przyziemne, płaskie, brudne lub prozaiczne, pragnie wartości duchowych, w tym dobra i piękna.

Prawda nie sprowadzała się do drobiazgowego i ścisłego opisu, lecz była również wynikiem interpretacyjnego i oceniającego postępowania autora.

W powieści realistycznej wydarzenia odznaczają się dużym stopniem prawdopodobieństwa, rozgrywają się w konkretnym, mającym odniesienie historyczne czasie, w dokładnie przedstawionym miejscu. Bohaterowie są typowymi przedstawicielami określonych warstw społecznych, bądź pokoleń.

• KOMPOZYCJA

· otwarta – możliwość dopisania dalszego ciągu powieści

· autor nie zmierza ku zakończeniom jednoznacznym, spuentowanym

· odtwarza "potok życia" (realność)

· krzyżuje różne losy

· nadaje wartość epizodom

Kompozycja "Lalki" zaskakiwała pozornym bezładem, zmiennością tonu uczuciowego, rozmaitością i bogactwem epizodów, wreszcie brakiem zakończenia.

) wątki nie są połączone (nie znamy dzieciństwa Wokulskiego, ani zakończenia).

) wielowątkowość

) luźna, epizodyczna, fragmentaryczna, (proces lalki – jest krótki, ale bardzo istotny)

) występuje przedakcja – fabuła akcji obejmuje wydarzenia nie mające miejsca w czasie trwania powieści (powstanie styczniowe oraz wcześniejsze ruch narodowowyzwoleńcze, Wiosna Ludów, żołnierze napoleońscy)

STYL

· prosty · komunikatywny· język zbliżony do potocznego

Styl w "Lalce". Powieść realistyczna pisana jest językiem takim jak się mówi, wypowiedzi – tak jak mówią bohaterowie, a narracja – tak jak mówił Prus.

) przezroczysty

) oszczędne stosowanie środków stylistycznych

) język zbliżony do potocznego

) zdania krótkie, pojedyncze, eliptyczne (- skrócone), niepełne

) indywidualizacja języka postaci

NARRACJA

· narrator odautorski, nieograniczony, ukryty za światem przedstawionym

· narrator w pierwszej osobie

Narracja w "Lalce".

) narrator obiektywny, wszechwiedzący, odautorski, nie komentuje, nie ocenia, nie krytykuje.

) narracja autorska zajmuje w powieści znaczne mniej miejsca niż dialogi.

) narracja w postaci "Pamiętnika starego subiekta" – głos ma jeden z bohaterów.

) autorski o ograniczonej wszechwiedzy – patrzy na świat z punktu widzenia postaci, nie jest obiektywny, nie jest wszechwiedzący (używana jest w tedy mowa pozornie zależna, tak jak to miało miejsce podczas spaceru Wokulskiego po Powiślu)

FUNKCJA "PAMIĘTNIKA STAREGO SUBIEKTA"

· pamiętnik jest dodatkowym punktem widzenia świata przedstawionego

· występuje subiektywna ocena zdarzeń

· występuje komizm

· retrospekcja

"LALKA" JAKO POWIEŚĆ O WARSZAWIE

Bolesław Prus opisał warszawskie typy postaci. "Lalka" jest powieścią panoramiczną, w której autor zaprezentował bohatera zbiorowego – mieszkańców Warszawy, ukazał wszystkie grupy społeczne, narodowościowe, wreszcie ugrupowania polityczne.

a) mieszkańcy Powiśla:

· prostytutki (Maria) · woźnica (Wysocki) · Węgiełek

b) mieszczanie: · Wokulski · rzemieślnicy (Deklewski) · radca (Węgrowicz) · ajent handlowy (Szprot) · subiekci (Klein, Mraczewski, Lisiecki, Katz, Józio, Rzecki)

· Żydzi (Szuman, Henryk Szlangbaum)

· Niemcy (Jan Mincel, jego synowie: Jan i Franc)

c) inteligencja: · intelektualiści (pani Helena Stawska, studenci: Maleski, Patkiewicz)

d) arystokracja: prezesowa Zasławska Łęccy Krzeszowscy książę Starski pani Wąsowska

A oprócz tego, służących, dozorców, praczek, malwersantów i oszustów (Maruszewicz), arystokracji – wieczni bezrobotni, wynalazców (Ochocki, Geist, Szuman).

W "Lalce" znajdują się także opisy charakterystycznych sytuacji, takich jak

· proces w sporze o lalkę · kwesta wielkanocna · wyścigi konne · licytacja kamienicy · pojedynek · spacer w Alejach · spotkanie spółki handlowej · zabawa ludowa (wspinaczka po namydlonym słupie) · teatr, sztuki teatralne

Bolesław Prus opisał stolicę także jako miasto, podając nazwy placów, ulic, skwerów, opisując budynki, parki. Autor głównie przedstawiał odcinek Krakowskiego Przedmieścia, od pomnika Kopernika do kolumny Zygmunta III Wazy.

· mieszkanie Wokulskiego (przy "Harendzie" [dzisiejszej !!!, żeby ktoś nie pomyślał, że już wtedy tak się dobrze bawiono – przyp. aut.])

· sklep Wokulskiego (dziś Księgarnia im. Bolesława Prusa)

· kamienica Lęckich

· budynek Teatru "Rozmaitości"

· Kościół Św. Józefa

· Kościół Karmelitów

· ulice: Miodowa, Senatorska, Kapitulna, Nowy Zjazd, Oboźna, Karowa, Dobra, Browarna, Tamka.

· budynek Hotelu Europejskiego

· Łazienki, Ogród Botaniczny, Ogród Saski

· Pola Mokotowskie

· Wyścigi

· Bielany (pojedynek)

Autor starał się oddać klimat miasta, poprzez prezentowanie tego co się działo w Warszawie (występy Rossiego).

OBRAZ MIŁOŚCI W "LALCE"

"Lalka" jest powieścią o obfitej zawartości zagadnień społecznych. W problematykę społeczną została też uwikłana romansowa historia Wokulskiego. Wokulski uwikłał się w miłość mieszczanina do pięknej arystokratki, zepsutej przez wychowanie i przez powodzenie; w miłość 46-letniego mężczyzny do dwakroć młodszej panny (choć to nie stanowiło dużej przeszkody); w miłość idealisty do kobiety trzeźwo kalkulującej i patrzącej na świat. Autor sam podkreśla, że źle ulokowana miłość jest powodem wszelkich tragedii Stacha. Nie miał bowiem szans na wzajemność.

Dla Wokulskiego miłość ma tylko jedno imię. Miłość, a nie małżeństwo. Nie chce słuchać rad swego przyjaciela Rzeckiego, musi sam wszystko przeżyć. Najgorsze w sytuacji Wokulskiego jest to, iż zdaje sobie sprawę z tego, że wokół są inne piękne i dobre kobiety (pani Stawska, pani Wąsowska), a nie może uwolnić się od uczucia jakie owładnęło jego umysł [i niech mi ktoś powie, że miłość nie jest ślepa ! – przyp. aut.]. Na domiar złego jest świadomy tego, że panna Izabela [jak kto woli Izabelllllllla – przyp. aut.] kokietuje Mraczewskiego (swoja drogą mężczyznę prostego, nieskomplikowanego i bezczelnego [to wcale nie jest przyp. aut. – przyp. aut.]), cieszy się z powrotu Starskiego, poniża się wobec Molinariego.

Za sprawą tej miłości staje Wokulski wobec pytań o siebie i istotę człowieczeństwa, pytań, na które nigdy nie ma odpowiedzi. Na chwilę tylko pokrzepia się myślą, że choć go wszystko zdradziło, to "jeszcze mu pozostała wierną – ziemia, prosty człowiek i Bóg", ale nie na długo starczy mu tego pokrzepienia, nastąpi bowiem wkrótce koniec powieści i choć nie wiadomo jak się skończy, to nie sądzę by człowiek z takim bagażem doświadczeń jak Wokulski mógłby być w przyszłości szczęśliwy [ostatnie zdanie to także przy. aut. – przyp. aut.]

"NAD NIEMNEM" JAKO EPOS

Epos (epopeja) – najstarszy gatunek literacki. Dłuższy utwór epicki, zwykle wierszowany, nacechowany patosem i powagą.

EPOS a O POWIEŚĆ

Powieść "Nad Niemnem" przyjmuje niektóre cechy eposu. Występuje pewne podobieństwo między nimi. Cechy eposu w "Nad Niemnem":

· szczegółowe opisy

· obiektywny narrator

· ukazuje dzieje bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla ich społeczności (1864 r.)

· przedstawione są relacje dwór – zaścianek oraz zmiana stosunków miedzy ludźmi po wydarzeniu przełomowym (przed 1864r. komitywa i częste spotkania; po 1864 r. kłótnie i spory kończące się w sądzie).

PODOBIEŃSTWA MIĘDZY "NAD NIEMNEM" A "PANEM TADEUSZEM"

Nieprzypadkowo "Nad Niemnem" ma tak wiele wspólnego z "Panem Tadeuszem" (miejsce akcji, rola przyrody, środowisko). Podobnie jak w poemacie Mickiewicza, dworem i zaściankiem wstrząsnęła wielka historia (wojny napoleońskie – rok 1863). Ona to określiła losy i postawy postaci utworu. Na wzór mickiewiczowski w obręb powieściowego świata wkracza przeszłość i tradycja. Liczne podobieństwa wiążą także powieściowy zaścianek z zaściankiem Dobrzyńskich w "Panu Tadeuszu". Cechy wspólne utworów widoczne są w sposobie przedstawiania wątku miłosnego i kreowania postaci.

Podobieństwa między "Nad Niemnem" a "Panem Tadeuszem":

· opisy przyrody, pejzaży, zjawisk atmosferycznych, dni słonecznych, burzy, sytuacji po burzy. Na kartach "Nad Niemnem" doliczono się około 140 [ ?! – przyp. aut.] gatunków flory (w "Panu Tadeuszu" było ich [tylko – przyp. aut.] 89).

· sprawy sądowe, procesy : ziemie – "Nad Niemnem" ; zamek – "Pan Tadeusz"

· ukazanie dworu i zaścianka – zależności między nimi

· motyw narodowy: powstanie styczniowe 1864 + wspominane czasy napoleońskie – "Nad Niemnem" ; Napoleon – "Pan Tadeusz"

· różnica pokoleń: Witold – "NN" i Tadeusz "PT", maja takie same poglądy, ale w "PT" nie ma konfliktu z ojcem.

· krytykowane jest przejmowanie wzorów francuskich, francuszczyzny:

"Nad Niemnem" "Pan Tadeusz"

* Emilka * Zygmunt * Telimena

· wątek miłosny:

"Nad Niemnem" "Pan Tadeusz"

* Janek + Justyna * Anzelm + Marta * Elżunia + Franek Jaśmond * Tadeusz + Zosia * Rejent – Telimena

· występują miejsca kultowe, darzone szacunkiem i czcią: mogiły – "NN" ; zamek (bitwa) "PT"

· kilka typów bohaterów:

"Nad Niemnem" "Pan Tadeusz"

Emilka Telimena

Benedykt Sędzia

Różyc Hrabia

· załagodzenie konfliktu poprzez małżeństwo

· dzieci naprawiają błędy miłosne rodziców

· opisy czynności gospodarskich oraz sprzętów

· opis obyczajów szlacheckich

DWA POKOLENIA W "Nad Niemnem"

Przyczyny konfliktu

· konflikt pokoleń : Benedykt « Witold

· różnice ideowe

Jedyny z braci Korczyńskich, a wszyscy trzej wzięli udział w powstaniu styczniowym, który pozostał w ojcowskim majątku, widział swój podstawowy obowiązek w utrzymaniu ziemi w swych rękach, ale poza tą walka nic nie widział. Zapomniał także, że Bohatyrowicze to nie tylko złośliwi sąsiedzi, ale także dawni – a co ważniejsze – potencjalni w przyszłości jego sprzymierzeńcy. Benedykt usprawiedliwia się, że do takiego postępowania zmusiły go okoliczności. Nie aprobuje owej postawy jego syn Witold.

Tu jest źródło konfliktu między ojcem a synem, starej i młodej generacji. Witold (pełen ideałów pozytywistycznych m.in. pracy u podstaw), młode pokolenie, ukazane jest jako czynnik ruch i postępu, jako ludzie, którzy nigdy się nie godzą z rzeczywistością, odrzucają kompromisy i szukają własnych dróg.

ROLA TRADYCJI W "Nad Niemnem"

MOGIŁA POWSTAŃCÓW z 1863 r.

W "Nad Niemnem" Eliza Orzeszkowa przedstawiła dwie mogiły. Jedna była nie tylko zbiorowym grobem, a miejscem świętym, o niezwykłej sile oddziaływania na żywych. Powstała z porywu duch i z bohaterstwa. Ci, którzy spoczywają w Mogile, wybrali ofiarny stos. Spoczywa w niej czterdziestu powstańców (m.in. brat Benedykta, Andrzej, i ojciec Jana Bohatyrowicza Jerzy). Polegli w czas wiosny, gdy wszystko budzi się do nowego życia. Łączył ich jeden, wielki, wspólny cel, wobec którego sprawy pochodzenia, rangi społecznej okazały się nieważne, a wszelkie konflikty i zatargi odeszły w niepamięć.

Po klęsce powstania pojawiły się problemy ekonomiczne i Benedykt zmuszony był podnieść podatki. Nie pozwolił także Bohatyrowiczom na korzystanie z jego ziemi, co doprowadziło obie strony do sądu. Benedykt pamięta i szanuje Mogiłę, ale jej nie odwiedza. Nie zgodził się też na sprzedaż lasu gdzie była Mogiła. Wspólny grób powstańców odwiedza Andrzejowa Korczyńska. Dla Justyny jest to swego rodzaju nowość. Nie jest to tradycja żywa.

Inaczej jest w zaścianku, gdzie ludzie pamiętają o Mogile. Jest ona przez nich częściej odwiedzana, pamiętają o niej (m. in. Anzelm). W zaścianku ludzie bardziej przywiązani są do tradycji.

Męczeństwo poległych nie było jednak daremne: ich Mogiła zagrzewa i oświeca tych, którzy nie zbili w sobie sumienia. Sednem wartości, które Orzeszkowa łączy z tradycją powstania, to podtrzymywanie narodowości, ponoszenie ofiar i dokonywanie wyrzeczeń dla ratowania narodowości w niewoli. Budowanie demokratycznego społeczeństwa z myślą o przyszłości. Chodzi o naśladowanie ducha programu ideowego bohaterów roku 1863, a nie o dosłowne powtarzanie ich czynu zbrojnego. Nie ma mowy w "Nad Niemnem" mowy o następnym powstaniu. Autorka chciała uwypuklić patriotyczny sens i powstaniowy rodowód takich haseł pozytywistycznych, jak walka z przesądami kastowymi, praca u podstaw i solidarność społeczna. Stara się uzmysłowić, że tylko naród zjednoczony, wewnętrznie spójny ma szansę zaistnieć ponownie jako naród wolny i niepodległy.

MOGIŁA JANA I CECYLII Jest to mogiła małżeństwa, ludzi z różnych warstw społecznych, o których szlachectwie zadecydowała postawa życiowa – uparta praca i zdobywanie puszczy w celu przygotowania jej obszarów na przyjęcie ludzi. Pamięć o nich trwała, czego dowodem jest remontowany przez Jana i Anzelma krzyż.

Jan i Cecylia swą ciężką pracą (praca była świętością) zasłużyli na miano Bohatyrowiczów nadane im przez Zygmunta Augusta. W powieści urośli do rangi postaci mitologicznych, prezentują patriotyzm pracy (w odróżnieniu od patriotyzmu walki), którego potrzebą sygnalizuje autorka.

Podkreślona jest także funkcja rodziny. Zjednoczenie, zgoda i spójność narodowa nie będą możliwe bez zgody i silnych związków w rodzinie. Orzeszkowa kładzie nacisk na pielęgnację ogniska domowego, którego symbolem jest właśnie historia i grób Jana i Cecylii. Ostatecznie formułuje stwierdzenie, że kult ogniska domowego jest gwarancją patriotyzmu i chęć walki o odzyskanie niepodległości ojczyzny.

PIEŚNI Pieśni "Ty pójdziesz górą, a ja doliną…" (Anzelm + Marta) oraz "Leci liście z drzewa co by rosło wolne…" nawiązują do mogił.

OJCOWIE I SYNOWIE W PROZIE DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ

Andrzejowa Korczyńska + Zygmunt Korczyński (syn Andrzeja) : Zygmunt nie szanował ani matki, ani ojca. Dla niego liczyła się jedynie przyszłość, nie pamiętał o tradycji (patrz mogiła), interesowały go modne ubiory i francuskie wzorce zachowań. Widoczny w postawie Zygmunta jest brak ojca podczas lat młodzieńczych.

Benedykt Korczyński + Witold Korczyński : Nie zgadzali się ze sobą, gdyż dzieliły ich różnice światopoglądowe dwóch epok. Świeżo po studiach agrotechnicznych Witold ma umysł pełen pozytywistycznych ideałów i nie umie się pogodzić z tym jak ojciec traktuje podwładnych i jak karze ich za niewiedzę (a w konsekwencji za szkody jakie ich niewiedza wyrządza – sprawa kosiarki).

Anzelm Bohatyrowicz + Jan Bohatyrowicz : pomiędzy nimi panuje ład, harmonia, zrozumienie i szacunek. Mają wspólne cele, prace (naprawa krzyża) oraz zadania (wychowanie Antolki).

Gotlieb (ojciec) + Ferdynand (syn) Adler ("Powracająca fala" Bolesław Prus) : Gotlieb Adler jest bezwzględnym pracodawcą, nastawionym wyłącznie na zysk, którego nie obchodzą losy jego pracowników. Pracę traktuje jako zło konieczne i stara się przed nią uchronić syna. Ferdynand zaś jest młodzieńcem zepsutym (tzw."złoty młodzieniec"), okrutny, pozbawiony uczuć, lekceważy ludzi, jest bezczelny i pewny siebie. Jest też niezwykle kochany przez ojca.

Stanisław Wokulski + ojciec Wokulskiego : Ojciec Wokulskiego stale się procesował. Chodziło o majątek ziemski. Wygranie tej sprawy miało poprawić ich sytuację materialną. Wywodzili się ze zubożałej szlachty. Ojciec chciał wysłać Stanisława do pracy, do kawiarni Hopfera. Pracował tam trzy lata.

Ojciec Goriot + jego dzieci (tu: córki Delfina de Neucigen, Anastazja de Restaud) [wiem, że córki to nie synowie, ale według p. prof. M. Nowakowskiej to bez różnicy,…więc mi też jest zarówno i piszę o nich jak o synach – przyp. aut.] Ojciec Goriot był ojcem, który wyznawał zasadę, że być ojcem to znaczy dawać i starał się zapewnić swym synom [jak kto woli: córkom – przyp. aut.] jak najlepsze warunki życiowe, kosztem swoich potrzeb. Dzieci [żeby nie pisać córki / synowie – przyp. aut.] były tak do tego przyzwyczajone, że nie zastanawiały się nad tym skąd ich ojciec weźmie coraz większe sumy, ani też czy jemu także starczy na życie. Zarówno postawa ojca Goriot jako rodzica, ani też rozpuszczonych dzieci nie są godne naśladowania. Wina za taki stan rzeczy jak zwykle leży po środku, gdyby Goriot inaczej wychowywał swe potomstwo to ono nie byłoby w wieku dojrzałym tak chciwe. Z kolei dorosłe osoby zdawały sobie doskonale sprawę z tego co robią i świadomie okradały ojca z wszelkich pieniędzy.

[wszystkich tych, których wszelkie "przyp. aut." doprowadzały do szaleństwa, złości i łez, gdyż nie mogli się w spokoju uczyć –przepraszam. Natomiast wszystkich tych, które w/w "przyp. aut." w jakiś sposób rozweseliły [nie będę ukrywał, że taki jest ich cel – przy. aut.], w te pochmurne dla nas wszystkich dni, pozdrawiam ! Jednakowoż chciałbym się wytłumaczyć, że pisanie takich "przyp. aut." samego ich autora także [a może jedynie jego – przyp. aut.] rozwesela i pomaga w pisaniu tak ciekawych pytań. – [już ostatnie, słowo honoru - przyp. aut.] przyp. aut.]. Do zobaczenia w następnej epoce !!!

10.

Koncepcja powieści historycznej na podstawie "Potopu" lub "Ogniem i mieczem" (sposób kreowania fabuły , charakteryzowania bohaterów , stosunek do historii). Elementy eposu , baśni , westernu w "Potopie". Jacek Soplica a Andrzej Kmicic - podobieństwa i różnice. "Potop" jako powieść pisana "ku pokrzepieniu serc" - wpływ tego założenia na konstrukcję. Krytycy i czytelnicy wobec powieści historycznych H. Sienkiewicza w dobie pozytywizmu i współcześnie. Ekranizacje powieści H. Sienkiewicza.

Spór o prawdę historyczną w "Trylogii" nie miał właściwie w czasach jej pierwszego wydania praktycznie żadnego znaczenia dla poczytności tej powieści, która trafiła pod ludowe strzechy stając się - dla wielu - jedynym w zasadzie podręcznikiem narodowej historii, dokumentem sięgającym stuleci tradycji patriotycznych , świadectwem sił żywotnych dawnej Rzeczpospolitej. W sytuacji podzielonego przez zaborców narodu , płynące z lektury "Trylogii" poczucie wspólnoty terytorialnej i etnicznej przyczyniło się do umocnienia polskiego ducha przeciwdziałając szerzącym się nastrojom kapitulanckim. Dla ogromnej większości czytelników nie "prawda historyczna" była tutaj ważna , lecz zdobywane w trakcie obcowania z powieścią przeświadczenie o istnieniu w narodzie potężnych sił żywotnych , które mogą w określonych warunkach zmienić losy kraju. Sienkiewicz zamykając pracę nad cyklem , nie pozostawił żadnych wątpliwości co do przesłania ideowego "Trylogii" stwierdzając , iż była ona pisana "w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie - ku pokrzepieniu serc". Nie rekonstrukcja historyczna była zatem była dla pisarza głównym celem. Propagując wśród najniższych warstw społecznych idee patriotyzmu , realizowała w konsekwencji jedną z głównych tendencji tamtego okresu - pracy u podstaw.

Elementy eposu , baśni i westernu:

W eposie obowiązuje nastawienie na ton poważny , uroczysty i odświętny. Może na krótko wkraść się przerywnik prozaiczny, wesołość, nawet rubaszność. Może znaleźć się migawka z życia zwyczajnego. Dominować jednak powinni bohaterowie wielkiego formatu i wydarzenia podniosłe dla całego narodu i dla przeznaczenia zapisanego temu narodowi w boskim planie świata. Sienkiewicz respektuje tę tradycję. Uwzniośla przygody rycerskie, wyprawy , pochody i bitwy. Wojna w jego ujęciu uchyla ważność spraw powszednich , kłopotów domowych, pracy, nauki, twórczości artystycznej. Te zajęcia nie mieszczą się w rycerskich wyobrażeniach wzniosłości .

"Potop" pełen jest wydarzeń sensacyjnych , które można porównać do tych, spotykanych w amerykańskich westernach .Do tego repertuaru należą na przykład:

• pościgi i ucieczki

• potrzaski

• zasadzki i wydostawanie się z nich

• niespodziewana pomoc w ostatniej chwili

• pojedynki

• graniczące z cudem wybawianie się od śmierci

• mistyfikacje i przebrania

• sprawdzające się znaki wróżebne, przeczucia , proroctwa i sny

Podobieństwo do baśni objawia się poprzez sposób prezentacji bohaterów (doskonałych , nie załamujących się pod wpływem przeciwności), w zdarzeniach dominuje żywioł optymizmu, tajemniczości i niezwykłości, dobro triumfuje nad złem.

Jacek Soplica a Andrzej Kmicic

Dzieje Kmicica przypominają historię Soplicy. W młodości Kmicic służył Radziwiłłowi i przylgnęło do niego imię zdrajcy. Gdy zrozumiał swą winę i zapragną zasłużyć na miłość Oleńki przybrał nazwisko Babinicz . Walczył ze Szwedami z szaleńczą odwagą. Zorganizował obronę klasztoru jasnogórskiego , z narażeniem życia uratował króla Jana Kazimierza. Jacek Soplica nie dożył swej rehabilitacji , natomiast Kmicic został zrehabilitowany za życia.

konstrukcja fabularna

Model ogólny u Sienkiewicza w powieściach jest ten sam , wykorzystane są tylko jego różne warianty.

*wątek miłosny: bohaterka- porwana przez czarny charakter, bohater- służba ojczyźnie

*motyw przygodowy: porwania, ucieczki, pojedynki...

*bohaterowie:

osobowości proste

czarno-biały świat

brak złożoności bohaterów

W swoich powieściach Sienkiewicz pokazuje tylko jedną stronę historii , ale autor powieści historycznej ma takie prawo. Powieść to nie podręcznik. Jednakże krytycy nie zawsze wypowiadali się w pochlebny sposób o "Trylogii".

• Prus o "Ogniem i mieczem" - nie podobało mu się przedstawienie historii, postaci , łączenie przeciwnych cech w jednej osobowości.

• Gombrowicz o "Ogniem i mieczem" - powieść napisana jest prostym językiem, dla każdego, wszyscy ją czytają

• Stanisław Tarnowski - zwolennik Sienkiewicza , widzący w nim wielkość nie do pokonania

• Julian Krzyżanowski - krytyk Sienkiewicza-ideologa, walczył o Sienkiewicza-pisarza

Sienkiewicz budził i budzi sprzeciwy różnorakie. Narażał się spadkobiercom wielkich rodów za wywlekanie hańby ich przodków . Historyków raził prawdą zawartą w utworze. Nawet jednak przeciwnicy jego stylu przyznają , że jest w swoim rodzaju mistrzem i doceniają znaczenie jego dzieł.

Rok 1966 został ogłoszony Rokiem Sienkiewiczowskim i w tym właśnie roku podjęto decyzję o przeniesieniu na ekran "Pana Wołodyjowskiego". Literaci bali się , że film jest bezradny wobec walorów języka , co zuboży adaptację. Reżyser Jerzy Hoffman odwołał się do znawców epoki i rezultatem tej współpracy była decyzja o zachowaniu wizji Sienkiewicza na ile pozwala na to sztuka filmowa. Słuszność decyzji o ekranizacji powieści potwierdził sukces kasowy. Po tym doświadczeniu podjęto trud filmowej adaptacji "Potopu". Jednak ekranizację dwuczęściowego "Potopu" wyprzedziła premiera "W pustyni i w puszczy" zrealizowana przez W. Ślesickiego. Swoich inscenizacji doczekało się "Quo vadis" (1910, 1912, 1924, 1951), "Bartek Zwycięzca" (1923) i "Krzyżacy", a także filmowa i telewizyjna wersja "Rodziny Połanieckich".