ŚREDNIOWIECZE

1.Pojęcia

a) Dualizm – pogląd, zgodnie z którym, w rzeczywistości działają dwie odrębne, przeciwstawne sobie siły lub dwa odrębne i przeciwstawne sobie rodzaje bytów, np. duch i materia.

b) Kosmologia – nauka o świecie jako pewnej całości i prawach, które nim rządzą; filozofowie starożytnej Grecji rozumieli kosmologię jako naukę o przyrodzie.

c) Eschatologia – teoria filozoficzna dotycząca spraw ostatecznych, czyli zbawienia, losów pośmiertnych człowieka oraz celu i przeznaczenia świata.

d) Historiografia – piśmiennictwo zajmujące się opisem dziejów.

e) Apostrofa – bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, uosobionej idei lub przedmiotu.

f) Archaizm – element językowy, który wyszedł z użycia na skutek zmian w samym języku luz w rzeczywistości pozajęzykowej. Wyróżnia się m.in. archaizmy leksykalne ( słownikowe ), czyli wyrazy, które wyszły z użycia np. dziela; znaczeniowe ( semantyczne ), czyli wyrazy, które wprawdzie są używane, ale zmieniły znaczenie, np. przymiotnik przytomny, kiedyś „obecny przy czymś”, dziś „ mający świadomość, szybko się orientujący”; słowotwórcze, np. Bożyc zamiast Syn Boga; fleksyjne, np. spuści; składniowe, np. „Nie mogła płaczu przestać” (Legenda o św. Aleksym ) zamiast Nie mogła przestać płakać albo nie mogła powstrzymać płaczu; fonetyczne, np. sąmienie zamiast sumienie.

g) Lament – utwór liryczny wyrażający cierpienie, rozpacz, bezradność wobec losu.

h) Etos – wartość, obyczaje, wzory postępowania składające się na styl życia jakiejś grupy ludzi, która decyduje o jej odrębność ( gr. Ethos – „obyczaj” ).

i) Asceza – narzucanie sobie i przestrzeganie określonej dyscypliny, np. Dobrowolne ograniczenie potrzeb życiowych, umartwianie się, dla zbawienia duszy albo w celu osiągnięcia doskonałości. Potocznie – bardzo skromny tryb życia, wstrzemięźliwość (gr. Askesis „ćwiczenie”, ”wprawianie się” ).

j) Summa – w średniowieczu: kompendium, podręcznik mający obejmować jakąś całą dziedzinę wiedzy.

k) Parodia – naśladowanie cudzego stylu w celu jego ośmieszenia.

l) Błędny rycerz – w średniowieczu: rycerz wędrujący w poszukiwaniu niezwykłych przygód, broniący czci damy swego serca.

m) Ironia – sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a znaczeniem niewyrażającym wprost, lecz zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Dla wypowiedzi ironicznej charakterystyczny jest dystans nadawcy wobec własnej wypowiedzi. Sygnałem ironiczności wypowiedzi może być m in. To, że obraz sprawy i ludzi zaprezentowany przez nadawcę nie zgadza się z powszechnymi wyobrażeniami odbiorców.

n) Apokryf – utwór o tematyce biblijnej, nie zaliczany do ksiąg kanonicznych Starego i Nowego Testamentu; falsyfikat, utwór o niepewnym autorstwie, często produkt mistyfikacji literatury; najsłynniejszym apokryfem były Pieśni Osjana J. Macphersona, ogłoszone jako dzieła średniowiecznego celtyckiego barda.

o) Sacrum – strefa boska.

p) Profanum – strefa świecka, ludzka, grzeszna.

r) Trivium ( trójdroże ) – wstępny, niższy stopień sztuki wyzwolonej, obejmował gramatykę, retorykę dialektykę. Od nazwy tego podstawowego stopnia edukacji wywodzi się dzisiejszy przymiotnik trywialny, czyli banalny, pospolity, prostacki. Zdobycie tych umiejętności miało zapewnić sprawne posługiwanie się łaciną w piśmie i mowie.

s) Quadrivium ( czterodroże ) – wyższy stopień edukacji, współtworzyły: arytmetyka (umiejętność rachowania), geometria ( umiejętność opisywania ziemi ), astronomia (umiejętność posługiwania się kalendarzem i obliczania dat świąt ruchomych, np. Wielkanocy), muzyka.

t) Renesans karoliński – czasy panowania Karola Wielkiego, który realizował ideę renovatio impierii romani ( odnowy imperium rzymskiego ).

u) Hagiografia – ( gr. Hagios – „święty” i grapho „piszę” ) typ piśmiennictwa, obejmujący żywoty świętych i legendy o ich życiu (legendy hagiograficzne); we współczesnej polszczyźnie słowa hagiografia używa się także w znaczeniu przenośnym, dla określenia biografii przesadnie idealizującej jakąś osobę.

2. Pojęcia, zagadnienia ( obszerniejsze ):

a) Konsekwencje przyjęcia chrztu z Rzymu – należy do nich fakt, że większość Polaków identyfikuje się dziś z katolicyzmem, a nie z prawosławiem, choć na wschodnich terenach Rzeczypospolitej dominowały obrządki wschodnie. Przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku rzymskim sprawiło też, że kultura polska rozwijała się przede wszystkim pod wpływem kultury zachodniej. To dlatego na lekcjach polskiego czytamy raczej francuską "Pieść o Rolandzie" niż ruskie "Słowo o wyprawie Igora". Niezwykle ważną konsekwencją przyjęcia chrztu z Rzymu jest fakt, że następne kilkaset lat to łacina, a nie greka stała się językiem wykształconych mieszkańców ziem polskich. Narody, które przyjęły chrzest w obrządku rzymskim, zaczęły także używać alfabetu łacińskiego. Przyjęcia chrześcijaństwa z Bizancjum oznaczałoby używanie alfabetu opartego na wielkich literach greckich – cyrylicy, nazywanej tak na cześć jednego z misjonarzy chrystianizujących plemiona słowiańskie. Cyryl, przed wstąpieniem do zakonu zwany Konstantynem, i Metody stworzyli najstarszy literacki język Słowian, tzw. Język starocerkiewnosłowiański ( scs ). Posługując się narzeczem macedońskim okolic Solenia ( obecnie Saloniki leżące w Grecji ), w IX w. Spisali w tym języku słowiańskie teksty liturgiczne.

b) Biblia pauperum – większość średniowiecznych wiernych nie umiała czytać ani pisać. Dla nich tworzono książki obrazkowe ukazujące wątki z Biblii, określane po łacinie jako Biblia pauperum ( „Biblia ubogich” ); niekiedy, z myślą o ewentualnych komentatorach ilustracji, w książkach tego typu zamieszczano też krótkie objaśnienia po łacinie. Funkcję podobną do Biblii ubogich pełniły cykle płaskorzeźb, obrazów lub witraży, ukazujące wydarzenia biblijne lub dzieje świętych, np. Płaskorzeźby umieszone na Drzwiach Gnieźnieńskich, ukazujące historie życia i śmierci świętego Wojciecha.

c) Uniwersytet – ( łac. Universitas – „powszechność” ) – ostatni stopień edukacji, dostępny dla nielicznych. Początkowo oznaczał wspólnotę profesorów i studentów żyjących w jakimś mieście, z czasem dopiero zaczęło oznaczać samą uczelnie i wykładane tam przedmioty. Pełny uniwersytet składał się z czterech wydziałów: wstępnego wydziału sztuk wyzwolonych, wydziału teologii – najważniejszego z nich wszystkich, oraz wydziałów prawa i medycyny. Uniwersytet, dobrowolna wspólnota uczonych i uczniów, to bodaj najważniejsza instytucja stworzona przez europejskie średniowiecze. Najstarsze uniwersytety: od końca XI w. Kształtowały się instytucje naukowo-dydaktyczne podobne do dzisiejszych; do końca XV w. Założona ich w Europie około 80.

d) Scholastyka – ( łac. Schola „szkoła”, scholasticus „uczony”, „nauczyciel”, „student”, „uczeń”) istotą scholastyki jako systemu uprawiania nauki i nauczania było objaśnianie prawd wiary za pomocą racjonalnych i logicznych metod rozumowania, wywiedzionych przede wszystkim z ksiąg Arystotelesa. Scholastyka opierała się na dwóch filarach. Pierwszym z nich było podporządkowanie wszelkiej wiedzy ludzkiej zasadom ludzkiej wiary: Bóg objawił całą prawdę o świecie w Biblii, zadaniem filozofa było wiec odczytanie tej prawdy z kart świętej księgi. Celem myślenia było zatem nie odkrywanie czegoś nowego, lecz umiejętne formułowanie w ludzkim języku przekazu Boskiego. Drugim filarem scholastyki było zaufanie do autorytetów myślicieli z początkowego okresu chrześcijaństwa i najważniejszych filozofów średniowiecz, m.in. Tomasza z Akwinu, oraz do niektórych myślicieli starożytnych, m.in. Platona, Arystotelesa, astronoma Ptolemeusza, przyrodnika Pliniusza. Średniowieczny uczony, który interesował się na przykład geografią, nie musiał badać świata realnego. Było to nawet niewskazane. Wystarczyło, jeśli sięgnął do dzieł greckiego geografa Strabona i stamtąd czerpał informacje. Postępowanie takie nie poszerzało zanadto wiedzy ludzi średniowiecznych o świecie realnym. Scholastyka przeczyła się jednak do rozwoju logiki. Dziś słowo scholastyka oznacza również rozstrzyganie sporów przez odwoływanie się do autorytetów, a także wszelkie rozważania pozbawione wartości naukowej.

e) U źródeł polszczyzny – tereny dzisiejszej Polski w IX – X w. Zamieszkiwały liczne plemiona. Nazwy niektórych z nich odpowiadając nazwom dzisiejszych regionów kraju. Dialekty, którymi posługiwali się ich członkowie, było do siebie podobne. Ludzie ci mogli więc porozumieć się bez większych problemów. Nie od razu jednak powstał wspólny język. Największą role w jego formowaniu się odegrało państwo Polan, które wraz z upływem czasu zjednoczyło plemiona zamieszkujące Wielkopolskę i przyłączyło się do tych terenów Małopolskę. Później dołączano inne obszary. I chociaż dokumenty państwowe i kościelne długo jeszcze spisywano po łacinie, powoli zaczął kształtować się język ogólnopolski.

f) Deesis – to kompozycja znana przede wszystkim z dzieł plastycznych, ukazująca trzy postacie: pośrodku Chrystusa Władcę i Sędziego, po bokach zaś Matkę Boską i Jana Chrzciciela w pozach modlitewnych, jako pośredników miedzy ludźmi a zbawicielem ( gr. Deesis : „prośba”, „modlitwa wstawiennicza” ).

g) Stabat Mater – ( „stała matka” ) to pierwsze słowa, a zarazem tytuł powstałego w XIII w. o łacinie utworu poetyckiego. Z czasem słowa te zaczęły być używanie jako określenie motywu wykorzystywanego w utworach literackich i dziełach sztuk plastycznych – Matki Bożej stojącej pod krzyżem i rozpamiętującej mękę syna.

h) Dramat i teatr średniowieczny – teatr średniowieczny, podobnie jak antyczny, był silnie związany z religią, ale stworzył własne formy i zasady. Z towarzyszących świętom kościelnym dramatów liturgicznych powstało kilka gatunków scenicznych. Misterium, rozbudowany spektakl przedstawiający wątki z Pisma Świętego, apokryfów, rzadziej z utworów hagiograficznych, składało się z wielu części przedzielanych intermediami, krótkimi utworami o charakterze komicznych, satyrycznym. Mirakl to utwór mówiący o życiu świętych i męczenników, zwłaszcza o dokonywanych przez nich cudach. Moralitet, powstały w późnym średniowieczu świecki gatunek dramatu, obejmuje utworu o charakterze dydaktycznym. Bohaterowie moralitetu to pozbawiony cech indywidualnych człowiek oraz walczące o jego duszę postaci alegoryczne, personifikacje sił dobra i zła. Najsławniejszym średniowiecznym moralitetem jest „Everyman” ( „każdy” ), anonimowy angielski tekst z końca XV w. Średniowieczną scenę cechowała symultaniczność ( równoczesność ): ukazywano na niej jednocześnie wszystkie miejsca akcji. Służyły do tego tzw. Mansjony, małe pawilony symbolizujące rozmaite przestrzenie, w których rozgrywały się epizody przedstawienia.

i) Eposy rycerskie – powstawały w językach różnych regionów Europy, związane z lokalnymi podaniami i opowieściami o czynach rycerzy. Wśród nich staro angielski cykl opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, z którym związana jest celtycka legenda o Tristanie i Izoldzie; hiszpańska "Pieść o Cydzie", kontynuująca wcześniejsze starogermańskie opowieści "Pieśń o Nibelgunach; ruskie "Słowo o wyprawie Igora"; skandynawskie sagi, islandzkie eddy, starofrancuskie chanson de geste.

j) Chanson de geste – ( „pieśni o czynach” ), poematy epickie opowiadające o dokonaniach historycznych i legendarnych bohaterów, już od IX w. Były przekazywane w formie ustnej. Komponowali je wędrowni poeci do śpiewu przy akompaniamencie lutni lub wioli, śpiewali zaś sami autorzy albo wędrowni śpiewacy. Powstawały dzięki temu nowe warianty tych utworów, wzbogacone o kolejne epizody. Spisywać zaczęto je w XI w. Od schyłku następnego stulecia chanson de geste układane były w rozbudowane cykle. Jeden z nich opowiada o czynach wojennych Karola Wielkiego. Do tego właśnie cyklu należy, powstała pod koniec XI w. I uznawana za arcydzieło gatunku „Pieśń o Rolandzie”. Z czasem w pieśniach o czynach zaczęły dominować elementy baśniowe, fantastyczne.

k) Romanse rycerskie – wykorzystywane przez autorów w późnym średniowieczu wątki znane z francuskich pieśni o czynach. Fabuły tych opowieści – osnutych wokół dziejów legendarnych rycerzy, ich czynów i perypetii miłosnych – pełne są zwrotów akcji, intryg, pojedynków, lecz także elementów fantastycznych. Prócz ludzi bohaterami romansów rycerskich są czarownicy, olbrzymy, karły, smoki, a ukazane w nich wydarzenia często rozgrywają się za sprawą mocy nadprzyrodzonych. Cudowne zjawiska mają swoje źródła zarówno w dawnych wierzeniach pogańskich, jak w propagowanym przez Kościół chrześcijaństwie. Szczególnie popularnym tematem romansów rycerskich były dzieje miłości Tristana i Izoldy.

l) Miłość dworna – koncepcja, która wykształciła się w pierwszej połowie XII w. Na dworach południowej Francji (w Langwedocji, Prowansji, Gaskonii). W tzw. Poezji prowansalskiej prezerwatywa przez trubadurów, sławiących idealną miłość do doskonałej damy. Z poezji prowansalskiej wywodzi się wiele środków kompozycyjnych i motywów wykorzystywanych przez autorów europejskiej poezji miłosnej następnych epok. Miłość dworna to uczucie piękne, trwałe, niemal święte, najważniejsza treść życia opiewającego , z poety, który przedstawia swoją ukochaną jako istotę wyjątkowej urody, pełna wszelkich zalet i niedostępna – często jest nią kobieta stojąca wyżej w feudalnej hierarchii, niekiedy mężatka. Zasadniczo miłości takiej nie towarzyszyły pragnienia seksualne. W teorii przynajmniej było tak, jak pisał w XII w. Wędrowny poeta z Gaskonii.

m) Wędrowni poeci – w średniowiecznej Europie popularne były pieśni o tematyce miłosnej – choć nie tylko miłosnej, także opowiadające o czynach rycerskich, religijne, dydaktyczne – tworzone i recytowane albo wyśpiewywane przez wędrownych poetów. Różnie tych poetów nazywano. Na terenie Francji byli to trubadurzy i truwerzy, na obszarze Niemiec – meistersingerzy i meistersingerzy, w krajach skandynawskich i w Anglii – skaldowie. Istniało także określenie wspólne dla wędrownych wykonawców i twórców poezji w zachodniej Europie: minstrele. Mieli też swoją nazwę prowadzący wędrowny tryb życia studenci średniowiecznych uniwersytetów tworzący i wykonujący pieśni – to byli waganci.

n) Romans – w wiekach średnich dla tematyki miłosnej zarezerwowano specjalny gatunek literacki, romans, utwór narracyjne, prozaiczny lub wierszowany, którego korzenie tkwią w starożytności. Jedną z najbardziej żywotnych odmian tego gatunku był, rozwijający się bujnie u schyłku średniowiecza, romans rycerski.

o) Ars moriendi – łacińskie wyrażenie ars moriendi ( „sztuka umierania” ) to nazwa gatunku literackiego, który obejmuje utwory opisujące, jak przygotować się na nadejście śmierci. Zgodnie z nim należało przygotowywać się do śmierci przez całe życie, aby odchodzić z tego świata w sposób „odpowiedni” do swego statusu. Inaczej umierał rycerz, a inaczej na przykład asceta, lecz dobra śmierć zawsze wiązała się z zakończeniem, zamknięciem spraw ziemskich: Roland chciał zniszczyć swój miecz, aby nikt już nim nie walczył, Aleksy opisał swe ascetyczne życie w liście. Umierający człowiek jednał się z Bogiem, błogosławił rodzinę, rozporządzał majątkiem. Tekstom należącym do ars moriendi towarzyszyły ilustracje, m.in. ukazujące walkę aniołów i diabłów o duszę umierającego, czyli psychomachię. Utwory tego typu stały się źródłem motywu tańca śmierci.

p) Taniec śmierci – ( fr. danse macabre ) to sposób jej przedstawiania jako siły zrównującej wszystkich ludzi: upersonifikowana śmierć prowadzi w tanecznym korowodzie przedstawicieli różnych stanów, grup społecznych na przykład papieża, króla, duchownych i rycerzy, mnichów, nierzadko tłustych, oraz żebraków w łachmanach. Sens tego tańca był oczywisty: memento mori ( „pamiętaj o śmierci” ). To zalecenie dotyczy wszystkich, niezależnie od ich pozycji społecznej, bo wobec śmierci wszyscy są równi. Hierarchia ziemska nie znaczy nic wobec niebiańskiej. Człowiek, nawet najważniejszy w świecie doczesnym, wobec Boga i jego posłańca – śmierci – jest tylko wcieleniem grzeszności, prochem. Liczne warianty tego motywu pojawiają się w dziełach plastycznych oraz tekstach literackich średniowiecza i następnych epok. Początkowo śmierć przedstawiano w postaci rozkładających się zwłok, zwłaszcza kobiecych, tak jak została ukazana w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Dopiero po 1500r. upowszechnił się najbardziej dziś znany jej wizerunek, jako szkieletu z kosą.

r) Ubi sunt? – ( „gdzie są?” ) łacińskie słowa stały się określeniem motywu literackiego, którego istotą jest refleksja nad przemijaniem, zaduma nad tym, co się stało ze sławnymi ludźmi, którzy niegdyś korzystali z uciech życia.

3. Osoby, obrazy, rzeźby itp.

a) „Stworzenie i grzech pierworodny”, karta z Biblii z Grandval, ok. 840r. – Biblia pauperum.

b) „wykład Almaryka z Bene na uniwersytecie w Paryżu”. Miniatura, XVw. – szkoły, uniwersytety, scholastyka.

c) „Święty Augustyn”, ok. 1470r. – obraz – augustynizm

d) Fra Angelico, „święty Tomasz z Akwinu”, XVw. obraz – tomizm

e) Hans Memling (między 1433 a 1440 – 1494) – jeden z najbardziej znanych malarzy niderlandzkich. Genialnym dziełem Memlinga jest tryptyk „Sąd Ostateczny”, znajdujący się w Muzeum Narodowym w Gdańsku

f) Jan Długosz ( 1415 – 1480 ) – wybitny średniowieczny historyk polski, dyplomata, sekretarz biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, kanonik krakowski, później biskup lwowski. Od 1467r. był wychowawcą synów Kazimierza Jagiellończyka.

g) „Tryptyk z Harbaville”, fragment przedstawiający Deesis, Xw.

h) Matthias Grünewald „Ukrzyżowanie”, środkowa kwatera „Ołtarza w Isenheim”, 1515r. – stabat mater

i) Święty Wojciech – drogą do jego świętości może być męczeństwo. Jednym z patronów Polski jest pochodzący z czeskiego rodu książęcego święty Wojciech ( ok. 966 – 997r. ). Był biskupem praskim, mnichem w Rzymie, aż wreszcie wyruszył jako misjonarz do Prusów i zginął z ręki pogan. Gdy, wkrótce po śmierci, został kanonizowany ( uznany za świętego ), Bolesław Chrobry sprowadził jego doczesne szczątki do Gniezna. Niebawem do grobu świętego przybył z pielgrzymką sam cesarz Otton III. Żywot świętego Wojciecha to temat wielu średniowiecznych tekstów hagiograficznych. Sceny z legendy o nim zdobią też, powstałe ok. 1170r., Drzwi Gnieźnieńskie.

j) Święty Aleksy – ten cudownie narodzony syn pewnego Rzymianina poczuł powołanie do służenia Bogu, więc opuścił przed nocą poślubną swoją młodą żonę – co ona łatwo zrozumiała i zaakceptowała – aby w oddaleniu od świata umartwiać się i w ten sposób wielbić Boga. Na skutek nieznanych okoliczności Aleksy ponownie znalazł się w Rzymie. Tam, przez nikogo nie rozpoznany, spędził 16 lat pod schodami domu swego ojca, cierpliwie znosząc nędzę i upokorzenia. Aby przygotować się na nadejście śmierci, spisał swoje dzieje i spokojnie oddał duszę Bogu. Opowieść o świętym Aleksym znana była zapewne od VIw., kiedy trafiła do Europy z terenów Syrii. Losy Aleksego ukazywane były w różnych utworach literackich.

k) Święty Franciszek z Asyżu – jego życie i system wartości różnią się od wzorców ukazywanych w większości ówczesnych dzieł hagiograficznych. Biedaczyna z Asyżu, bo tak nazywano świętego Franciszka, to jedna z najbardziej niezwykłych postaci wieków średnich. Urodził się w Asyżu ok. 1181r. w rodzinie bogatego kupca jako Giovanni Bernardone. Według przekazów w młodości mówiono o nim Francesco ( „Francuzik” ) i dlatego dziś włoski święty czczony jest jako Franciszek. A młodość miał Francesco burzliwą. Chciał zostać rycerzem, brał m.in. udział w wojnie w Asyżu z Perugią, dostał się do niewoli. Ten awanturniczy żywot przerwała w 1206r. niezwykła wizja mistyczna, która doprowadziła do głębokiej przemiany duchowej: Francesco wyrzekł się majątku ojca – by część oddać ubogim – a następnie porzucił dom rodzinny i rozpoczął działalność jako wędrowny kaznodzieja, orędownik miłości, radości istnienia, opiekun chorych i ubogich. W okresie od końca XIII do połowy XIV stulecia w kręgu założonego przez niego zakonu franciszkanów ( Braci Mniejszych ) opowieści o nim zebrano w anonimowym zbiorze pt. „Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu”. Samemu Franciszkowi przypisuje się natomiast autorstwo utworu, który w przekładzie polskim opatrywany jest tytułem „Pochwała stworzenia” lub „Pieśń słoneczna”.

l) Giotto di Bondone ( ok. 1267 – 1337 ) – włoski malarz. Już za życia uznawany za największego mistrza, uważany jest za jednego z najbardziej odkrywczych artystów wszech czasów. Jego twórczość wyznacza początek malarstwa nowożytnego, dla którego najważniejsze staje się stadium natury, ruchu, gestu. Dla średniowiecznych odbiorców jego dzieł absolutna nowością była niezwykła dokładność, z jaką ukazywał szczegóły rzeczywistości.

m) Giotto di Bondone, „Święty Franciszek oddaje płaszcz ubogiemu rycerzowi” 1292- 1297 – obraz

n) Maria z Francji – wśród autorów utworów o tematyce miłosnej były także kobiety. Sławę zdobyła żyjąca w drugiej połowie XII wieku poetka <aria z Francji, autorka uczuciowych, niekiedy tragicznych, niekiedy radosnych pieśni.

o) Abelard i Heloiza – Piotr Abelard ( 1079 – 1142 ), ceniony francuski filozof, teolog, nauczyciel i jego uczennica Heloiza to słynna para średniowiecznych kochanków. Ich miłości sprzeciwiał się wuj dziewczyny. Nasłał więc na Abelarda zbirów, którzy pozbawili go męskości. Resztę życia Abelard i Heloiza spędzili w klasztorach, mimo że wcześniej zawarli potajemnie ślub, a owocem ich związku było dziecko. Przez wiele lat nie widząc się, pisywali jednak do siebie listy, które pozostają świadectwem łączącego ich uczucia i autentycznego oddania, na przekór konwenansom i przesądom epoki. Dzieła Abelarda przeszły do historii filozofii, ale i o Heloizie warto pamiętać. Dzieje tej wszechstronnie wykształconej, mądrej, zdolnej niewiasty są przykładem prawdziwie tragicznego losu kobiety, nie mogącej się zrealizować w innej roli niż narzucona przez obyczajowość epoki. Historia obojga stała się kanwą późniejszych utworów literackich.

p) Bernt Notke „Taniec śmierci” 1463r. – obraz – danse macabre

r) François Villon ( 1431 - ? ) – absolwent paryskiej Sorbony, a zarazem hulaka, złodziej, rozbójnik, kilkakrotnie osadzany w więzieniu, nawet pod zarzutem morderstwa, cudem uniknął wykonania na nim zasądzonej kary śmierci. Ostatecznie skazany na wygnanie, zniknął z pola widzenia paryżan – oraz historyków literatury – w 1463r. Czas i okoliczności jego śmierci pozostają nieznane. Malownicza postać tego wybitnego francuskiego poety do dziś frapuje badaczy kultury. Najsłynniejsze jego dzieło to przeplatany balladami i wierszami poemat o charakterze biograficznym zatytułowany „Wielki Testament”.

s) Bracia Limbourg – „z bardzo bogatych godzinek księcia de Berry” ok. 1411 – 1416 – Ubi sunt?

t) Dante Alighieri ( 1265 – 1321 ) – związany był z dwoma miastami, wówczas także republikami: rodzinną Florencją, z której został wygnany za działalność mającą doprowadzić do uniezależnienia się miasta od papiestwa, oraz Rawenną, gdzie spędził resztę życia i został pochowany. W zbiorze „Nowe życie” ( wł. „La vita nova” ), złożonym z utworach lirycznych przeplatanych prozą, utrwalił historię idealnej miłości do Beatrycze. Dziełem, które zapewniło mu miejsce wśród największych twórców wszech czasów, jest jednak poemat „Boska Komedia” ( wł. „La Divina Commedia” ), uznawany za włoski epos narodowy.

4. Ramy czasowe epoki

a) Europa od 476r. ( upadek cesarstwa rzymskiego ) V wiek do XV wieku.

b) Polska od 966r. ( chrzest Polski ) do XVI wieku.

c) Koniec epoki łączy się z trzema wydarzeniami:

- 1450r. wynalezienie druku przez Jana Gutenberga.

- 1453r. upadek Konstantynopola.

- 1492r. odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

5. Nazwa epoki

Po raz pierwszy użyli jej twórcy odrodzenia. Wywodzi się od łacińskich słów media aetas lub media aevum oznaczający okres pośredni pomiędzy starożytnością, a odrodzeniem. Włoscy pisarze uważający, że po upadku świata starożytnego nastąpił mroczny okres załamania kultury i obyczajów, które odrodziły się dopiero w epoce renesansu. Średniowiecze, zgodnie z tym mniemaniem, jest więc swego rodzaju „czarna dziurą” między wielkością starożytności a jej odrodzeniem w renesansowej Italii – czasem triumfu barbarzyństwa, okrucieństwa i ciemnoty. Ta czarna legenda, choć niesprawiedliwa, przetrwała stulecia i nawet dziś jeszcze, zwłaszcza w tekstach publicystycznych i różnego rodzaju popularnych opracowaniach, przeczytać można o „ciemnych czasach średniowiecza” albo „upadku kultury w wiekach średnich”. A przecież wystarczy znaleźć się we wnętrzu gotyckiej katedry, aby zrozumieć, że o upadku kultury w wypadku średniowiecza mowy być nie może.

6. Cechy średniowiecza

a) teocentryzm ( z łac. Theów „bóg”, „centrum”, „środek” ) – Bóg w centrum zainteresowania. Przekonanie o wyższości dóbr duchowych nad doczesnymi. Religii podporządkowana była sztuka i literatura. Dlatego znaczną część dorobku średniowiecza, wiele dzieł filozoficznych, plastycznych, literackich, można uznać za swoistą próbę komentarza do Biblii. Średniowieczny filozof rozważał więc przede wszystkim prawdy wiary. Średniowieczny artysta – przedstawiał te prawdy i wskazywał ludziom drogę do świętości. Średniowieczny władca – wzmacniał wiarę. Rycerz walczył w jej obronie. Mnich – w szczególny sposób kultywował ją i szerzył. Zadaniem każdego człowieka było zaś wierzyć i szukać drogi do zbawienia. Jeśli dobrem było tylko to, co przybliżało człowieka do Boga, to złe było wszystko, co do niego nie zbliżało.

b) uniwersalizm ( łac. universalis „powszechny” ) – wszystkie państwa Europy podporządkowane były jednej władzy świeckiej i kościelnej. Władzę kościelną sprawował Kościół, który reprezentował papież, natomiast władzę świecką sprawował cesarz. Językiem urzędowym była łacina to sprawiało, że Europa była uniwersalna całością.

c) anonimowość – literatury i sztuki polegała na tym, że autorzy dzieł nie ujawniali swoich nazwisk, wynikało to z ich skromności.

d) dwujęzyczność literatury – językiem uniwersalnym, wspólnym dla wszystkich ludzi wykształconych była łacina, języki narodowe pełniły rolę drugorzędną.

7. Podział literatury średniowiecznej i jej zadania – funkcja tej literatury było dawanie wzorów do naśladowania, jest to więc literatura parenetyczna ( pareneza z łac. pouczenie ), dawała wzorce do naśladowania: władcy, rycerza, ascety ( świętego ), kochanka. Literatura średniowieczna dzieli się na:

a) świecką:

- kroniki

- liryka miłosna

- epika rycerska

b) sakralna:

- moralitety

- misteria

- żywoty świętych

- modlitwy

- dramaty liturgiczne

8. Średniowieczna koncepcja człowieka:

a) Głównym celem człowieka było zasłużyć sobie na zbawienie wieczne po śmierci.

b) Dusza: doskonała, tęskniąca do Boga, oczekująca na nagrodę wiecznego życia.

c) Ciało: grzeszne, pragnące zmysłowych rozkoszy, powstrzymujące duszę w jej locie do nieba

9. Filozofie:

a) Augustynizm

• Pochodzi od świętego Augustyna, który żył w IV wieku

• Nawiązywał do Platona, dostrzegał zależność świata materialnego od duchowego

• Idee Platona postrzegał jako myśli Boga

• Według świętego Augustyna zło to brak dobra

• Miłość dla świętego Augustyna podobnie jak dla świętego Pawła jest najważniejsza. Zadaniem człowieka jest obudzenie w sobie miłości do Boga i jego stworzenia (kochaj i rób co chcesz )

• Dusza jest uwięziona w ciele

• Wiary i zrozumienia należy poszukiwać w samym sobie.

b) Tomizm

• Pochodzi od świętego Tomasza z Akwinu, który żył w XV w

• Nawiązywał do Arystotelesa

• Jego filozofia z czasem stała się oficjalną doktryną kościoła katolickiego

• Twierdzi, że świat i Bóg są całkowicie poznawalne

• Skonstruował pięć dowodów na istnienie Boga:

• Ruch – każda rzecz jest poruszana przez inną, na końcu znajduje się Bóg

• Każda rzecz ma jakąś przyczynę, musi być jakaś praprzyczyna czyli pierwsza przyczyna wszystkiego

• Istnieją stopnie doskonałości, musi być więc byt najdoskonalszy (hierarchiczność, drabina bytów)

• Wszystkie rzeczy zmierzają do celu jakim jest Bóg

• Skoro świat jest niedoskonały to musi istnieć świat doskonały

10. Style

a) Styl romański – renesans karoliński, wpływy bizantyjskie oraz elementy specyficzne dla poszczególnych elementów Europy dają podstawę do wykrystalizowania się nowego stylu – romańskiego, którego kolebką jest Francja. Styl romański (romanizm) ukształtował się i rozwinął w wiekach XI i XII. Średniowieczne katedry wznoszono najczęściej na planie krzyża łacińskiego. Nawę główną i nawy boczne – oddzielone od siebie filarami, podporami o przekroju wielobocznym – przecinała często nowa poprzeczna, czyli transept. Prezbiterium, część, w której znajduje się wielki ołtarz, przeznaczona dla duchowieństwa, skierowaną zawsze na wschód, zamykało pomieszczenie półkoliste lub wieloboczne, zwane apsydą. Katedra romańska to często budowa o układzie bazylikowym (bazylika), czyli zespół trzech lub pięciu naw, z których nawa środkowa, wyższa i przeważnie szersza niż pozostałe, oświetlona jest oknami umieszczonymi w górnej części ścian, ponad dachami naw bocznych. Układ ten został przejęty ze starożytnego Rzymu, gdzie bazylikami nazywano hale wznoszone na forum, będące miejscem spotkań, handlu i sądów. Chrześcijanie nie chcieli korzystać ze świątyń pogańskich ani budować podobnych, przystosowali więc do potrzeb kultu religijnego bazyliki. Sklepienia kolebkowe, mające kształt połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż osi poziomej, i sklepienia krzyżowe, powstałe w wyniku przenikania się pod kątem prostych dwóch półkolistych sklepień kolebkowych – oba charakterystyczne dla budowli w stylu romańskim – znane były już twórcom architektury rzymskiej. Bryła budowli romańskiej była zwarta i surowa. Grube, masywne mury wznoszono przeważnie z ciosanych kamieni; na obszarach, gdzie brakowało kamienia, stosowano również cegłę. Portale, obramienia otworów wejściowych, zwykle bogato zdobiono płaskorzeźbami, często ukazującymi Chrystusa w tzw. Mandorli, czyli aureoli w kształcie migdału; formę łuku przejęto z budownictwa rzymskiego. Niewielkie, wąskie okna zakończone łukami półkolistymi, ze względu na dodatkową, obronną, funkcję świątyni, umieszczone przeważnie wysoko. Otwór okienny mógł być pojedynczy, ale także dwudzielny – takie okno nosi miano biforium, bądź trójdzielny – to triforium.

b) Styl gotycki – Francja była także ojczyzną stylu gotyckiego ( gotyku ), który uformował się w XII wieku, a najpełniej rozwinął w XIII wieku. Rozwój sztuki gotyckiej przypadł więc na okres dojrzałego i późnego średniowiecza. W późniejszych stuleciach gotyk był uważany za przejaw złego smaku, a nawet barbarzyństwa. Pogląd taki był żywy aż do XVIII wieku. Bez wątpienia na opinię tę miała wpływ ocena, którą w XVI wieku sformułował włoski historyk sztuki Giorgio Vasari. Określił on tę nazwą średniowieczną tendencję architektoniczną mianem gotyckiej od nazwy plemienia Gotów, aby wyeksponować barbarzyńskość i monstrualność tego typu rozwiązań. Opinia to bardzo krzywdząca, bo właśnie twórcy gotyku pierwsi zastąpili ciężkie, masywne konstrukcje romańskie nowoczesnymi, genialnymi konstrukcjami sprawiającymi wrażenie przestronnych, lekkich i strzelistych. Szczególnym osiągnięciem architektonicznym gotyku sakralnego jest katedra. Jej struktura i wyposażenie wyrażają filozofię średniowiecza. Można powiedzieć, że katedra to tekst, który za pomocą symboli i alegorii – znaków widzialnych – przedstawia to, co niewidzialne, bo przynależące do Boga. Strzelistość detali i całej budowli jest wyrazem dążenia dusz do Boga, tęsknoty za Nim – katedra miała sprawiać wrażenie skierowanej ku niebu. Ostre łuki otworów okiennych i portali przypominają złożone do modlitwy dłonie. Trzy okna w prezbiterium, podobnie jak trzy portale prowadzące do trzech naw, są znakiem Trójcy Świętej; tryptykiem jest często ołtarz w centralnym miejscu prezbiterium. Światło wypełniające wnętrze świątyni to znak Chrystusa – Bóg jest światłością. Sklepienia krzyżowo – żebrowe, powstałe w wyniku wzmocnienia miejsc, w których przecinają się kolebki sklepień krzyżowych, stanowiły mocniejszy szkielet konstrukcyjne i były znacznie lżejsze niż sklepienia stosowane wcześniej. Dzięki nim możliwe stało się wznoszenie budowli bardzo wysokich, sprawiających zarazem wrażenie lekkich. Przewaga elementów pionowych ( wertykalizm ) i strzelistość całej budowli. Mury cieńsze, smuklejsze, sprawiają wrażenie lżejszych niż mury świątyń romańskich. Okna – duże, zakończone łukami ostrymi, wypełnione witrażami – nierzadko zajmowały większość powierzchni ścian. Popularne stały się okrągłe okna – rozety. Portale, ostrołukowe, bogato zdobione płaskorzeźbami, często zwielokrotniano – umieszczano trzy, a niekiedy nawet pięć obok siebie. Łuki przyporowe, przerzucone nad dachami naw bocznych, mające przejąć część ciężaru sklepienia nawy głównej, stały się także charakterystycznymi elementami dekoracyjnymi budowli gotyckich.

11. Pochodzenie i najdawniejsze dzieje języka polskiego

a) Język polski należy do wielkiej rodziny języków indoeuropejskich. Wywodzą się one z języka określanego jako praindoeuropejski ( prajęzyk indoeuropejski ). Wspólnotę kulturową, która posługiwała się nim, nazywa się wspólnotą praindoeuropejską. Tworzące ją plemiona nie prowadziły osiadłego trybu życia, lecz wędrowały w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania. To doprowadziło – mniej więcej 2 tysiące lat p.n.e. – do podziału wielkiej wspólnoty na mniejsze grupy etniczne, a później na jeszcze mniejsze. Członkowie każdej z nich mówili w nieco inny sposób. Tak powstały rodziny języków indoeuropejskich. Z języka praindoeuropejskiego wywodzi się większość języków europejskich, m.in. języki z rodziny słowiańskiej, germańskiej ( wśród nich angielski, niemiecki, szwedzki, norweski ), romańskiej (m.in. francuski, hiszpański, włoski, rumuński ). Projekt ten dał początek także grece, łacinie, językom celtyckim, używanemu w Indiach sanskrytowi. Do języków indoeuropejskich należą m.in. języki bałtyckie oraz słowiańskie. Niektórzy badacze uważają, że zanim się one usamodzielniły, władające nimi plemiona tworzyły wspólnotę językową określaną mianem wspólnoty bałtosłowiańskiej. Po jej rozpadzie jedna z grup zajęła, jak się przypuszcza, tereny na północ od Karpat w dorzeczu Wisły i górnego Dniepru. Jej członkowie mówili językiem nazywanym dziś umownie prasłowiańskim. Mniej więcej od II wieku datuje się okres wędrówek ludów. W wyniku tych wędrówek praprzodkowie Słowian osiedlali się na nowych terenach. Dalsze istnienie wspólnoty językowej okazało się niemożliwe – grupa prasłowiańska rozpadła się na trzy grupy: zachodniosłowiańską, południowosłowiańską, wschodniosłowiańską. W obrębie każdej z nich wyłoniły się mniejsze zespoły językowe. One dały początek językom słowiańskim istniejącym do dziś.

b) Języki słowiańskie

• Grupa zachodniosłowiańska – polski, dolnołużycki, górnołużycki, czeski, słowacki, wymarłe dialekty Słowian znad Odry i Łaby m.in. połabski ( wymarły ok. XVIII wieku )

• Grupa wschodniosłowiańska – rosyjski, ukraiński, białoruski

• Grupa południowosłowiańska – serbski, chorwacki, słoweński, bułgarski, macedoński, starocerkiewnosłowiański ( martwy )

12. Ideał świętego

a) święty

• Naśladownictwo Chrystusa

• Akceptacja ludzi i świata jako doskonałego dzieła Bożego

• Całkowita pokora i prostota, ubóstwo

• Wyrzeczenie, akceptacja cierpienia, dobrowolna asceza, która przynosi radość i szczęście

• Miłość

b) asceta

• Odrzuca dla Boga wszelkie dobra materialne

• Dobrowolna decyzja na życie w skrajnej nędzy

• Rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności

• Umartwianie się

• Cierpienie za grzech swoje oraz innych ludzi

• Dzięki takiej postawie doskonali w sobie cnotę i pobożność, lecz przede wszystkim uzyskuje zbawienie i zdobywa aureole świętego.

13. Ideał władcy

a) władca na podstawie przeczytanych fragmentów rządy Bolesława Chrobrego

• Jest kochany przez naród poddany – ludzie byli bogaci i żyli w dobrobycie

• Sprawiedliwy i wspaniałomyślny ponieważ sądził nie patrząc na pochodzenie

• Znakomity gospodarz

• Odważnie walczy o swój kraj bronią go przed wrogami

• Troszczy się o wszystkich obywateli

• Traktuje wszystkich jednakowo bez względu na pochodzenie

• Wszystkim jego działaniom towarzyszy ogromna miłość do Boga

14. Ideał rycerza

a) rycerz

• Jest dobrze urodzone – Roland jest krewnym króla Karola, Tristan króla Marka. W wyjątkowych wypadkach także człowiek z ludu mógł, za szczególne zasługi, doczekać się pasowania na rycerza

• Jest silny – choćby po to, aby móc nosić ważącą niemało zbroję. Siła pozwalała mu dokonywać niezwykłych czynów

• Jest piękny – piękno cielesne było postrzegane jako odbicie piękna wewnętrznego, duchowego, brzydotę fizyczną wiązano z moralną niedoskonałością. Poza tym rycerz był kochany przez liczne damy, a brzydkiego trudno przecież adorować

• Kocha walkę, nieustannie dba o swoją sławę i szuka okazji do potwierdzenia swego męstwa – stąd jego ciągła gotowość do walki za sławnymi rycerzami, ze smokami lub innymi stworami. Tristan walczył ze smokiem i ze strasznym Morhołtem, a Roland i Oliwer zabili w bitwie więcej niż 4 tysiące wrogów

• Traktuje swego wroga z szacunkiem – wszak zwycięstwo nad wielkim i mężnym wrogiem podnosi wartość zwycięzcy

• Nigdy się nie poddaje, a śmierć w słusznej sprawie jest dlań największym honorem – kiedy bitwa była już przegrana, arcybiskup Turpin rzekł do Rolanda i jego towarzyszy: „Proszę was, przez Boga, nie uciekajcie, iżby nikt mężny nie hańbił was w pieśni. Raczej pomrzyjmy tu, walcząc. Niebawem, tak nam przyrzeczno, doczekamy się końca; nie pożyjemy dłużej niż ten dzień. Ale jest jedna rzecz, którą wam uręczam – święty raj jest wam szeroko otwarty, posiądziecie się tuż obok Niewiniątek”

• Pięknie walczy i pięknie umiera – godnym uwieńczeniem rycerskiego życia jest śmierć, której towarzyszą cuda

• Jest nie tylko człowiekiem walki – bywa także dworzaninem, człowiekiem, który umie znaleźć się na dworze. Z opisu edukacji Tristana wynika, że musiał on posiąść również umiejętności „towarzyskie”: umiejętność gry na harfie, śpiewania, polowania. Rycerz musiał dbać o swój strój, umiejętnie prowadzić elegancką rozmowę, pięknie adorować damy. I jeszcze piękniej kochać: do końca, mimo wszelkich przeszkód. Taka miłość miała szansę przetrwać nawet śmierć.

• Ma wobec Boga także inne obowiązki niż walka w obronie wiary – zgodnie z normami średniowiecznej religijności rycerz, tak jak każdy chrześcijanin, powinien być pobożny (walka rozpoczyna się modlitwą) hojny dla ubogich ( jałmużna ), sprawiedliwy

Artur		Legendarny król Celtów. Według podań syn króla Utera Pendragona i Igerny, żony księcia Kornwalii. Urodził się, jako dziecko z nieprawego łoża, dzięki zabiegom czarownika Merlina, który później był jego wychowawcą. Królem został Artur w wieku lat 15, kiedy to jako jedyny z rycerzy wyciągnął z kamienia bądź kowadła zaklęty miecz Ekskalibur. Za pomocą cudownej broni i przy pomocy Merlina pokonał pogan, podbił Szkocję i Irlandię. Zgromadził wokół Okrągłego Stołu, zbudowanego na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy, kwiat ówczesnego rycerstwa i rozpoczął poszukiwania św. Graala, do którego Józef z Arymatei miał zebrać krew ukrzyżowanego Zbawiciela. Artur rozpoczął wojnę z Rzymem. Zdradzony przez swego siostrzeńca, Mordreda, zginął w bitwie z nim. Według innych przekazów elfy przeniosły go do wyspiarskiej krainy Avalon, gdzie czeka od wieków na powrót do władzy.
Bolesław Chrobry		Postać historyczna, syn Mieszka I, księcia Polan, i Dobrawy, czeskiej księżniczki, pierwszy król Polski. Dzielny, mądry, miłosierny, sprawiedliwy, krzewiciel wiary. W kronice Galla zwanego Anonimem przedstawiony jako ideał chrześcijańskiego władcy.
Galahad		Syn Lancelota, najmłodszy, najurodziwszy i najcnotliwszy z rycerzy Okrągłego Stołu. Dzięki przymiotom charakteru odnalazł i zdobył św. Graala, po czym zmarł. Jego dusza znalazła się w niebie, gdzie oddaje się kontemplowaniu tajemnicy. Wzór cnót rycerskich.
Karol		Postać historyczna, władca Franków, w 800r. został koronowany na cesarza. Bohater legend i na wpół baśniowych opowieści, m.in. w „Pieśni o Rolandzie” występuje jako dwunastoletni starzec w pełni sił – jeździ konno, bierze czynny udział w walce. Pomazaniec Boży, obdarowany cudownymi mocami i mający bezpośredni kontakt z niebem. Ideał władcy.
Lancelot		Potomek królewskiego rodu, najdzielniejszy i najsławniejszy z rycerzy Okrągłego Stołu, ulubieniec króla Artura. Dokonywał wielkich czynów podczas wojen i turniejów rycerskich. Nieszczęśliwie i grzesznie zakochany w pięknej żonie Artura, Ginewrze, wszedł w konflikt z władcą i stracił możliwość zdobycia św. Graala. Ojciec Galahada.
Parsifal		Jeden z najważniejszych rycerzy Okrągłego Stołu. Według niektórych podań potomek Józefa z Arymatei. Jako młody rycerz widział św. Graala, ale niewiedza i naiwność sprawiły, że nie wykorzystał szansy zdobycia go. Resztę życia spędził na poszukiwaniu tego świętego naczynia. Zgodnie z niektórymi podaniami Parsifal, wzór cnót rycerskich, został Strażnikiem św. Graala.
Roland		Jeden z 12 parów ( członków grupy feudalnej złożonej z równych sobie wasali ) Karola Wielkiego, siostrzeniec i ulubieniec władcy. Właściciel świętego miecza Durendala i cudownego rogu o nazwie Olifant, na którego dźwięk zawsze przybywała odsiecz. Podczas wyprawy przeciw pogańskim Saracenom wyznaczony na dowódcę tylnej straży, nie wezwał w porę pomocy, gdy jego oddział został zaatakowany przez niewiernych w wąwozie Ronecevalles. Walczył bohatersko, był wielokrotnie ranny, odniósł zwycięstwo, lecz przypłacił je życiem. Symbol cnót wojennych.
Tristan		Siostrzeniec i ulubieniec króla Kornwalii Marka. Wychowany i wykształcony w rycerskim rzemiośle przez giermka Gorwenala, wzór wszelkich cnót. Dokonywał wielkich czynów. Uczuciem wiecznym i pozostającym w sprzeczności z etosem rycerskim darzył królewską żonę. Jego i przeznaczoną Markowi Izoldę na uczucie to skazało wypicie miłosnego napoju. Po wielu perypetiach i zdradach, chcąc dochować wierności swemu rycerskiemu przeznaczeniu, wyjechał do Bretanii. Gdzie umarł bezskutecznie oczekując na przybycie ukochanej. Po śmierci obojga kochanków, których pochowano obok siebie, z grobu Tristana wyrósł głóg, który oplótł mogiłę Izoldy. Ich miłość okazała się silniejsza niż śmierć.
Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima		Postać historyczna. Cieszył się sławą najdzielniejszego rycerza swoich czasów. Zwycięzca licznych turniejów, pokonał m.in. najsławniejszego rycerza Zachodu, Jana z Aragonii. Pod Grunwaldem uratował królewską chorągiew. Zginął w 1428r. w bitwie pod Gołąbcem nad Dunajem w walce z Turkami jak dowódca tylnej straży wojsk Zygmunta Luksemburskiego; bywa w związku z tym porównywany do Rolanda. Bohater wielu opowieści i utworów literackich. Do stworzenia jego legendy w największym stopniu przyczynił się Jan Długosz, który opisał Zawiszę Czarnego w swojej kronice.
Ballada	Gatunek, do którego należą pieśni łączące pierwiastki liryczne ( zapis emocji, nastrojowość ) i epickie ( elementy narracji, fabuły ) z dramatycznymi ( partie dialogowe ). Utwory tego typu, podejmujące tematy zarówno czerpane z legend, jak i z historii, pisano chętnie zwłaszcza na terenach Anglii i Szkocji oraz we Francji od XIII do XV wieku.		Goeffrey Chaucer, ballady z poematu „Opowieści kanterberyjskie”; François Villon, ballady z poematu „Wielki testament”
Dialog	Gatunek wywodzący się ze starożytnej tradycji dialogów filozoficznych; dialogi pisał m.in. Platon. Rozmowa dwu lub większej liczby osób, najczęściej na aktualny temat. W średniowieczu, inaczej niż w dialogi powstawały także jako teksty przeznaczone na scenę.		Anonimowa „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
Epos rycerski	Odmiana eposu ukształtowana w wiekach średnich. Eposy rycerskie to utwory związane z lokalnymi podaniami, opowiadające o wielkich czynach rycerzy, ważne dla kultur narodowych. Odmiany: francuska chanson de geste, skandynawska saga, staro islandzka edda.		Anonimowa „Pieśń o Rolandzie”, „Pieśń o Nibelgunach”, „Pieśń o Cydzie”, „Słowo o wyprawie Igora”
Kornika	Gatunek prozy historiograficznej. Opowieść o dziejach, minionych lub współczesnych, w porządku chronologicznym. Średniowieczne kroniki łączą fakty z fikcją, bywa, że mają charakter panegiryczny i moralizatorski.		Kronika Anonima zwanego Gallem, „Kronika polska” Wincentego Kadłubka, kronika Jana Długosza
Lament (plankt, planctus )	Utwór poetycki, niekiedy w formie dialogu, będący wyrazem żałoby, bólu, nieszczęścia; podobne utwory znała już starożytność ( łac. lamentum „narzekanie”, „krzyk żałosny”).		Anonimowy „Lament świętokrzyski”
Legenda hagiograficzna	Gatunek ukształtowany w literaturze wieków średnich, obejmujący opowieści o życiu świętych, ascetów, apostołów, pełne niezwykłych zdarzeń, cudów, zaliczany do literatury parenetycznej.		Anonimowa „Legenda o świętym Aleksym”
Romans rycerski	Wywodzący się z tragedii antycznej gatunek średniowiecznej epiki, obejmujący utwory, których autorzy czerpali wątki i motywy m.in. z eposów rycerskich. Romans rycerski, utwór, którego fabuła pełna jest zdarzeń fantastycznych i nagłych zwrotów akcji, to opowieść o rycerzach, kobietach i przeszkodach na drodze zakochanych		Zachowane we fragmentach poematy o miłości Tristana i Izoldy.

15.Teksty

a)Bogurodzica

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!

Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja,

Zyszczy nam, spuści nam.

Kiryjelejson.

  Twego dziela krzciciela, Bożyce,

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.

Słysz modlitwę, jąż nosimy,

A dać raczy, jegoż prosimy,

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

Kiryjelejson.

Najważniejsze informacje dotyczące Bogurodzicy

• Jest to najstarsza pieśń religijna polski i jednocześnie najstarszy polski tekst poetycki

• Niegdyś przypisywano autorstwo „Bogurodzicy” św. Wojciechowi, badania odrzuciły tę hipotezę, dziś przyjmuje się że tekst powstał w drugiej połowie XIII wieku

• „Bogurodzica” odgrywała rolę hymnu narodowego ( Jan Długosz w swojej kronice pisze o pieśni ojczystej ). Śpiewa ja rycerstwo pod Grunwaldem, odśpiewano ją podczas koronacji Władysława Warneńczyka

• Refren Kyrieleison oznacza Panie zmiłuj się

• Pieśń oparta jest na idei pośrednictwa i hierarchii. Wspólnota wiernych zwraca się w niej do Maryi, o wstawiennictwo u swojego syna, oraz do samego Jezusa by ze względu na Jana Chrzciciela dał modlącym bogate i dostojne życie na ziemi, a także wieczne bytowanie w raju

• W „Bogurodzicy” występuje wiele archaizmów

b) Lament Świętokrzyski

Posłuchajcie, bracia miła!

Chcęć wam skorzyć krwawą głowę;

Usłyszycie mój zamątek,

Jen mi się stał w Wielki Piątek.

Pożałuj mię stary, młody,

Boć mi przyszły krwawe gody:

Jednegociem Syna miała

I tegociem ożalała.

Zamęt ciężki dostał się mnie, ubogiej żenie,

Widząc rozkrwawione me miłe Narodzenie;

Ciężka moja chwila, krwawa godzina,

Widząc niewiernego żydowina,

Iż on bije, męczy mego miłego Syna.

Synku miły i wybrany,

Rozdziel z matką swoje rany;

A wszekom Cię, Synku miły, w swym sercu nosiła,

A takież Tobie wiernie służyła.

Przemów k'matce, bych się ucieszyła;

Bo już idziesz ode mnie, moja nadzieja miła.

Synku, bych Cię nisko miała,

Niecoś bych Ci wspomagała:

Twoja główka krzywo wisa, tęć bych ja podparła;

Krew po Tobie płynie, tęć bych ja utarła;

Picia wołasz, piciać bych Ci dała,

Ale nie lza dosiąc Twego świętego ciała.

O, aniele Gabryjele

Gdzie jest ono twe wesele,

Cożeś mi go obiecował tako bardzo wiele,

A rzekący: "Panno, pełna jeś miłości!"

A ja pełna smutku i żałości;

Spróchniało we mnie ciało i moje wszytki kości.

Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory,

By wam nad dziatkami nie były takie to pozory,

Jele ja, nieboga, ninie dziś zeźrzała

Nad swym, nad miłym Synem krasnym,

Iż on cirpi męki, nie będąc w żadnej winie.

Nie mam ani będę mieć inego,

Jedno Ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego.

Wiersz jest znany jako „posłuchajcie bracia miła”, „Lament świętokrzyski”, „żale Matki Boskiej pod krzyżem”. Tekst powstał w XV wieku składa się z 8 zwrotek, jest to monolog Matki Boskiej pod krzyżem na którym został rozpięty Chrystus. Analiza tekstu:

• 2 pierwsze zwrotki to część wstępna zaczynająca się od apostrofy do wszystkich ludzi połączonej z prośbą o współcierpienie

• Trzecia zwrotka to skrót z ostatnich chwil życia Jezusa bitego i męczonego przez Żydów

• W czwartej i piątej zwrotce Maryja zwraca się do Chrystusa, chce ulżyć jego cierpieniu

• W szóstej zwrotce Maryja zwraca się do archanioła Gabriela, której kiedyś zwiastował jej narodzenie syna, obiecywał łaskę i radość tymczasem doznaje ona żalu i cierpienia

• Siódma zwrotka zaczyna się apostrofą do innych matek, które prosi o współczucie, życzy im również aby nigdy nie zaznały podobnej męki

• Środki stylistyczne w utworze: apostrofy, emocjonalne słownictwo podkreślające mękę i cierpienie, zdrobnienia wyrażające czułość i miłość Maryi wobec jej syna, paralelizmy i powtórzenia, metafory, hiperbole

• Wiersz uwydatnia ludzki, matczyny wymiar cierpienia

• Utwór jest prawdopodobnie fragmentem zagranicznego fragmentu

• W wierszu występuje stabat mater motyw ukazujący Matkę Boża stojącą pod krzyżem

c) Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

 Polikarpus, tak wezwany,
 Mędrzec wieliki, mistrz wybrany,

[ … ]

 Uźrzał człowieka nagiego,
 Przyrodzenia niewieściego,
 Obraza wielmi skaradego,
 Łoktuszą przepasanego.
 Chuda, blada, żołte lice
 Łszczy się jako miednica;
 Upadł ci jej koniec nosa,
 Z oczu płynie krwawa rosa;
 Przewiązała głowę chustą,
 Jako samojedź krzywousta;
 Nie było warg u jej gęby,
 Poziewając skrzyta zęby;
 Miece oczy zawracając,
 Groźną kosę w ręku mając;

[ … ]

MORS DICTI

[ … ]

 Wszytki ja pobierze k sobie.
 Ja z krola koronę semknę,
 Za włosy j i pod kosę wemknę;

[… ]

 Duchownego i świecskiego,
 Zbawię żywota każdego,
 A każdego morzę, łupię,
 O to nigdy nie pokupię:
 Kanonicy i proboszcze
 Będą w mojej szkole jeszcze,
 I plebani z miąszą szyją,
 Jiżto barzo piwo piją,
 I podgardłki na pirsiach wieszają;
 Dobre kupce, roztocharze
 Wszytki moja kosa skarze;
 Panie i tłuste niewiasty,
 Co sobie czynią rozpasty,
 Mordarze i okrutniki,
 Ty posiekę nieboszczyki;
 Dziewki, wdowy i mężatki
 Posiekę je za jich niestatki;

• Utwór przedstawia świat groteskowy

• Uczony mistrz chce zobaczyć śmierć ale na jej widok znika jego mądrość, okazuje się głupcem, który potrafi zadawać naiwne pytania

• Śmierć chwali się swoją mocą nie szczędząc win, wymienia swoje ofiary

• Śmierć w taneczny korowód bierze ludzi z różnych stanów bogatych i bidnych itd. Nikt przed nią nie ucieknie, jest to jedyna forma sprawiedliwości w średniowieczu.

• Śmierć została ukazana w postaci nagiego człowieka płci damskiej o szkaradnym wyglądzie, przepasana białą chustą, chuda, blada, mała, żółte lica, nie ma nosa, z oczu płynie jej krew, ma chustę na głowie, jest ludożercą, nie ma warg, zgrzyta zębami, ma kosę w ręku

d) Wielki Testament

Powiedzcie, kędy iest uczona
Helois, dla miłości którey
Abeylart Piotr, zmienion w kapłona,
Żal swóy w klasztorne zamknął mury?
Podobnież, gdzie ta monarchini,
Co, śmiertelnemi szyiąc ściegi
Worek, gachowi grób zeń czyni?...
Ach, gdzie są niegdysieysze śniegi!
Królowa Blanka, iak liliia,
Syrenim głosem zawodząca,
Berta o wielkiej stopie, Liia,
Bietris, Arambur, Alys wrząca,
Iohanna, co w mężczyźńskiej szacie
Anglików gnała precz szeregi,
Gdzież są? Wy mówcie, ieśli znacie...
Ach, gdzie są niegdysieysze śniegi!

Przesłanie:
Nie pytay, kędy hoże dziewki
Idą stąd y na iakie brzegi,
Iżbyś nie wspomniał tey przyśpiewki.
Ach, gdzie są niegdysieysze śniegi!

• François Villon w „Wielkim Testamencie” balladzie o paniach minionego czasu opowiada o sławnych kobietach które żyły w tamtych czasach, że były piękne i odważne. Były do siebie bardzo podobne autor w tekście mówi że takie kobiety gdzieś zniknęły, roztopiły się jak śnieg. Joanna Park, Heloiza, Berta

• Refren w teście ma rolę metafory takiej, że topniejący śnieg znika niewiadomo gdzie i niewiadomo kiedy tak samo sławne kobiety w tekście nagle zniknęły i niewiadomo gdzie się podziały, autor mówi także że takich kobiet już nie będzie.

e) Boska Komedia

Gdy się zbudziła myśl stulona w sobie
Od mąk widoku, w jakich krewne dusze
Mdlały, i gdym się w mej ocknął żałobie,
   Nowych skazańców i nowe katusze
Naokół siebie widzę w mrocznym dole,
Gdzie bądź popatrzę i gdzie bądź się ruszę.
   W trzecim, wieczystych dżdżów, stanąłem kole:
Deszcz chłodny, ciężki, ciągły i przeklęty
Wciąż jedną modłą siecze, żga i kole.
   Śnieg, brudna woda i grad w bryły ścięty
Walą się strugą na ów kraj ucisku;
Cuchnie skróś ziemia brzydkie ssąca męty.
   Cerber, zwierz dziki o potrójnym pysku,
Warczy i szczeka, i jak pies się dąsa
Na lud w okropnym pławiony bagnisku.
   Wzrok toczy krwawy, czarne kudły wstrząsa,
Kłąb ma wydęty i szponiaste ręce;
Drze pazurami i targa, i kąsa.
   Od deszczu, jak psi, w ciągłej wyją męce;
Jeden bok drugim ciągle zasłaniają;
Prędko się zwijać muszą potępieńce!
   Gdy nas gad duży ujrzał między zgrają,
Paszczękę rozwarł i zęby wyszczerzył;
Wszystkie w nim mięśnie jednym dreszczem drgają.
   A wódz mój pięści ku ziemi przymierzył
I, w obie garści nagarnąwszy błota,
W sam środek gęby żarłocznej uderzył.
   Jak kundys chciwie do jadła się miota
I wraz ucichnie, gdy mu rzucą strawy,
Bo już chuć głodu w nim się nie szamota,
   Podobnie naraz umilkł pysk plugawy
Czarta Cerbera, co na dusze łaje,
Rade ogłuchnąć, by nie słyszeć wrzawy.
   Stąpamy, depcąc widem gęste zgraje,
Dżdżem katowane i stawiamy pięty
Na ich marności, co się kształtem zdaje.
   Leżały wszystkie pogrążone w męty,
Lecz jedno, w chwili kiedy je mijamy,
Siadło i, prężąc kadłub wydźwignięty,
   Rzekło: "Ty, któryś wszedł za piekieł bramy,
Wiedz: przed mą trumną była twa kołyska;
Spójrz i rozpoznaj, com zacz, bo-ć się znamy."
   Więc ja: "Kaźń twoja taką się odciska
Zmianą na licach, że mi w niej zakrywa
Pamięć twojego ziemskiego nazwiska,

[ … ]”

„[ … ]   Przezwisko Ciacco nosiłem nad Arnem:
Za grzech obżarstwa, brzydki i zwierzęcy,
Jako tu widzisz, w deszczu moknę czarnem.
   Nie sam tu cierpię, ale wśród tysięcy,
Wszystko męczarnią karanych jednaką
Za równe winy." Zmilkł i nie rzekł więcej.

• Czas powstania utworu – poeta zaczął pracę nad utworem ok. 1307r. a zakończył krótko przed śmiercią ok. 1321r.

• Czas wewnętrzny utworu – 1300r. który dla chrześcijan był rokiem jubileuszowym

• Budowa dzieła i język utworu – struktura poematu jak i struktura przedstawionego w nim wszechświata podporządkowane zostały cyfrze trzy i jej wielokrotnością ( w pojęciu ludzi średniowiecza cyfra trzy to liczba doskonała ). Utwór dzieli się na trzy części piekło, czyściec i raj każde z trzech zaświatów składa się z dziewięciu kręgów. Utwór napisany jest tercyną w regionalnej odmianie włoskiego.

• Treść poematu – poemat przedstawia wędrówkę poety po zaświatach, przewodnikiem po czyśćcu i piekle uczynił Dante swego mistrza poetyckiego Wergiliusza. W pierwszym kręgu piekła poeta spotyka dusze szlachetne lecz nieochrzczone, ze świata przed chrześcijańskiego są m.in. Homer, Sokrates. Na samym dnie piekła cierpią najwięksi zdrajcy Judasz oraz zabójcy cezara Brutus i Kasjusz. Na granicy czyśćca i raju Dante spotyka swoja ukochana Beatrycze, która zostaje jego przewodnikiem po niebiosach.

• Boska Komedia uważana jest za arcydzieło średniowiecza sumujące wiedzę i wyobrażenia ludzi epoki o naturze wszechświata jednocześnie dzieło Dantego postrzegane jest jako zwiastun renesansu

f) Legenda o świętym Franciszku

A więc gdy już umrzeć miał,
Sam sobie list napisał.
I ścisnął ji twardo w ręce,
Popisawszy swoje wszytki męki,
I wszytki skutki, co je płodził,
Jako się na świat narodził.
A gdy Bogu duszę dał,
Tu się wielki dziw stał:
Samy zwony zwoniły,
Wszytki, co w Rzymie były.
Więc się po nim pytano,
Po wszytkich domiech szukano:
Nie mogli go nigdziej najć,
A wżdy nie chcieli przestać.
Jedno młode dziecię było,
To jim więc wzjawiło,
A rzekąc: Aza wy nie wiecie o tym,
Kto to umarł? Jać wam powiem:
U Eufamijanać leży,
O jimże ta fała bieży;
Pod wschodem ji najdziecie,
Acz go jedno szukać chcecie.
Więc tu papież z kardynały,
Cesarz z swymi kapłany
Szli są k niemu z chorągwiami;
A zwony wżdy zwonili samy.

Kogokole para zaleciała

Od tego świętego ciała,
Ktory le chorobę miał,
Natemieści(e) zdrow ostał;
Tu są krasne cztyrzy świece stały,
Co są więc w sobie święty ogień miały.
Chcieli mu list z ręki wziąć,
Nie mogli go mu wziąć:
Ani cesarz, ani papież,
Ani wszytko kapłaństwo takież,
I wszytek lud k temu
Nie mogł rozdrzeć nicht ręki jemu.
Więc wszytcy prosili Boga za to,
Aby jim Bog pomogł na to,
By mu mogli list otjąć,
A wżdy mu go nie mogli otjąć,
Eżby ale poznali mało,
Co by na tym liście stało.
Jedno przyszła żona jego,
A ściągła rękę do niego,
Eż jej w rękę wpadł list,
Przeto, iż był jeden do drugiego czyst.
A gdy ten list oglądano,
Natemieście uznano,
Iż był syn Eufamijanow,
A księdza rzymskiego cesarzow.
A gdy to ociec...

• Jest to utwór hagiograficzny, czyli wyidealizowana opowieść o życiu i śmierci świętego. „Legenda o świętym Aleksym” pochodzi najprawdopodobniej z Syrii, z V lub VI wieku, gdzie powstała w oparciu o motywy indyjskie. Około X wieku „Legenda o świętym Aleksym” dotarła do Europy Zachodniej, zdobywając ogromną popularność i budząc falę naśladownictw. Autor propaguje skrajna ascezę. Autor sięgnął po typowe dla hagiografii motywy: bohater utworu, którego narodziny są wynikiem ingerencji Boga, żyje w doskonałej czystości i pobożności. Całemu życiu i śmierci Aleksego towarzyszą cudowne znaki, na przykład zejście Matki Boskiej z obrazu, samoczynne bicie dzwonów, uzdrawianie chorych, którzy zbliżyli się do ciała zmarłego ascety. Święty Aleksy spędza czas na kontemplacji i modlitwie, unikając przy tym sławy i rozgłosu.