Deklaracja praw człowieka i obywatela była podstawowym dokumentem programowym Rewolucji Francuskiej, uchwalonym 26 sierpnia 1789r. przez Konstytuantę, zgodnie z ideami francuskich filozofów okresu Oświecenia (J. J. Rousseau, Wolter,
D. Diderot i in.).
O ile konstytucja z 1791 r. stanowiła niejako zamknięcie Konstytuanty, o tyle Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, była tym zasadniczym rewolucyjnym aktem prawnym, który stworzył podstawę nowego systemu prawno – państwowego i legł u podstaw ustroju demokratycznego. Dawała ona wyraz ideologii oświeceniowej, nawiązując do teorii praw naturalnych. Ustawodawca jedynie przypomina prawa natury, a ich naruszenie uzasadnia odwołanie się do naturalnego prawa oporu przeciw uciskowi. Prawa natury wyprowadzone z cech osobowości człowieka zarówno w stanie społecznym, jak i przedspołecznym, obejmują wolność, własność i bezpieczeństwo, przy czym deklaracja eksponuje szczególna rolę własności, określając ją (w art. 17) jako „nietykalną i świętą”.
Generalnie rzecz biorąc w treści Deklaracji wyróżnić można dwie grupy zagadnień. W pierwszej zawarto zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej państwa, w drugiej natomiast znajdujemy sformułowanie praw osobistych człowieka, tzw. praw obywatelskich.
Podstawowe znaczenie ma przyjęta przez Deklaracje zasada suwerenności ludu. Art. 3 mówi: „Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła.” Zasada suwerenności ludu, jako przeciwstawna teorii o boskim pochodzeniu władzy, stała się dogmatem demokracji nowożytnej. Drugim dogmatem demokracji stała się proklamowana w Deklaracji zaczerpnięta od Monteskiusza teoria podziały władzy (art. 12-15). Deklaracja podkreśla prawo ludu do wyrażania zgody na obciążenia podatkowe oraz przewiduje odpowiedzialność władzy przed ludem (art. 14).
Szerzej ujęte w Deklaracji są zasady „praw człowieka i obywatela”. są to prawa człowieka istniejące jeszcze z stanie przedspołecznym i ulegają rozwinięciu w postaci praw obywatela. Posiadają również charakter prawno – naturalny, lecz wynikają z przystąpienia jednostki do organizacji społecznej i państwowej. Ich katalog jest znacznie bogatszy obejmując zwierzchnictwo narodu, równość wobec prawa (art. 6), wolność przekonań i wypowiedzi (11) oraz odpowiedzialność urzędników przed społeczeństwem. Prawa te w gruncie rzeczy są instytucjonalnym rozwinięciem i konkretyzacją suwerenności ludu.
Z równości wobec prawa wynika niwelacja różnic i przywilejów stanowych, równy dostęp do urzędów, równe dla wszystkich sądy, równość ciężarów podatkowych.
Wolność wiąże się z szeregiem osobistych praw wolnościowych, fizycznych i duchowych. Deklaracja definiuje wolność jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu (4). Tylko prawo określić może to, co jest czynnością szkodliwą. Deklaracja formułuje zasadę nietykalności osobistej, podnosząc, że nikt nie może być oskarżony, aresztowany, więziony – inaczej niż w wypadkach określonych przez prawo i w sposób przez prawo przewidziany (7).
Należy niezwykle wysoko ocenić znaczenie Deklaracji jako aktu otwierającego nowy etap historii państwa i prawa. Trzeba jednak równocześnie dostrzec, że stanowiła ona program rewolucyjnego mieszczaństwa, co ujawniało się zwłaszcza w podkreśleniu „świętości” jednego tylko prawa, mianowicie prawa własności prywatnej.
Zasada równości proklamowana została jedynie na gruncie równości wobec prawa. Deklaracja zupełnie nie poruszała problemu równości gospodarczej. Zasady równości i wolności w jej sformułowaniu miały służyć interesom bogacącego się mieszczaństwa. Otworzyły one pole do potęgowania się nierówności gospodarczej; na tych zasadach wzrosną idee kapitalistycznego liberalizmu.
Polityka Zgromadzenia Narodowego, uchwalone ustawy, bynajmniej nie zmierzały do konsekwentnego wdrażania idei Deklaracji; nie ustanowiono wolności słowa oraz wolności działalności klubów politycznych i stowarzyszeń. Suwerenność ludu została okrojona poprzez wprowadzenie demokracji pośredniej, gdzie delegaci pochodzili z cenzusowego prawa wyborczego. Wybieranych w ten sposób deputowanych traktowano jako „jedynych” reprezentantów woli narodu. Nie zniesiono dawnych ciężarów feudalnych na wsi oraz odstąpiono, w obawie przed radykalizacją nastrojów mas, od programu nadania chłopom ziemi, utrzymano również monarchiczną formę państwa.
Deklaracja miała charakter programu rewolucyjnego, manifestu francuskiego mieszczaństwa. Na jej założeniach oparta była działalność I Konstytuanty i sama konstytucja z 1791 r., do której została dołączona. Jest tu niewątpliwy wpływ amerykańskiej Deklaracji Niepodległości, jak i naśladownictwo praktyki stosowanej w Stanach Zjednoczonych, gdzie konstytucje stanowe poprzedzane były deklaracjami praw.
Sformułowania zawarte w Deklaracji były przyjmowane jako orędzie uniwersalistyczne, odnoszące się do wszystkich krajów i czasów.
Deklaracja wprowadziła do życia państwowego nieznane dotąd pojęcia podmiotowych praw publicznych i stworzyła dla nich gwarancję konstytucyjną. Jednostka była dotąd jedynie przedmiotem prawa publicznego, jej rola w stosunku do państwa polegała na jednostronnym obowiązku podporządkowania się zaleceniom władz. Obecnie stosunek jednostki do państwa stał się dwustronny; podany stał się obywatelem. Uzyskał on ściśle określone prawa publiczne, w obronie których mógł już wystąpić wobec państwa jako strona w sądzie.