LIST OTWARTY DO PARTII

J. KUROŃ I KAROL MODZELEWSKI

Dnia 27 XI 1964 roku decyzja Komitetu Uczelnianego PZPR przy UW zostaliśmy wykluczeni z szeregów Partii, a dnia XII 1964 roku Karol Modzelewski został decyzją KUZMS usunięty również z organizacji młodzieżowej. Powodem wykluczenia był napisany przez nas tekst o charakterze analityczno-programowym, zarekwirowany w czasie naszego zatrzymania w dniu 14 XI przez władze MSW. W sprawie tej Biuro Śledcze MSW prowadzi do­chodzenie z art. 155 Kodeksu Karnego z 1932 r., § l i 2. W związku z naszą sprawą zostali wykluczeni z Partii tow.tow. Stanisław Gomółka i Joanna Majerczyk, a towarzysz Eugeniusz Chylą został skreślony z listy kandydatów PZPR; towarzysze Gomółka i Chylą zostali również usunięci z szeregów ZMS. To­warzysze ci nie są autorami zarekwirowanego przez MSW tekstu, ale zarzucano im częściowe solidaryzowanie się z jego treścią, bądź też z naszą postawą i poglądami. Z listem otwartym występujemy wyłącznie z własnej inicjatywy, jako autorzy tekstu, i wyłącznie we własnym imieniu, a nie w imieniu pozostałych towarzyszy, usuniętych z Partii i ZMS w związku z naszą sprawą.

Sprawie tej władze partyjne i władze MSW nadały znaczny rozgłos. Pomijamy informacje, podawane publicznie przez działa­czy partyjnych i wyższych funkcjonariuszy MSW poza Uniwersy­tetem. Na terenie uczelni informacje takie wygłoszono na zebra­niu aktywu ZSP. na zebraniu aktywu partyjnego w Domu Stu­denckim przy ulicy Kickiego, na posiedzeniu KU ZMS ubiegłej kadencji, na Konferencji Sprawozdawczo-wyborczej uniwersytec­kiej organizacji ZMS. Zebrania poświęcone naszej sprawie odby­ły się w Oddziałowych Organizacjach Partyjnych na wydziale psychologii-pedagogiki, historii, ekonomii politycznej (dwukrotnie) i filozofii. Uchwała KU PZPR w sprawie wykluczenia nas z Partii podjęta została w imieniu uczelnianej organizacji partyjnej, a zatem musi być podana do wiadomości wszystkich jej członków. Spodziewamy się wiec, że sprawa nasza omawiana będzie na zebraniach wszystkich organizacji oddziałowych, a także na zebraniach ZMS.

Nie będąc już członkami Partii ani ZMS, nie mamy możli­wości uczestniczenia w tych zebraniach. Nie możemy więc odpo­wiadać na stawiane nam zarzuty, ani prostować wersji oficjal­nych, przeinaczających nasze poglądy i przedstawiających je w fałszywym świetle. Ogół członków Partii na Uniwersytecie tekstu naszego nie zna. Dowiaduje się więc o jego treści na podstawie tego, co zechcą powiedzieć sekretarze lub aktywiści Komitetu Uczelnianego, którzy w tej sytuacji mają monopol informowania opinii partyjnej. Tym bardziej ogół członków ZMS: nawet Ko­mitet Uczelniany tej organizacji, mimo, że musiał decydować o usunięciu z ZMS trzech towarzyszy, nie otrzymał naszego tekstu, a tylko referat egzekutywy i uchwały Plenum KU PZPR w naszej sprawie.

Wiadomo, że przy pomocy cytowania wyrwanych z kontekstu pojedynczych zdań można przedstawić treść każdego dokumentu w sposób nieprawdziwy. Naszym zdaniem oficjalne relacje o napi­sanym przez nas tekście cechuje daleko posunięta dowolność wo­bec oryginału. Cytując kilka lub kilkanaście wyrwanych zdań stwarza się wrażenie, że jest to zbiór ostrych, demagogicznych i niczym nie umotywowanych haseł, zajmujący z niewiadomych przyczyn aż 128 stron maszynopisu. Tymczasem, cokolwiek by się nie mówiło o merytorycznej trafności naszej analizy i o poli­tycznej wartości wysnutych z niej wniosków, jest to logiczna konstrukcja, którą obalać można tylko polemizując z całością wywodu a nie epatując cytatami, które wyrwane z kontekstu nierzadko zmieniają w ogóle sens. Ponadto, w oficjalnych rela­cjach nie tylko przemilcza się zawartą w tekście analizę, ale zby­wa się paroma ogólnikami rozdział programowy, mający decydu­jące znaczenie dla oceny politycznego charakteru dokumentu. Wreszcie relacje (wystąpienia) oficjalne posługują się inwekty­wami pod adresem tekstu („prymitywna demagogia"), oraz po­ziomu moralnego i intelektualnego autorów (dwulicowość, nie­uczciwość, nawet brak odwagi cywilnej). Zdarzają się wypadki fałszerstw, w których nieświadomość trudno nam uwierzyć (rze­komo postulujemy zatrzymywanie bezpośrednio przez robotnika całego wytworzonego przezeń produktu, rzekomo nawołujemy ro­botników do zaniżania wydajności pracy w celu ograniczenia wyzysku).

W tej sytuacji uważamy za konieczne poinformowanie człon­ków Partii i ZMS na UW o naszych prawdziwych poglądach i wynikającej z nich postawie politycznej jedyną dostępną nam drogą tj. w liście otwartym. Zwracamy się do członków Partii i do członków kierowanej przez PZPR organizacji młodzieżowej, mimo tego, że poglądy nasze i dokument, który napisaliśmy, określa się jako „antypartyjny". Jeśli to nadużywane słowo ma oznaczać, że stoimy na stanowisku przeciwnym praktyce poli­tycznej PZPR i że oceniamy negatywnie jej rolę społeczną — protestujemy przeciw takiemu określeniu. Na zarzut o dwulico­wość i nieuczciwy stosunek do towarzyszy partyjnych odpowia­damy, że:

1) do naszego obecnego stanowiska doszliśmy stopniowo, w drodze ewolucji poglądów, częściowo w toku trwających od blisko pół roku prac nad tekstem, głównie pod wpły­wem rozwoju sytuacji społecznej i politycznej w kraju, oraz do­świadczeń w pracy partyjnej i ZMS-owskiej w ciągu ostatniego roku (zamknięcie Klubu Dyskusyjnego, stosunek Partii do listu 34 intelektualistów i wiecu z 14 kwietnia 1964 roku, likwidacja metodami wyłącznie dyscyplinarnymi dyskusji w ZMS i tp.).

2)poglądy nasze miały charakter opozycyjny wobec aktualnej polityki kierownictwa partyjnego, co było ogólnie znane gdyż głosiliśmy je publicznie -— w klubie dyskusyjnym, na zebraniach ZMS-owskich i partyjnych, często wbrew stanowisku instancji. Z tego powodu byliśmy upominani i karani również przez ludzi, którzy swoich poglądów w szerokim gronie (np. w klubie poli­tycznym) nie głosili, którzy dziś zarzucają nam dwulicowość. W końcu zostaliśmy pozbawieni możliwości prowadzenia działalno­ści politycznej wśród młodzieży, co na Uniwersytecie oznacza praktycznie odsunięcie od działalności politycznej w ogóle. Za­mierzaliśmy po ukończeniu pracy nad tekstem głosić ze wszys­tkich dostępnych nam trybun zawarte w nim tezy i z taką mo­tywacją polityczną złożyć legitymacje partyjne. Tekst ukończony nie został (brakuje w nim dwóch rozdziałów, ponadto rozdziały ekonomiczne były raczej brulionem niż ostateczną formą analizy i miały być przerobione. W skutek wkroczenia organów MSW sprawą zajęły się instancje partyjne i zostaliśmy z Partii i ZMS wykluczeni). W tej sytuacji fakt naszego odejścia z Partii uważa­my za zrozumiały, nie podlegający dyskusji niezależnie od form i okoliczności w jakich się to dokonało. Oznacza to, że politycz­nie rozstaliśmy się z naszymi towarzyszami partyjnymi i organiza­cyjnymi. Ale fakt rozbieżności w niczym nie zmienia naszego szacunku dla ich przekonań i dla nich samych. Powodowani szacunkiem, który wymaga rzetelnego informowania towarzyszy, nawet przy najbardziej zasadniczej odmienności stanowisk poli­tycznych, przedstawiamy członkom Partii i ZMS na UW zarys naszej analizy i programu, które zawarte były w zarekwirowanym przez MSW tekście i które są naszą aktualną platformą ideową.

I. Władza biurokracji

Według oficjalnej doktryny, żyjemy w kraju socjalistycznym. Teza ta opiera się na utożsamieniu państwowej własności środ­ków produkcji z własnością społeczną. Akt nacjonalizacji przeka­zał przemysł, transport, banki na własność społeczeństwu, a sto­sunki produkcji oparte na własności społecznej są ex definitione socjalistyczne.

Rozumowanie to jest pozornie marksistowskie. W rzeczywis­tości do marksowskiej teorii wprowadzono tu element z gruntu jej obcy — formalne, prawne rozumienie własności. Własność państwowa może kryć rozmaite treści klasowe w zależności od klasowego charakteru państwa. Państwowy sektor w gospodarce współczesnych krajów kapitalistycznych nie ma nic wspólnego z własnością społeczną. Nie tylko dlatego, że poza nimi istnieją prywatne korporacje kapitalistyczne, ale dlatego, że robotnik fa­bryki kapitalistycznej państwowej jest najzupełniej pozbawiony własności, gdyż nie ma realnego wpływu w państwie, a więc żadnej kontroli nad swoją pracą i jej produktem. Historia zna przykłady społeczeństw klasowych i antagonistycznych, w których dominowała państwowa własność środków produkcji (tzw. azja­tycki sposób produkcji).

Państwowa własność środków produkcji — to tylko forma własności. Należy ona do tych grup społecznych, do których na­leży państwo. W systemie gospodarki znacjonalizowanej wpływ na całokształt decyzji ekonomicznych (a więc władanie środkami produkcji, podział i wykorzystanie produktu) może mieć tylko ten, kto ma udział lub możliwość wpływania na decyzje władzy państwowej. Władza polityczna łączy się z władzą nad procesem produkcji i podziału.

Do kogo należy władza w naszym państwie? Do jednej, mo­nopolistycznej partii — PZPR. Wszystkie istotniejsze decyzje podejmowane są najpierw w partii, a potem dopiero w organach oficjalnej władzy państwowej; żadna istotna decyzja nie może być podjęta i realizowana bez sankcji władz partyjnych. Nazywa się to kierowniczą rola partii, a ponieważ monopolistyczna par­tia uznaje się za reprezentantkę interesów klasy robotniczej, jej władza ma gwarantować władzę klasy robotniczej.

Jeśli jednak nie chcemy oceniać systemu wg. tego, co myślą i mówią o sobie jego przywódcy, musimy zobaczyć, jakie możli­wości wpływu na decyzje władzy państwowej ma klasa robotnicza.

Poza partią— żadnych. Rządząca partia jest bowiem mono­polistyczna. Klasa robotnicza nie ma możliwości organizowania się w inne partie, a tym samym formułowania, propagowania i walki o realizację innych programów, innych wariantów podziału dochodu narodowego, innych koncepcji politycznych niż progra­my i koncepcje PZPR. Monopolu partii rządzącej na organizowa­nie robotników strzeże cały państwowy aparat władzy i przemo­cy: administracja, policja polityczna, prokuratura, sądy, a także kierowane przez partię organizacje polityczne, demaskujące w zarodku próby podważenia kierowniczej roli PZPR.

Ale z górą milion członków Partii — to zwykli obywatele, wśród nich kilkaset tysięcy — to robotnicy. Jakie są ich możli­wości wpływu na decyzje władz partyjnych, a tym samym władz państwowych? Partia jest nie tylko monopolistyczna, ale zorga­nizowana na zasadach monolitycznych. Wszelkie frakcje, grupy o odrębnych platformach, zorganizowane prądy polityczne są w niej zakazane. Każdy szeregowy członek ma prawo do własnego zdania, nie ma natomiast prawa do organizowania innych podob­nie myślących wokół swego programu i do zorganizowanej - propagandowej, wyborczej walki o jego realizację. Wybory do instancji partyjnych, na konferencje i zjazdy stają się w tych wa­runkach fikcją, gdyż nie odbywają się na bazie różnych platform i programów (czyli rozeznania alternatyw politycznych), a reali­zacja inicjatywy politycznej w masowym środowisku wymaga organizacji. W ewentualnych próbach kształtowania decyzji ,,gó­ry" masa szeregowych członków Partii jest pozbawiona organiza­cji, zatomizowana, a więc bezsilna. Jedynym źródłem inicjatywy politycznej mogą być z natury rzeczy zorganizowane instancje, a więc aparat. Jak każdy aparat, jest on zorganizowany hierar­chicznie: z dołu w górę płyną informacje, z góry na dół — de­cyzje i polecenia. Tak w każdym zhierarchizowanym aparacie, źródłem poleceń jest elita, zespół ludzi zajmujących w hierarchii eksponowane stanowisko i zbiorowo kształtujących podstawowe decyzje. W naszym systemie elita partyjna jest zarazem elitą władzy; wszystkie decyzje władzy państwowej są podejmowane przez nią, na górnych szczeblach hierarchii partyjnej i państwowej występuje zresztą z reguły kumulacja stanowisk. Sprawując wła­dzę w państwie, dysponuje ona tym samym całokształtem upań­stwowionych środków produkcji, decyduje o rozmiarach aku­mulacji i spożycia, o kierunkach inwestycji, o udziale poszczegól­nych grup społecznych w konsumpcji i dochodu narodowego, sło­wem o podziale i wykorzystaniu całego produktu społecznego. Decyzje elity są samodzielne, wolne od wszelkiej kontroli ze stro­ny klasy robotniczej i pozostałych klas i warstw społecznych. Robotnicy nie mogę na nie wpływać, ogół członków Partii też nie. Wybory do Sejmu i Rad Narodowych w warunkach istnienia jed­nej i odgórnie ustalonej listy i przy braku rzeczywistych różnic programowych między PZPR a partiami satelitarnymi (ZSL, SD) staja się fikcję. Tę partyjno-państwowę elitę władzy, wolną od kontroli społecznej i samodzielnie podejmującą całokształt węzło­wych decyzji gospodarczych o znaczeniu ogólnokrajowym (oraz całokształt decyzji politycznych) nazywać będziemy centralną po­lityczną biurokracją.

Przynależność do centralnej politycznej biurokracji wyznacza realny współudział w kształtowaniu podstawowych decyzji poli­tycznych i gospodarczych o znaczeniu ogólnokrajowym, podejmo­wanych centralnie. Dokładne ustalenie zakresu elity jest prawdo­podobnie niemożliwe, przybliżone ustalenie wymagałoby prowa­dzenia badań socjologicznych na temat, który jest zupełnym tabu. Dla nas jednak sprawę najważniejszą nie jest liczebność i organi­zacja wewnętrzna biurokracji, lecz jej rola w społeczeństwie i w społecznym procesie produkcji.

Jeśli szeregowi członkowie partii są zdezorganizowani w ewen­tualnych próbach wpływania na decyzje biurokracji, są oni jed­nocześnie zorganizowani do wykonywania jej poleceń na zasadach dyscypliny partyjnej. Kto się sprzeciwia, jest usuwany, a poza partią nie ma prawa zorganizować się, a więc działać. W ten spo­sób partia, która na szczytach swej hierarchii jest po prostu zorganizowaną biurokrację, ,,na dole" staje się narzędziem dezor­ganizacji prób oporu i wywierania wpływu na władze ze strony klasy robotniczej, a zarazem organizuje klasę robotniczą i inne środowiska społeczne w posłuszeństwie wobec biurokracji. Taka samą funkcję pełnią pozostałe organizacje społeczne kierowane przez Partię, łącznie ze Związkami Zawodowymi. Tradycyjna or­ganizacja robotniczej samoobrony ekonomicznej, poddana kie­rownictwu jedynej zorganizowanej siły politycznej, tj. partii, sta­ła się posłusznym organem biurokracji, czyli władzy państwowej: politycznej i ekonomicznej. Klasa robotnicza jest pozbawiona or­ganizacji, programu, środków samoobrony.

Biurokracja sprawuje zatem całokształt władzy politycznej i ekonomicznej, pozbawiając klasę robotniczą środków nie tylko władzy i kontroli, ale nawet samoobrony. Wodzowie biurokracji uważają się przy tym za wyrazicieli interesów klasy robotniczej. Jeśli nie mamy oceniać systemu według deklaracji przywódców, musimy zanalizować klasową istotę biurokracji. Fakt, że sprawuje ona władzę, sprawy w ostateczny sposób nie przesądza. Decydują stosunki produkcji: musimy się więc przyjrzeć procesowi produk­cji i stosunkom w jakie w tym procesie wchodzą ze sobą klasa robotnicza, jako podstawowy twórca dochodu narodowego i cen­tralna polityczna biurokracja, jako zbiorowy dysponent środków produkcji.

II. Płaca, produkt dodatkowy, własność

Kto wytwarza dochód narodowy i jak przedstawia się jego podział? Według teorii marksowskiej, dochód narodowy powsta­je w sferze produkcji materialnej, tj. w przemyśle, budownictwie, częściowo w transporcie, w rolnictwie i rzemiośle. W przemyśle twórcą dochodu narodowego jest tzw. robotnik łączny czyli ogół pracowników przygotowujących, wykonujących i zabezpieczających techniczny proces produkcji. A więc poza robotnikami bez­pośrednio i pośrednio produkcyjnymi, również technologowie, konstruktorzy, projektanci, inteligencja techniczna. Nie są nato­miast pracownikami produkcyjnymi ludzie, których funkcja nie polega na zabezpieczeniu technicznego procesu wytwarzania, lecz na nadzorowaniu określonego układu stosunków między ludźmi zaangażowanymi w tym procesie, czyli nadzorcy pracy najemnej, technokracja. Wprawdzie oni również zabezpieczają produkcję w tym sensie, w jakim zabezpieczał je antyczny dozorca niewolni­ków, feudalny rządca folwarku pańszczyźnianego, czy współczesny dyrektor kapitalistycznej fabryki. Ich zadaniem jest jednak zabez­pieczenie istniejących stosunków a nie samego materialnego pro­cesu wytwarzania. (Jest to oczywiście podział abstrakcyjny, gdyż na ogół nadzór ten pełni funkcje zarówno techniczne jak i spo­łeczne, ale w działalności zawodowej majstra czy przeciętnego in­żyniera dominuje funkcja technicznego zabezpieczenia produkcji, zaś w działalności inżyniera — funkcja organizacyjna, tj. nadzo­rowanie ludzi i określonego układu stosunków produkcji w fabryce.)

W rolnictwie pracownikami produkcyjnymi, czyli twórcami dochodu narodowego są chłopi indywidualni, robotnicy PGR i nieliczni u nas chłopi zrzeszeni w Spółdzielniach Produkcyjnych, w miejskim sektorze drobnotowarowym — rzemieślnicy.

Ostatnio lansuje się tezę, że marksowska koncepcja, ograni­czająca wytwarzanie dochodu narodowego do sfery produkcji ma­terialnej, jest przestarzała — dziś dochód narodowy wytwarzają wszyscy pracujący. W szeroko pojętym sektorze usług (tj. poza sferą produkcji materialnej) zaspokaja się bowiem pośrednio po­trzeby produkcji, spożycia i organizuje życie całego społeczeństwa, czyli zaspokaja określonym nakładem pracy istotne potrzeby spo­łeczne.

Takie rozumowanie byłoby uprawnione tylko w takim społe­czeństwie, w którym odbywa się ekwiwalentna wymiana pro­dukcji i usług. A więc pod warunkiem, że producent dóbr mate­rialnych otrzymuje z powrotem w postaci świadczonych jemu, a nie komu innemu usług, równowartość tej części produktu swej pracy, którą oddaje on na utrzymanie szeroko pojętego sektora usług, a jednocześnie akumulacja podporządkowana jest jego in­teresom. Jeśli warunki te nie są spełnione, to traktowanie wszel­kiej pracy (a więc również pracy policjanta, prokuratora, oficera, hotelarza) jako pracy produkcyjnej skutecznie maskuje wyzysk. Cały dochód narodowy, poza częścią przeznaczoną na akumulację, można by wówczas sprowadzić do płac różnego rodzaju pracow­ników, czyli do wynagrodzenia za pracę „produkcyjną". W ten sam sposób można by zamaskować fakt wyzysku we współczes­nym społeczeństwie kapitalistycznym; poza indywidualnym spo­życiem dóbr materialnych przez klasę kapitalistów, które stanowi niewielki ułamek produktu społecznego, a nawet niewielką część dochodów tej klasy, cala reszta dochodu narodowego sprowadziła­by się do płac i dochodów producentów dóbr materialnych, płac innych pracowników, zatrudnionych bezpośrednio przez kapitalis­tów lub przez państwo, oraz funduszu akumulacji. Takie rozumo­wanie nie miałoby nic wspólnego z obiektywną analizą naukową, a wszystko — z apologetyką.

Przyjmujemy takie kategorie rozumowania, które służą ana­lizie rzeczywistych sprzeczności, a nie ich ukrywaniu. Dlatego przyjmujemy za Marksem, że dochód narodowy jest uprzedmio­towioną pracą pracowników produkcyjnych sektora produkcji ma­terialnej, podstawą akumulacji, oraz szeroko pojętych „usług" jest materialny produkt wytworzony w tym sektorze: zatem two­rzenie funduszu akumulacji, oraz wydatki na policję, wojsko, kulturę, lecznictwo i tp. — to wykorzystanie wytworzonego do­chodu narodowego poza tymi usługami, za które robotnik płaci z własnej kieszeni, cała reszta utrzymywana jest z nieopłaconej części pracy robotnika i chłopa, czyli z produktu dodatkowego. Musimy zatem przyjrzeć się podziałowi tego produktu, aby stwier­dzić, w czym interesie wykorzystywane są jego poszczególne części.

Podstawowe grupy wytwórców dochodu narodowego w na­szym kraju to robotnicy i chłopi indywidualni. Jaki jest ich udział w podziale produktu ich pracy?

Chłopi indywidualni lokują produkty swej pracy na rynku. Ale 75% produkcji gospodarstw chłopskich jest zbywane za po­średnictwem państwa, które nabywa te produkty po cenach prze­ciętnie o 40% niższych od rynkowych. Ponadto państwo jako faktyczny monopolista na rynku kształtuje rynkowe ceny produk­tów rolnych w niekorzystnej dla chłopa relacji do produktów przemysłowych. Sprawę tę na razie pomijamy. Wrócimy do niej przy analizie sytuacji w rolnictwie.

Robotnicy uczestniczą w podziale dochodu narodowego w za­kresie, który wyznacza przede wszystkim ich płaca robocza. Czym jest w naszym kraju płaca robocza i od czego zależę jej rozmiary? Według szacunków profesora Kaleckiego, przeciętny realny dochód na robotnika zatrudnionego, wykonującego podobny, jak przed wojną rodzaj pracy był w 1960 roku o około 45% wyższy niż w roku 1937 (płaca realna za tę samą pracę wzrosła w mniej­szym stopniu, ze względu na szybszy od wzrostu płacy wzrost konsumpcji zbiorowej, oraz wzrost dochodów z tytułu zajęć zarobkowych poza pracą podstawową). Powojenna statystyka kosztów utrzymania nie uwzględnia ukrytego wzrostu cen, a więc zaniża wzrost kosztów utrzymania. Przyjmujemy jednak, że sza­cunek prof. Kaleckiego jest w zasadzie trafny. Wzrost wynagro­dzenia za pracę w okresie 1949-1960 przypada głównie na lata 1956-59. Był to okres dla systemu nienormalny (kryzys politycz­ny, naruszenie monolityzmu Partii, strajki i powszechne kolek­tywne żądania podwyżek płacy, krótki okres świetności Rad Ro­botniczych, wybieranych przez załogi i do połowy 1958 roku niezależnych od aparatu partyjnego: aparat władzy był stosunko­wo słaby, społeczeństwo stosunkowo silne). W takich warunkach, w ciągu niespełna 4 lat klasa robotnicza wywalczyła podwyżkę płac realnych o 30% i uzyskała co najmniej 3/4 z owego przyros­tu dochodu realnego na zatrudnionego robotnika w porównaniu z rokiem 1937. W okresie 1949-1955 o istotnym wzroście płacy realnej trudno mówić. Podobnie w okresie po roku 1959. Jak wynika z analizy budżetów rodzinnych GUS w ciągu ostatnich 4 lat (1960-63) realny dochód na głowę w rodzinie robotników przemysłowych wzrósł o 2,5%. Biorąc pod uwagę ukryty wzrost cen, nie uwzględniony w statystyce oficjalnej, należy przypusz­czać, że stopa życiowa większości rodzin robotniczych przez ostat­nie 4 lata nie tylko nie wzrosła, ale nawet nieco się obniżyła.

Tymczasem, wartość globalnej produkcji przemysłowej w ro­ku 1963 była prawie dziewięciokrotnie wyższa, niż w roku 1938 (i 1948), zaś dochód narodowy wzrósł w latach 1949-1963 prze­szło dwu i pół krotnie. Wzrost spożycia na głowę był oczywiście w latach 1949-60 wyższy niż skromny wzrost płacy realnej, a to wskutek wzrostu zatrudnienia. Jest to jednak konsekwencją uprzemysłowienia w każdym systemie. Tzw. stopa wyzysku nie za­leży od rozmiarów zatrudnienia tylko od stosunku wytworzonego produktu do rozmiarów płacy roboczej, czyli opłaty za pracę, tworzącą ten produkt. Wzrost wytworzonego przez robotnika dochodu narodowego był niewspółmiernie szybszy od skromnego wzrostu jego płacy realnej (po większej części wywalczonej w ciągu paru lat w warunkach dla systemu wyjątkowych). W latach 1960-62 produkcja czysta przemysłu wzrosła o 20%, a płaca ro­bocza o niespełna 5%, jednocześnie ceny artykułów żywnościo­wych wg. oficjalnych statystyk wzrosły o 3,4% w handlu uspo­łecznionym, o 7% w lokalach gastronomicznych i o 12% na tar­gowiskach. Stopa życiowa rodzin robotniczych, jak już widzie­liśmy, nie wzrosła wcale.

Polscy fizjologowie żywienia ustalili 4 normy spożycia. Nor­ma A — ledwo wystarczająca, nie wskazana na dłuższy okres, przewiduje na osobę dorosła, lekko pracującą fizycznie w okresie miesiąca 3000 g. mięsa. Wg. budżetów rodzinnych GUS w 20% rodzin robotniczych spożycie mięsa nie osiąga normy ledwie wy­starczającej, w granicach tej normy utrzymuje się 34% rodzin, a powyżej normy A, lecz wciąż jeszcze poniżej normy B (dostatecz­nej) spożywa 16% robotników. Spożycie warzyw, ryb, owoców, masła, jaj w rodzinach robotniczych kształtuje się na poziomie o wiele mniej korzystnym niż spożycie mięsa.

Jak wynika z przeprowadzonych w 1957 badań nad położe­niem robotników w Warszawskiej Fabryce Motocykli, 23% ro­dzin badanych robotników jadało mięso na obiad l raz w tygod­niu lub rzadziej, zaś dalsze 25% rodzin spożywało obiad z mię­sem dwa razy w tygodniu. Można by przypuszczać, że dane sprzed. 7 lat są już nieaktualne, ale spożycie mięsa i przetworów na mieszkańca naszego kraju wynosiło w 1957 roku średnio 43,9 kg, a więc było wyższe niż w 1960 (42,5 kg) i niewiele niższe niż w roku 1962 (45,8 kg).

Podstawa minimum egzystencji jest nie tylko jedzenie, ale również ubranie, mieszkanie, elementarne wygody i sprzęty do­mowe. W 1957 roku przypadało średnio na jednego badanego ro­botnika WFM 0,51 garnituru wełnianego, 1,05 garnituru z ma­teriałów niskoprocentowych, 0,8 oddzielnych spodni i 0,6 od­dzielnej marynarki. W grupie osób o najniższych dochodach (1.8% Kulanych) l garnitur wełniany przypadał na 5-ciu robotników. Z odzieży zimowej przypadało średnio na osobę 0,15 płaszcza zi­mowego z wełny, i 0,12 płaszcza zimowego z materiałów nisko­procentowych, 0,2 jesionki wełnianej i 0,5 jesionki z materiałów niskoprocentowych. Można by przypuszczać, że od tego czasu sy­tuacja znacznie się poprawiła. Ale średnia płaca realna wzrosła w latach 1958-63 o około 12% wg. danych oficjalnych, a realna płaca robotnicza wzrosła z pewnością mniej od przeciętnej ogól­nej (w latach 1960-63 średni dochód realny ogółu rodzin pracowników przemysłowych wzrósł o 4,5"ó , a rodzin robotniczych o 2,5%).

W 10% badanych rodzin pracowników WFM przypadło po­niżej 3 m2 powierzchni mieszkalnej na osobę, w dalszych 19% rodzin od 3-4 m2, a w 10% rodzin od 4-5 m2 i w 13% rodzin 5-6 m2. Łącznie 52% rodzin posiadało poniżej 6 m2 powierzchni mieszkalnej na osobę. Ciepłą wodę bieżącą posiadało w mieszka­niu 1% badanych rodzin, zimna wodę bieżącą — 46% rodzin. Ubikacje posiadało w domu mieszkalnym 25% rodzin, łazienki — 7% rodzin. Na jednego członka badanych rodzin robotniczych przypadało średnio 0,3 łóżka. 65% robotników WFM chorowało na przewlekłe choroby.

Z danych GUS o budżetach rodzin robotniczych wynika, że aż do trzeciej grupy zamożności (600-800 złotych miesięcznie) wzrost zarobków jest przeznaczony przecie wszystkim na zwięk­szenie spożycia mięsa i przetworów, mleka i jego przetworów, jaj, cukru, i tp. artykułów żywnościowych. Dopiero od trzeciej gru­py dochodów wzwyż wydatki na te artykuły rosną wolniej, niż dochód rodziny, a wydatki na odzież, kulturę, oświatę i sport szybciej. Oznacza to, że w trzeciej grupie dochodów osiągnięty zostaje ten poziom zaspokojenia najbardziej elementarnych po­trzeb, który w rodzinach robotniczych uważany jest za minimum egzystencji. Poniżej tak określonego poziomu minimum egzysten­cji żyje około 16-18% rodzin robotniczych, co w przybliżeniu odpowiada Liczbie rodzin, w których spożycie mięsa nie osiąga normy ledwie wystarczającej.

Minimum egzystencji dotyczy ludzi żyjących w społeczeństwie, a więc nie jest niezmienne. Jest społecznie i historycznie uwa­runkowane i na ogół rośnie wraz z ro/wojem przemysłu, techniki i ogólnego poziomu kultury danego społeczeństwa. Rozwijający się nowoczesny przemysł potrzebuje robotnika o rosnących kwa­lifikacjach i przygotowaniu ogólnym, o coraz wyższym poziomie kultury, a co za tym idzie o rosnących potrzebach osobistych — zarówno duchowych jak materialnych. Dziś minimum egzystencji robotnika w Polsce jest niewątpliwie znacznie wyższe, niż było w 1937 roku. Podobnie dzieje się zresztą w społeczeństwach kapi­talistycznych: i w większości krajów zachodnio-europejskich real­ny dochód na zatrudnionego robotnika wzrósł w ciągu ostatnich 25-30 lat na pewno nie mniej niż o 45%, ale płaca robocza nie przestała w skutek tego być tym czym była ćwierć wieku temu: odpowiednikiem historycznie ukształtowanego minimum egzysten­cji czyli ceną siły roboczej.

Jak wynika z analizy budżetów rodzinnych GUS, różnice w wysokości spożycia w rodzinach robotniczych wynikają nie z rozpiętości płacy roboczej, ale przecie wszystkim z różnic w liczeb­ności rodziny i ilości pracujących zarobkowo. Oznacza to, że obec­nie przeciętna wysokość płacy roboczej w naszym kraju nie po­zwala 26% rodzin robotniczych osiągnąć minimum egzystencji z powodu liczebności tych rodzin, a dalszym 42°/° rodzin pozwala utrzymać się na poziomie nie przekraczającym minimum egzysten­cji. Powyżej minimum egzystencji żyją głównie małżeństwa bez­dzietne, oraz rodziny posiadające jedno, najwyżej dwoje dzieci na utrzymaniu (jeśli oboje rodzice pracują). Znaczy to, że płaca robocza w naszym kraju odpowiada historycznie ukształtowane­mu minimum egzystencji. Inaczej mówiąc, płaca robocza pozwala robotnikowi uczestniczyć w podziale dochodu narodowego tylko o tyle, o ile jest to niezbędne aby żył i wychowywał dzieci, czyli odtwarzał własną siłę roboczą i przygotowywał nowych robotni­ków przemysłu.

Płaca robocza jest więc tylko składnikiem kosztów produkcji, tak samo niezbędnym jak nakłady na surowce i maszyny.

Robotnik korzysta na ogół z mieszkania państwowego, za które płaci bardzo niewiele, a więc w znacznej części użytkuje go bezpłatnie, ale musi mieszkać, aby mógł żyć i produkować, a mieszkanie jego nie ma nic wspólnego z luksusem, a przeważnie także nic wspólnego z elementarnymi wygodami. Jest składnikiem jego minimum egzystencji, dostarczanym mu poza jego płacą.

Robotnik korzysta z bezpłatnego lecznictwa i z ulgi w zaku­pie leków, ale musi być leczony, aby mógł utrzymać swoją zdol­ność do pracy. Obsługa lekarska za darmo, lekarstwa za zniżką są składnikami jego minimum egzystencji. Gdyby zlikwidowano bezpłatne lecznictwo, podwyższono komorne i świadczenia do po­ziomu zapewniającego rentowność budownictwa i konserwacji bu­dynków mieszkalnych, płaca robocza musiałaby wzrosnąć o tyle co wydatki robotnika. Nieodpłatne świadczenia i usługi dla ro­botników są niezbędnym składnikiem jego minimum egzystencji, dodatkiem do płacy roboczej niezbędnym jak sama płaca, a więc składnikiem kosztów produkcji.

W stosunku do rozmiarów płacy roboczej, usługi te i świad­czenia są dodatkiem drugorzędnym. Cała konsumpcja zbiorowa na głowę ludności w Polsce wynosi bowiem około 1200 złotych rocznie.

Jaką część wytwarzanego przez robotnika produktu stanowi jego płaca robocza? Oficjalna statystyka daje obraz wypaczony z dwóch powodów: l) ceny, w których oblicza się produkcję dzia­łu A (produkcja środków produkcji) nie są cenami rzeczywisty­mi, lecz agregatami 5 są skalkulowane bardzo nisko w relacji z produkcją działu B (produkcja pr2edmiotów spożycia), co fałszywie powiększa udział pracy roboczej w wytworzonym produkcie. 2) Sztucznie zaniżanie cen produktów rolniczych fałszywie po­mniejsza udział rolnictwa w wytwarzaniu dochodu narodowego, a powiększa udział przemysłu.

Z konieczności jednak posłużyliśmy się w naszym tekście ofi­cjalną statystyką, traktując osiągnięte wyniki tylko jako przybli­żoną ilustrację rzeczywistości.

W roku 1952 produkcyjny pracownik przemysłu wytworzył przeciętnie produkt czysty wartości 51 tys. zł., z czego w formie płacy roboczej otrzymał przeciętnie 22932 zł. Inaczej mówiąc, jedną trzecią dnia roboczego robotnik wytwarza minimum egzys­tencji dla siebie, przez pozostałe dwie trzecie — produkt do­datkowy.

Klasa robotnicza nie ma żadnego wpływu na rozmiary pro­duktu dodatkowego, jego podział i wykorzystanie, gdyż jak już widzieliśmy, jest pozbawiona wpływu na decyzje władzy dyspo­nującej środkami produkcji i samym produktem. Nie ona wyzna­cza rozmiary płacy roboczej — zostają jej one narzucone, podob­nie jak normy (najczęściej wraz z normami). Robotnicy nie mają prawa i możliwości samoobrony ekonomicznej, gdyż jak widzie­liśmy są pozbawieni organizacji, zaś skuteczna akcja strajkowa musi być zorganizowana. Wszelka organizacja (porozumienie ro­botników) mająca na celu walkę o płace jest nielegalna i jako taka ścigana przez aparat przemocy — policję, prokuraturę, sądy. Produkt dodatkowy jest zatem odbierany klasie robotniczej prze­mocą, w rozmiarach nie przez nią wyznaczonych i wykorzysty­wany poza zasięgiem jej wpływów i możliwości kontroli.

Na jakie cele jest przeznaczany produkt dodatkowy? Po pierw­sze — na akumulację, czyli na rozszerzanie produkcji. Ponieważ jednak robotnik produkuje dla siebie tylko minimum egzystencji, cel produkcji nie jest jego klasowym celem. W istniejącym sys­temie wydatki na akumulację służą celowi, który jest dla robot­nika obcy. Po drugie — na utrzymanie aparatu przemocy — woj­ska, policji politycznej, prokuratury, sądów, więzień. Aparat ten służy utrzymaniu istniejących stosunków ekonomiczno-społecznych, w których robotnik otrzymuje minimum egzystencji i odda­je dwie trzecie swego produktu, jest pozbawiony wpływu na władzę i kontroli nad swoją pracą i jej produktem, jest pozba­wiony własnych organizacji i możliwości samoobrony. Temu sa­memu celowi służą wydatki na Partię i kierowane przez nią orga­nizacje, które dezorganizują wszelkie próby oporu i opozycji ze strony klasy robotniczej i organizują ją do posłuszeństwa wobec władzy; na dyrekcje, które pilnują robotników, aby wytworzył jak największy produkt dodatkowy i nie uszczknął dla siebie ani złotówki ponad wyznaczone mu rozmiary płacy roboczej; na apa­rat propagandy, który głosi chwałę istniejącego systemu i wyjaś­nia robotnikom, że, tak jak jest, to jest najlepiej; na administra­cje, która jest narzędziem biurokracji w sprawowaniu rządów. Są to wszystko cele wrogie klasie robotniczej, zaś przeznaczona na nie część produktu dodatkowego obraca się bezpośrednio prze­ciw robotnikowi jako policja, dyrekcja, partia.

Po trzecie — z produktu dodatkowego pokrywa się wydatki w sektorach, których funkcja na pozór nie jest związana z klaso­wą istotą systemu (nauka, oświata, szkolnictwo wyższe, kultura, służba zdrowia, usługi). Sektory te pełnią niewątpliwie funkcję ogólnospołeczną, ale funkcję taką pełni kultura, oświata, nauka, a także sama produkcja dóbr materialnych w każdym społeczeń­stwie antagonistycznym nie tracąc przez to bynajmniej charakte­ru klasowego. W omawianej grupie wydatków można wyodręb­nić następujące cele:

1) wydatki, służące pośrednio produkcji (część nakładów na naukę, np. wiedza techniczna, matematyczna i tp., część nakła­dów na szkolnictwo wszystkich szczebli — kształcenie siły robo­czej i td.). Ponieważ w istniejącym układzie stosunków ekono­micznych cel produkcji nie jest klasowym celem robotnika, więc służące pośrednio temu celowi wydatki są tak samo obojętne, obce z punktu widzenia klasowego interesu robotnika, jak akumulacja.

2) Wydatki, służące pośrednio apologii istniejących stosun­ków społecznych, i zakorzenieniu w świadomości ludzi i ukształ­towaniu odpowiednich norm życia zbiorowego. Należy tu po pierwsze część wydatków na naukę, literaturę, film, sztukę. Pod­porządkowanie interesom biurokracji tej części inteligencji twór­czej, której zawód wiąże się z kształtowaniem świadomości spo­łecznej, jest ułatwiony przez fakt materialnej zależności twórców od władz naukowych, ministerialnych, wydawniczych, przez czyn­nik polityczny (kierownicza rola partii w nauce i kulturze) i przez czynnik przymusu — istnienie cenzury. Pisarz, naukowiec, fil­mowiec może przejawić samodzielność w swej pracy zawodowej, związanej przecież z publikacjami, tylko o tyle, o ile cenzura mu na to pozwoli. Wyznaczając za pośrednictwem cenzury, polityki kadrowej, wydawniczej, kulturalnej ramy zawodowej działalności środowisk twórczych, biurokracja narzuca im funkcje apologetyczną lub milczenie. Podobnemu celowi służą częściowo nakłady na oświatę, nie tyle ze względu na propagandowe części programu szkolnego, ile ze względu na strukturę i tradycyjny system pe­dagogiczny dzisiejszej szkoły, która wychowuje młodzież zgodnie z normami życia zbiorowego, ściśle odpowiadającymi charakterowi panujących stosunków społecznych. Ta grupa wydatków służy zatem umocnieniu stosunków społecznych, w których ro­botnik nie ma kontroli nad swoją pracą i jej produktem, oraz pozbawiony jest praw politycznych, a zatem obracana jest na cele wrogie robotnikowi.

3) Wydatki na różnego rodzaju nieodpłatne usługi i świadczenia dla klasy robotniczej i masy pracowników najemnych (prze­ważająca część nakładów na służbę zdrowia, część nakładów na gospodarkę komunalną — żłobki, przedszkola, część wydatków na organizację wypoczynku i tp.). Jak już widzieliśmy, świadcze­nia te w nieodpłatnej postaci są przy obecnym poziomie płacy roboczej niezbędnym składnikiem robotniczego minimum egzy­stencji, a zatem z punktu widzenia organizatorów produkcji są częścią składową kosztów produkcji, czyli należą w istocie do produktu niezbędnego, a nie do produktu dodatkowego.

Jest rzeczą zrozumiałą, że robotnik nie może otrzymywać rów­nowartości wytworzonego przez siebie produktu w formie płacy roboczej. Aby produkcja rozszerzała się, musi być wydzielony fun­dusz akumulacji, aby utrzymać niezbędne z punktu widzenia po­trzeb robotnika i całego społeczeństwa sektory nieprodukcyjne (nauka, oświata, służba zdrowia i inne), część wytworzonego produktu materialnego musi być przekazana do tych sektorów. Ale w istniejącym systemie robotnik otrzymuje w formie płacy, usług i świadczeń tylko minimum egzystencji; produkt dodatko­wy jest mu odbierany przemocą (robotnik pozbawiony jest wpły­wu na jego rozmiary i podział, oraz wykorzystywany na cele obce lub wrogie robotnikowi). Znaczy to, że robotnik jest wyzyskiwa­ny: produkuje on minimum egzystencji dla siebie i całą potęgę państwa przeciw sobie. Produkt jego własnej pracy przeciwstawia mu się jako siła obca i wroga, a więc nie należy do niego.

Jeśli produkt wytworzony przez robotnika nie należy do nie­go, to znaczy że jego praca, tworząca ten produkt, do niego nie należy. Dlaczego tak jest?

Aby żyć, robotnik musi produkować. Aby produkcja mogła się odbywać musi nastąpić połączenie siły roboczej i środków produkcji. Robotnik dysponuje tylko swoją siłą roboczą, nie dys­ponuje natomiast środkami produkcji. Połączenie jego siły ro­boczej z cudzymi środkami produkcji może więc nastąpić tylko przez zetknięcie się robotnika, jako posiadacza siły roboczej, z właścicielami środków produkcji na rynku pracy. Robotnik jest zatem wyzyskiwany dlatego, że jest pozbawiony własności środ­ków produkcji: aby żyć musi sprzedawać swoją siłę roboczą. Od momentu, gdy dokona tego niezbędnego dla siebie aktu, tj. sprze­da zdolność do wykonania określonej pracy w określonym czasie, praca ta i jej produkt nie należą już do niego, lecz do tego kto nabył siłę roboczą, tj. do właściciela środków produkcji i wy­zyskiwacza.

Komu w naszym kraju sprzedaje robotnik siłę roboczą? Tym, którzy dysponują środkami produkcji, czyli centralnej politycznej biurokracji. Z tego tytułu centralna polityczna biurokracja jest klasą panującą: włada w sposób wyłączny podstawowymi środ­kami produkcji, nabywa siłę roboczą klasy robotniczej, odbiera jej w drodze przymusu ekonomicznego i przemocy produkt do­datkowy i wykorzystuje go w celach robotnikowi obcych i wro­gich, tj. w celach umocnienia i rozszerzenia swojego panowania nad produkcją i społeczeństwem. To jest w naszym systemie do­minujący typ stosunków własności, podstawa stosunków produk­cji i stosunków społecznych.

Mówi się, że biurokracja nie może być klasą, skoro indywi­dualne dochody poszczególnych jej członków nie umywają się do indywidualnych dochodów kapitalistów, skoro żaden biurokrata z osobna wzięty nie włada niczym prócz swojej willi, samochodu i sekretarki, skoro wejście w szeregi biurokracji odbywa się na drodze kariery politycznej, a nie dziedziczenia rodzinnego i moż­na być względnie łatwo wyeliminowanym z biurokracji w skutek politycznych rozgrywek. To nieporozumienie. Wszystkie argu­menty dowodzą tylko rzeczy oczywistej: własność biurokracji nie ma charakteru indywidualnego, lecz jest zbiorową własnością eli­ty utożsamiającej się z państwem. Akt ten określa zasadę wewnę­trznej organizacji biurokracji, ale jej klasowy charakter nie zale­ży od jej wewnętrznej organizacji i obyczajów, tylko od jej sto­sunku — jako grupy — do środków produkcji i do innych klas społecznych (przede wszystkim do klasy robotniczej). Indywidu­alne dochody kapitalistów są bez porównania wyższe, niż biu­rokratów. Ale kapitaliści ze swych indywidualnych dochodów czerpią fundusz akumulacji, opłacają nadzorców pracy najemnej, oraz pracowników obsługujących ich osobiście oraz służących umocnieniu ich znaczenia i władzy; prestiż, znaczenie, wpływy, władzę polityczną zdobywają dzięki swym indywidualnym docho­dom. Biurokracja ze swych dochodów indywidualnych pokrywa tylko część swojej bezpośredniej konsumpcji osobistej, natomiast wszystko pozostałe — a więc fundusz akumulacji, fundusz na opła­canie niezliczonej czeredy ludzi, zabezpieczającej jej panowanie, propagującej system, nadzorującej pracę i robotników i td. czerpie z dochodu państwowego, którym dysponuje w sposób wyłączny. Ze względu na małą liczebność klasy biurokracji, jej luksusowa konsumpcja pochłania znikomą część produktu społecznego, ale również w kapitalizmie osobista konsumpcja kapitalistów pochłania nieznaczny ułamek tego produktu. Nie na tym polega wyzysk: bezpośrednia konsumpcja osobista nie jest bowiem w żadnym sys­temie samodzielnym celem klasy panującej. Zarówno przywilej wysokiej konsumpcji, jak prestiż władzy, w ogóle wszystkie ist­niejące w społeczeństwie przywileje są wynikiem panowania nad produkcją. Stąd każda klasa panująca zmierza do utrzymania, utrwalenia i rozszerzenia swego panowania nad produkcją i spo­łeczeństwem; na ten cel wykorzystuje produkt dodatkowy i temu celowi podporządkowuje sam proces produkcji.

III. Klasowy cel produkcji

Każda klasa panująca wyznacza cele produkcji społecznej. Czyni to oczywiście we własnym klasowym interesie, czyli w in­teresie umocnienia i rozszerzenia swego panowania nad produkcją i społeczeństwem.

Pozycja kapitalisty indywidualnego (spółki akcyjnej, monopo­lu i tp.) w społeczeństwie zależy od rozmiarów jego kapitału, po­dobnie jak pozycja, międzynarodowa całej klasy kapitalistów da­nego kraju zależy od rozmiarów kapitału narodowego. Kapitał jest bowiem współczesną formą panowania nad pracą i jej produk­tem. Dążeniem kapitalisty jest więc przede wszystkim rozszerza­nie czyli akumulacja posiadanego kapitału. Jest on w istocie rzeczy wyrazicielem swego kapitału i jego tendencji do formo­wania się.

Kapitalista nabywa na rynku wszystkie niezbędne do produk­cji elementy: maszyny, surowce, siłę robocza. Musi więc zrealizo­wać na rynku cały wytworzony produkt. Dlatego celem produkcji nie jest dla niego sam produkt dodatkowy w postaci fizycznej, ale maksymalny zysk, czyli maksymalna różnica pomiędzy całością nakładów produkcyjnych (na maszyny, surowce i siłę roboczą) a ceną, uzyskaną na rynku przy realizacji całego produktu.

Pomiędzy dążeniem do rozszerzania kapitału, tj. aparatu wy­twórczego i samej produkcji, a niskim poziomem spożycia klasy robotniczej, określonym przez minimum egzystencji, zachodzi sprzeczność. Rodzi się ona w samym procesie wytwarzania (jak najmniej zapłacić robotnikowi i zyskać od niego jak największą produkcję), a przejawia się na rynku jako dysproporcja między rosnącymi rozmiarami kapitału i produktu społecznego, a niską zdolnością nabywczą mas. W kapitalizmie wolnokonkurencyjnym sprzeczność ta regulowana była przez cykliczne kryzysy realizacji; w kapitalizmie współczesnym przez wahania koniunktury, w nie­których wypadkach przez zwolnienie tempa wzrostu, niski stopień wykorzystania mocy wytwórczych, zbrojenie i wydatki państwo­we, które do pewnego stopnia uniezależniają produkcję od rynku, wreszcie przez wzrost spożycia tzw. klasy średniej i klasy robot­niczej, zorganizowanej w partie i Związki Zawodowe walczące o podwyższenie płac i świadczeń socjalnych. Jeśli jednak statystyki wykazują, że w długich okresach czasu udział pracy i kapitału w podziale dochodu narodowego jest mniej więcej stały, nie znaczy to, że cel produkcji uległ zmianie. Maksymalny zysk pozostaje celem, zaś wzrost spożycia mas pracujących — złem koniecznym ze względów politycznych lub ekonomicznych.

W naszym systemie nie ma kapitałów indywidualnych. Fa­bryki, huty, kopalnie, wraz z całą ich produkcją stanowią włas­ność państwa. Ponieważ jednak państwo znajduje się w rękach centralnej politycznej biurokracji — zbiorowego dysponenta środ­ków produkcji i wyzyskiwacza klasy robotniczej, więc ogół środ­ków produkcji i utrzymania przekształcił się w jeden scentrali­zowany „kapitał" narodowy. Materialna potęga biurokracji, za­kres jej panowania nad produkcją jej pozycja międzynarodowa (bardzo istotna dla klasy, zorganizowanej jako grupa utożsamia­jąca się z państwem) zależy od rozmiarów kapitału narodowego. Biurokracja dąży więc do rozszerzenia kapitału, do rozbudowy aparatu produkcyjnego, akumulacji. Jest ona wyrazicielem kapita­łu narodowego i jego tendencji do pomnażania się, podobnie jak indywidualny kapitalista jest wyrazicielem swojego kapitału.

Jaki jest klasowy cel biurokracji, realizowany w samym pro­cesie produkcji, czyli klasowy cel produkcji? Nie jest nim zysk przedsiębiorstwa, tylko produkt dodatkowy w skali całej gospo­darki narodowej. Dostarcza ona zarówno środków na akumulację, jak i na wszelkie nakłady związane z utrzymaniem i umocnieniem klasowego panowania biurokracji. W odróżnieniu od kapitalisty, biurokracja nie potrzebuje realizować na rynku produktu dodat­kowego, ani tej części produktu globalnego, która odpowiada zużyciu kapitału stałego. Jest ona właścicielem wszystkich za­kładów przemysłowych i ich produkcji, nie potrzebuje zatem sa­ma od siebie nic kupować. Jeśli przekazanie stali z huty do fabry­ki metalowej, lub węgla z kopalni do huty rejestruje się jako zakup środków produkcji, to w rzeczywistości jest to zwykła forma ewidencji przesunięcia produktu w obrębie tej samej włas­ności, a nie prawdziwy akt kupna sprzedaży. Dowodem — umo­wny charakter cen wewnątrz sektora państwowego: ceny są tylko narzędziem liczenia produktów, a więc relacje ich nie muszą odpowiadać relacjom wartości.

Jedynym elementem produkcji, którego biurokracja nie po­siada, jest siła robocza. Biurokracja kupuje ją blokiem na warunkach monopolistycznych (za wszystkimi zakładami kryje się ten sam właściciel, więc robotnik stale „wybiera" tego samego nabywcę, który nie pozwala mu zorganizować się dla obrony je­go ekonomicznych interesów), ale mimo wszystko kupuje ją na rynku. Jest to prawdziwy akt kupna — sprzedaży i robotnikowi trzeba zapłacić. Czym? Oczywiście pieniędzmi, widzieliśmy jed­nak, że banknoty nie mają dla niego tego znaczenia, co dla kapi­talisty — są po prostu środkiem kontroli nad podziałem produk­tu, którym ona dysponuje. Rozmiary płacy roboczej wyznaczają po prostu ilość środków utrzymania, znajdujących się w dyspo­zycji biurokracji i przekazywanych robotnikowi jako ekwiwalent jego siły roboczej.

W istocie biurokracja płaci za siłę robocza określoną ilością środków utrzymania, czyli produkcją przemysłu przedmiotów spo­życia, budownictwem mieszkań, szpitali, żłobków na potrzeby ro­botników i pracowników najemnych, oraz artykułami żywnościo­wymi. W warunkach indywidualnej własności ziemi produkty rol­ne nie są własnością biurokracji i musi ona nabyć je od produ­centów chłopskich na rynku. I w tym wypadku mamy do czy­nienia z rynkiem monopolistycznym, na którym biurokracja kształ­tuje ceny zbytu produkcji chłopskiej w niekorzystnej relacji do cen artykułów przemysłowych. Jest to jednak prawdziwy akt kup­na — sprzedaży i chłopu trzeba zapłacić. Czym? Znowu — pro­dukcją środków spożycia oraz przemysłowymi środkami, roli dla gospodarstwa chłopskiego. Żywność kupowana od chłopa, jest składnikiem robotniczego minimum egzystencji a zatem cena, płacona chłopom, jest częścią składowa wydatków na zakup siły roboczej do przemysłu, budownictwa, transportu i miejskich sek­torów nieprodukcyjnych. A zatem cena siły roboczej sprowadza się do produkcji przedmiotów spożycia, budownictwa mieszkań, żłobków, szpitali i tp., oraz produkcji przemysłowych środków uprawy roli. Z grubsza biorąc, jest to tzw. „dział B" (produkcja przedmiotów spożycia). Jak już widzieliśmy, siła robocza jest je­dynym elementem procesu produkcji, którego biurokracja bezpo­średnio nie posiada. Zakup siły roboczej, czyli produkcja „działu B" jest więc z punktu widzenia biurokracji jedynym wydatkiem, który trzeba ponieść, aby produkcja się odbywała i rodził się produkt dodatkowy. Dążąc do osiągnięcia możliwie największego produktu dodatkowego, biurokracja utrzymuje ten wydatek na możliwie najniższym poziomie. Produkcja dla celów spożycia jest z jej klasowego punktu widzenia złem koniecznym, produkcja dla produkcji — celem.

Rozpatrywana jako proces zachodzący między człowiekiem a przyrodą, czyli jako proces naturalno-techniczny istniejący w każdym społeczeństwie, produkcja nie może być celem sama dla siebie. Jest zawsze produkcją dla spożycia. Jest ona bowiem świadomą działalnością wywołaną przez potrzebę, zaś spożycie dóbr materialnych odradza potrzebę.

Subiektywny, prywatny cel klasy panującej (klasowy cel pro­dukcji) może być sprzeczny z tym ogólnospołecznym sensem produkcji. Jest tak zarówno w kapitalizmie, jak w systemie biu­rokratycznym, wskutek właściwego klasom panującym dążenia do rozszerzenia produkcji przy jednoczesnym klasowym ograni­czeniu podziału, a co za tym idzie — ograniczeniu spożycia. W obu systemach sprzeczność ta ogranicza w ostatecznym rachunku samą produkcję, ale nie odbywa się to w ten sam sposób.

Aby zrealizować swoje cele, tj. maksymalny zysk i jego aku­mulację, kapitalista musi zrealizować na rynku wytworzoną war­tość. Jest mu obojętne, co produkuje, ale rynek musi wchłonąć jego produkcję. Jest ona adresowana do odbiorcy rynkowego, a więc w ostatecznym rachunku do konsumenta. Dlatego efektyw­ny popyt określony przez poziom społecznej konsumpcji, wyzna­cza możliwość realizacji rynkowej, a tym samym ogranicza kapi­talistyczną produkcję i akumulację przez periodyczne kryzysy lub inne formy trudności realizacji.

O tym, w jaki sposób niski poziom konsumpcji społecznej ogranicza produkcję w systemie biurokratycznym pisaliśmy w rozdziale o ekonomicznym kryzysie systemu, który zreferujemy dalej. W każdym razie nie odbywa się to poprzez mechanizm ryn­kowy. Celem klasowym biurokracji nie jest bowiem zysk i jego akumulacja, lecz produkt dodatkowy w postaci fizycznej i roz­szerzanie produkcji, czyli bezpośrednio produkcja dla produkcji. Na rynek wchodzi w zasadzie tylko siła robocza i środki jej utrzy­mania, nie wchodzi natomiast produkt dodatkowy ani ta część produktu, która służy odtworzeniu i rozszerzeniu kapitału stałego (maszyny, surowce, paliwa i tp.). Rynek nie reguluje produk­cji, a więc niemożliwe są cykliczne kryzysy koniunktury ani w ogóle ograniczanie produkcji przez trudności realizacji rynkowej. Możliwe jest zatem przez stosunkowo długi okres utrzy­mywanie niezwykle wysokiej akumulacji i niezwykle wysokiego tempa wzrostu produkcji przemysłowej przy niskim spożyciu. Sprzeczność pomiędzy klasowym celem produkcji a spożyciem występuje w tym systemie już przed rozpoczęciem cyklu produk­cyjnego, przy układaniu planu. Zwykle w planach gospodarczych zakłada się możliwie wysoki poziom akumulacji, a więc możliwie niski poziom spożycia w dochodzie narodowym, a w związku z tym znacznie szybszy przyrost produkcji „działu A", niż „działu B". Dysproporcja pogłębia się i w toku realizacji planu: z reguły wykonanie planu inwestycyjnego bywa zagrożone i z reguły wy­stępuje tendencja do wykonania tego programu kosztem spożycia. W rezultacie udział akumulacji bywa zwykle wyższy od planowa­nego, zaś udział spożycia — niższy. Odpowiednio do tego wzrost produkcji działu „A" jest z reguły wyższy, niż zakładano zaś przyrost produkcji działu „B" — niższy.

Jest rzeczą zrozumiałą, że mimo to wzrostowi dochodu naro­dowego towarzyszy na ogół wzrost spożycia. Wynika on ze wzros­tu zatrudnienia, oraz (w daleko mniejszym stopniu) z podwyższe­nia minimum egzystencji. W pewnych okresach udział spożycia w dochodzie narodowym może być stały, lub nawet wzrastać (zwłaszcza pod wpływem bezpośredniego zagrożenia polityczne­go ze strony klasy robotniczej). Nie znaczy to bynajmniej, że kla­sowy cel produkcji ulega zmianie: biurokracja traktuje wzrost spo­życia jako zło konieczne, produkt dodatkowy pozostaje celem. Jak każde prawo ekonomiczne, produkcja dla produkcji i rozdymanie akumulacji istnieje jako tendencja, a nie jako reguła asbso­lutna Tendencja ta jest zresztą w długich okresach wyraźnie uchwytna statystycznie. W roku 1949, który z uzasadnieniem można przyjąć za punkt wyjścia (zakończenie okresu odbudowy i ostateczne ukształtowanie się stosunków ekonomicznych, spo­łecznych i politycznych, jako systemu dyktatury biurokracji (udział spożycia w dochodzie narodowym wynosił 85%, a udział akumu­lacji — 15%. W roku 1963 udział spożycia wynosił 74,6% zaś akumulacji 25,4%. Realizacja tej tendencji nie przebiegała oczy­wiście równomiernie. W r. 1950 miał miejsce raptowny skok akumulacji — z 15 do 20%,po czym aż do roku 1954 występo­wał w zasadzie jej powolny wzrost (w 1954 — 22,4%), a wy­jątkowo tylko w 1953 roku akumulacja osiągnęła nienotowany dotychczas poziom 27,1% dochodu narodowego. W latach 1956-1957 udział akumulacji obniżył się (w 1956 — 19,7%, w 1957 — 21,5%), po czym do roku 1959 proporcje spożycia i akumu­lacji były mniej więcej stale. W r. 1960 nastąpił ponowny skok akumulacji z 21,9% na 24.2%, po czym utrzymuje się tendencja jej dalszego podwyższania. W latach 1961-1963 spożycie wzrosło o 15% według danych oficjalnych, zaś akumulacja — o 23%. Na ogólne spożycie składa się obok konsumpcji indywidualnej również to, co w statystyce oficjalnej nazywa się „pozostałym spożyciem", czyli ogół nakładów materialnych w sektorach nie­produkcyjnych — od wojska i policji po żłobki i przedszkola. Udział spożycia indywidualnego w dochodzie narodowym wyno­sił w 1949 roku 77,8%, a w 1963 r. — 66,1%; jest to w ciągu całego dwudziestolecia udział najniższy, bo nawet w 1953 roku wynosił on 66,9%. Należy przy tym pamiętać, że ceny środków produkcji, w których liczy się akumulacja, mają u nas charakter umowny i są skalkulowane w stosunku do cen przedmiotów spo­życia na niskim poziomie. Powoduje to fałszywe obniżenie udzia­łu akumulacji i fałszywe podniesienie udziału spożycia w docho­dzie narodowym. Jeśli przyjąć poziom spożycia i akumulacji w 1949 roku za 100, to wskaźnik akumulacji dla roku 1963 wyno­si około 361%, a wskaźnik spożycia — około 215%. Ogranicze­nie akumulacji w latach 1956 — 59 zbiega się z kryzysem po­litycznym, względną słabością władzy i naciskiem na płace. Poza tym wyjątkowym okresem mamy do czynienia od roku 1949 z prawie nieprzerwanym wzrostem udziału akumulacji w dochodzie narodowym, a spadkiem udziału konsumpcji. W łatach 1966 — 70, ze względu na napięty program inwestycyjny, nastąpić musi dalsze przesunięcie w tym samym kierunku. Jak widać, tenden­cja „produkcji dla produkcji" nie jest mitem tylko namacalna rzeczywistością. W rozważaniach o klasowym celu produkcji po­minęliśmy zupełnie osobistą konsumpcję biurokratów. Ze wzglę­du na małą liczebność centralnej politycznej biurokracji spożycie jej pochłania tak znikomą cząstkę produktu, że praktycznie nie zależy od rozmiaru produkcji, a więc nie może wpływać na jej cele. Ale biurokracja utrzymuje z produktu dodatkowego wielką armię urzędników, propagandystów, dyrektorów, policjantów i tp., służących utrzymaniu i umocnieniu stosunków produkcji i stosunków społecznych, na których opiera się jej panowanie. Cała ta rzesza konsumuje swoją część dochodu narodowego, a znajdują się wśród niej grupy uprzywilejowane, o wysokim po­ziomie konsumpcji. Największe znaczenie ma niewątpliwie technokracja, ze względu na związek jej funkcji z procesem produkcji. Czy zatem celem produkcji nie jest także zaspokojenie potrzeb aparatu, z warstwą dyrektorską przedsiębiorstw przemysłowych na czele, a więc jednak konsumpcja grup uprzywilejowanych? Oznaczałoby to, że biurokracja nie jest właściwa klasą panującą, a tylko realizuje interesy uprzywilejowanych grup społecznych, podobnie jak elita władzy w krajach kapitalistycznych jest fak­tyczna reprezentacją polityczną wielkiej burżuazji monopolistycz­nej. Ale w warunkach kapitalizmu dzieje się tak dlatego, że ka­pitał, własność, panowanie nad pracą i jej produktem, czyli pano­wanie klasowe skupione jest w rękach monopoli, a nie samej elity. W naszym systemie panowanie nad pracą i jej produktem, kapi­tał narodowy, własność skupiona jest wyłącznie w rękach cen­tralnej politycznej biurokracji: poza nią nie ma nikogo, kto by panował nad produkcją i społeczeństwem. Technokracja niczym nie włada, mimo udziału w decyzjach, realizuje tylko polecenia biurokracji i nadzoruje wyzysk robotnika, bo za to jej płacą. Biurokracja skłonna jest nawet zapłacić dobrze, dopuścić dyrektorów i kierowników do przywilejów wysokiej konsumpcji, aby ich mocniej związać ze sobą i swoim systemem. Czyni to jednak we własnym interesie, a nie czyim kolwiek innym. Nie reprezentuje, tylko przekupuje technokratów. Z punktu widzenia robotnika wy­datki na wysoką konsumpcję dyrektorów należą do tej części produktu dodatkowego, który bezpośrednio przeciwstawia się robotnikowi.

Z punktu widzenia analizy ekonomicznej należą one do kate­gorii wydatków nieprodukcyjnych, jako że służą określonej kla­sowej organizacji produkcji, a nie samemu materialnemu proce­sowi wytwarzania.

Z punktu widzenia biurokracji,stosunki produkcji, na któ­rych opiera się jej panowanie stanowią jedyną możliwą i jedyną dopuszczalną organizację materialnego procesu wytwarzania. W istocie zatem nie ma dla niej różnicy między wydatkami produk­cyjnymi i nieprodukcyjnymi. W ramach istniejących stosunków produkcji i panowania klasowego, policjanci, propagandyści i nad­zorcy pracy najemnej są tak samo niezbędni dla zapewnienia pro­cesu wytwarzania dóbr materialnych, jak sami wytwórcy. Wyso­ka konsumpcja warstwy dyrektorskiej jest więc z punktu widze­nia klasy panującej niezbędnym wydatkiem na produkcję, a zatem nie jest celem.

Dopóki warunki społeczne i polityczne na to pozwalały, to jest do 1956 roku, biurokracja utrzymywała płace i dochody nad­zorców pracy najemnej na stosunkowo niskim poziomie — o wie­le niższym od przedwojennego i znacznie niższym od obecnego.

Spożycie licznej rzeszy niższych urzędników po dziś dzień utrzymywane jest w granicach robotniczego minimum egzystencji, mimo że służą oni istniejącemu systemowi. Jeśli bowiem mogą mu służyć za 1600 złotych, nie ma potrzeby płacić im więcej. A zatem nie tylko konsumpcja klasy robotniczej i masy nisko opłacanych pracowników, ale również wysoka konsumpcja wars­twy dyrektorskiej i innych grup uprzywilejowanych jest z punktu widzenia biurokracji złem koniecznym, zaś celem — sama pro­dukcja. Technokracja służy oczywiście realizacji klasowego celu produkcji w charakterze płatnego i kontrolowanego nadzorcy. Ale jej własny grupowy interes (produkcja dla wysokiej konsump­cji warstw uprzywilejowanych) nie tylko nie pokrywa się z celem biurokracji, lecz jest mu obcy i przeciwny. W tej mierze, w jakiej technokracja znajdzie się poza kontrolą i będzie miała możliwość przejawienia własnej inicjatywy, będzie ona dążyć do realizacji własnego celu, sprzecznego z celem produkcji wyznaczonym przez klasę panującą. Ma to istotne znaczenie dla zrozumienia stosunków zarządzenia gospodarczego w systemie biurokratycznym. Całokształt tych stosunków, czyli system zarządzania nie jest bowiem niczym innym, jak organizacyjnym narzędziem realizacji określonego celu produkcji. A zatem w społeczeństwie klasowym całokształt stosunków zarządzania jest określony przez klasowy cel produkcji. Cel ten realizowany jest w procesie produkcji przez robotników i nadzorców ich pracy, tj. technokrację.

Jak już widzieliśmy, interesem jednych i drugich jest kon­sumpcja, choć jej społeczny i materialny charakter jest zasadniczo różny; klasowy cel produkcji jest więc sprzeczny z własnymi ce­lami robotników i technokracji, zatem musi być zrealizowany wbrew ich naturalnym dążeniom. Na tym polega główne zada­nie, określające system zarządzania: ma on zmusić załogi robot­nicze i dyrekcje przedsiębiorstw do realizacji celów, wyznaczo­nych przez biurokrację. Wynika stąd przede wszystkim koniecz­ność ograniczenia do minimum pola własnej inicjatywy klasy ro­botniczej i technokracji. Tak więc dyrekcje przedsiębiorstw pozbawione są możliwości decydowania o najistotniejszych sprawach przedsiębiorstwa. Wykonują polecenia centrali i z jej ramienia nadzorują robotników. Starają się więc z kolei załogę robotniczą pozbawić własnej inicjatywy, aby zmusić ją do realizacji obcego robotnikowi celu produkcji. Decyzje o tym co, ile, jakimi metoda­mi, z jakich surowców i jakim kosztem ma produkować każdy zakład przemysłowy (ogół tych decyzji składa się na to, co nazy­wamy przedsiębiorstwami) muszą zapadać centralnie. Są one przekazywane przedsiębiorstwu w formie obowiązujących admi­nistracyjnych nakazów, tak zwanych wskaźników dyrektywnych. Na tym polega istota centralistycznego systemu zarządzenia; jak widzimy, jest on wyrazem panujących stosunków w produkcji. Często upatruje się przyczynę obecnego kryzysu gospodarki w wadliwości centralistycznego systemu zarządzania i postuluje się jego generalną zmianę w drodze odgórnej reformy usprawniają­cej. Rozumowanie to w pierwszej części bierze skutek za przy­czynę; zaś przekonanie, że w ramach określonych stosunków pro­dukcji możliwa jest dowolna zmiana całokształtu stosunków za­rządzania jest oczywistą utopią. Spróbujmy rozważyć, czy zastą­pienie centralistycznego systemu zarządzania przez tzw. system zdecentralizowany jest do pogodzenia z charakterem panujących w naszym kraju stosunków produkcji. W systemie zdecentralizo­wanym przedsiębiorstwo jest samorządne, czyli staje się tym szczeblem, na którym podejmuje się bezpośrednio decyzję pod­stawowe dla produkcji zakładu. Decyzje te podejmuje oczywiście nie sam szczebel, tylko ludzie, to jest, to jest te grupy społeczne, które na danym szczeblu mają monopol zarządzania. Jeśli więc przedsiębiorstwo zostało usamodzielnione tzn., że rządzić nim może jedna z dwu zasadniczych grup, złączonych na tym szczeb­lu więzią organizacji produkcyjnej: robotnicza załoga lub dyrekcja.

A więc biorąc pod uwagę ogół przedsiębiorstw, zarządzanie gospodarcze w systemie zdecentralizowanym należeć może albo do klasy robotniczej, albo do technokracji.

Demokracja robotnicza z natury rzeczy nie może ograniczyć się do szczebla przedsiębiorstwa. Wówczas bowiem, gdy decyzje ogólnogospodarcze i ogólnopolityczne, czyli faktyczne panowanie nad produktem dodatkowym i tworzącą go praca nie należą do klasy robotniczej, również udział robotników w zarządzaniu za­kładem musi stać się fikcja. Samorządność robotniczej załogi w przedsiębiorstwie wymaga zatem pełnej demokracji robotniczej w państwie. W takich warunkach zorganizowana klasa robotnicza wyznaczać będzie cele produkcji społecznej kierując się własnym interesem, tj. interesem masy ludzi, żyjących dziś na poziomie minimum egzystencji. Celem produkcji będzie oczywiście spożycie szerokich mas. W sumie, oznacza to obalenie istniejących sto­sunków produkcji i stosunków społecznych, a wraz z nimi klaso­wego panowania biurokracji. Sytuacja będzie z gruntu odmienna, jeśli monopol decyzji (samodzielnych) w przedsiębiorstwach na­leżeć będzie do dyrekcji i grup z nimi związanych, czyli do tech­nokracji. Stosunki takie mogą z powodzeniem istnieć za fasadą formalnego samorządu robotniczego, jeśli zachowany zostaje sys­tem jednej monopolistycznej partii rządzące'] (która nieuchronnie przekształca się w narzędzie dyktatury naci klasą robotnicza), oraz stary, policyjno-militarny aparat przemocy (policja politycz­na i armia regularna z istoty swej są narzędziami antyludowej dyktatury). System taki, istniejący w dzisiejszej Jugosławii nie ma nic wspólnego z demokracją robotniczą. Klasa robotnicza jest w nim pozbawiona wpływu na rozmiary, podział i wykorzystanie produktu dodatkowego, spożycie jej utrzymywane jest w grani­cach minimum egzystencji, a wiec jest wyzyskiwana i klasowy cel produkcji jest jej obcy. Ale to nie znaczy, że jest to ten sam cel, co w systemie biurokratycznym.

W tzw. systemie zdecentralizowanym, przedsiębiorstwo samo decyduje o swojej produkcji, zaś realizacja planu centralnego od­bywa się nie w drodze poleceń administracyjnych, tylko środka­mi oddziaływania ekonomicznego (kluczowe inwestycje realizo­wane przez centrale, odpisy amortyzacyjne, kredyt i stopa procen­towa, ewentualnie dotacje państwowe i wpływ na kształtowanie się cen rynkowych).

Przedsiębiorstwo nie może być oceniane, jak w systemie cen­tralistycznym, na podstawie wykonania wskaźników ustalonych odgórnie. A zatem jedynym kryterium oceny przedsiębiorstwa może być ekonomiczny efekt jego działalności mierzony rentow­nością — czyli zysk, zrealizowany przy sprzedaży produkcji. Zna­czy to, że rozmiary, koszty, struktura i jakość produkcji muszą być dostosowane do popytu, tak, aby nowo-wytworzona wartość została na rynku całkowicie zrealizowana.

Produkcja jest więc adresowana do odbiorcy rynkowego, czy­li w ostatecznym rachunku do konsumenta. Ponieważ na rynek wchodzą nie tylko przedmioty spożycia indywidualnego i siła ro­bocza, lecz także środki produkcji, więc produkcja jest regulo­wana przez rynek. Co za tym idzie, produkcja musi dostosowy­wać się do potrzeb konsumentów, wyrażanych popytem ryn­kowym. Państwo przez swą politykę ekonomiczną może modyfi­kować rynek, nie może jednak oderwać przedsiębiorstwa od ryn­ku, a więc odsunąć konsumenta od wpływu na produkcję. Konsu­ment wpływa na produkcję o tyle, o ile potrzeby jego wytwarza­ją efektywny popyt, czyli w zależności od siły nabywczej, jaką rozporządza. Stąd na strukturę produkcji wywiera istotny wpływ podział dochodów w społeczeństwie. Podział ten, a więc i struk­tura produkcji będą oczywiście wyglądały inaczej w systemie de­mokracji robotniczej, a inaczej w systemie technokratycznym. Zawsze jednak popyt rynkowy wyrażać będzie potrzeby jakiegoś typu konsumpcji.

A więc również w systemie technokratycznym produkcja dla produkcji, czyli specyficzny klasowy cel biurokracji, nie może być realizowany z następujących powodów:

a) Produkcja jest zależna od rynku, a zatem jest ograniczona przez rozmiary i strukturę konsumpcji w sposób daleko bardziej bezpośredni, niż w systemie centralistycznym.

b) Zarządzając przedsiębiorstwami, technokracja wpływa na pierwotny podział dochodów w kierunku ich silnej rozpiętości. Jest to przy tym warstwa stosunkowo liczna i przeznacza (podob­nie, jak pozostałe grupy uprzywilejowane) całość swych wysokich dochodów indywidualnych na konsumpcję. Powstaje w znacz­nych rozmiarach popyt efektywny na przedmioty spożycia wyso­ko standartowego i luksusowego, oraz odpowiednie usługi, co oczywiście wywiera istotny wpływ na produkcje.

c) Przekształcenie technokracji z prostych wykonawców po­leceń administracyjnych i nadzorców pracy najemnej w faktyczną władzę na szczeblu przedsiębiorstwa od razu podnosi jej rangę i znaczenie w państwie. Ze względu na swą funkcję społeczną jest ona warstwą zorganizowaną, i to zorganizowaną dla zarzą­dzania produkcją. Trzeba więc liczyć się z nią także przy podej­mowaniu decyzji ogólnogospodarczych. W ten sposób „warstwa dyrektorska" uzyskuje możliwości wpływu na decyzje ogólno-gospodarcze, które w systemie centralistycznym stanowią mono­pol centralnej politycznej biurokracji. W warunkach produkcji regulowanej potrzebami rynku i ekonomicznym oddziaływaniem Państwa, wpływ technokracji na podział dochodów i na decyzje ogólnogospodarcze rodzi tendencję produkcji dla konsumpcji wysokostandartowej warstw uprzywilejowanych. (Jest rzeczą charak­terystyczną, że występujący dziś w Jugosławii pęd do inwesto­wania dotyczy głównie przemysłu konsumpcyjnego). A zatem tzw. system zdecentralizowany nie może być w żadnym razie na­rzędziem realizacji klasowego celu produkcji, właściwego panowa­niu centralnej politycznej biurokracji. Również w przypadku, gdy klasa robotnicza jest nadal pozbawiona kontroli nad swą pracą i jej produktem, a więc wyzyskiwana, zaś zarządzanie przed­siębiorstwami skupione jest w rękach technokracji, zdecentrali­zowany system zarządzania realizuje inny cel produkcji, a zatem inny jest również skład i charakter klasy panującej, inne stosunki produkcji. Co za tym idzie, generalna zmiana stosunków zarzą­dzania możliwa jest tylko w połączeniu ze zmianą istniejących stosunków produkcji, niemożliwa w ich ramach. Centralistycz­ny system zarządzania jest wyrazem panujących stosunków pro­dukcji i jest z nimi nierozłącznie związany. Zatem te zjawiska ekonomiczne których przyczyny upatruje się zwykle w systemie wskaźników, bodźców, mierników i tp., w rzeczywistości wyni­kają ze stosunków produkcji, czyli z samej istoty systemu ekono­micznego, a nie z niesprawności w jego „funkcjonowaniu".

Właśnie stosunki produkcji, w szczególności klasowy cel pro­dukcji, a nie rozpatrywany w oderwaniu system zarządzania, de­cydują o tym, czy system społeczno-ekonomiczny sprzyja rozwojo­wi gospodarczemu, czy go hamuje. A więc — w konsekwencji — również o tym jak trwałe są obecne stosunki społeczne i oparte na nich klasowe panowanie biurokracji.

IV. Pochodzenie systemu

Według bardzo rozpowszechnionej opinii, istniejący w dzisiej­szej Polsce system został wraz z jego pierwszą ekipą rządową przywieziony do kraju przez Armię Radziecką, nie miał w „na­rodowej glebie" żadnego ekonomicznospołecznego podłoża, a więc mógł ukształtować się tylko w warunkach braku suwerenności. W ten sposób przyczyny ukształtowania się systemu biurokratycz­nego zostają odsunięte poza granice Polski, a przyczyny tego, co dzieje się poza granicami o wiele mniej interesują zwolenników tego poglądu. Interesują ich skutki, czyli istniejący stan rzeczy, przedstawiany jako „polska racja stanu". W ten sposób ideologia nacjonalistyczna wbrew pozorom sprzyja utrwaleniu stosunków społecznych, na których opiera się panowanie biurokracji.

Nie przeczymy, że warunki zewnętrzne, w których dokonało się obalenie kapitalizmu w naszym kraju (słabość elementów autentycznej, samodzielnej rewolucji, rozstrzygająca rola Armii Radzieckiej i ścisła zależność nowej władzy od biurokracji radziec­kiej, od dawna ukształtowanej w klasę panującą, oraz sytuacja w międzynarodowym ruchu komunistycznym) skutecznie przy­śpieszyły proces biurokratyzacji. Sądzimy jednak, że był on obiek­tywnie uwarunkowany przez poziom rozwoju gospodarczego i strukturę ekonomiczno-społeczną zarówno Rosji carskiej, jak Pol­ski międzywojennej, oraz znakomitej większości krajów naszego obozu, jak również przez fakt ich względnej izolacji międzynaro­dowej (wysoko rozwinięte potęgi przemysłowe pozostały kapita­listyczne). Były to w momencie obalenia kapitalizmu kraje zaco­fane, o słabym przemyśle, o wielkich nadwyżkach niewykorzysta­nej siły roboczej w postaci bezrobocia w miastach i przede wszys­tkim przeludnienia na wsi, o gospodarce podporządkowanej w ten lub inny sposób dominacji kapitału rozwiniętych przemysłowo krajów imperialistycznych. W takim kraju tylko uprzemysłowie­nie może przynieść istotną poprawę materialnych, społecznych i kulturalnych warunków bytu mas ludności wiejskiej i miejskiej, awans całego społeczeństwa. Uprzemysłowienie jest więc intere­sem ogólnospołecznym, jest głównym zadaniem stojącym przed nową władzą, która obaliła kapitalizm w interesie klasy robotni­czej i zamierza rządzić w jej imieniu.

Aparat wytwórczy w przemyśle był szczupły, a co za tym idzie mała była również nadwyżka ekonomiczna, tj. różnica mię­dzy bieżącą produkcją a bieżącą konsumpcją społeczną — ma­terialna podstawa akumulacji. Na pomoc rozwiniętych krajów kapitalistycznych nie można było liczyć, przeciwnie: mechanizm rynku światowego prowadził do rozwijania eksportu żywności i surowców, podporządkowywał gospodarkę kraju zacofanego do­minującemu na rynku kapitałowi przemysłowych potęg imperia­listycznych, a przez to hamował uprzemysłowienie i uwieczniał zacofanie. Rozwój wymagał więc uniezależnienia się od mechaniz­mu kapitalistycznego rynku międzynarodowego; uprzemysłowie­nie mogło być szybkie lub żadne. Podstawą rozwoju były wielkie rezerwy niewykorzystanej siły roboczej, uprzemysłowienie odby­wało się zatem z konieczności w drodze ich zatrudnienia i szyb­kiej budowy nowych mocy wytwórczych (tzw. droga ekstensyw­na). Przy tym wzrostowi zatrudnienia nie mógł towarzyszyć szybki wzrost spożycia, gdyż zmniejszyłoby to i tak szczupłą nad­wyżkę ekonomiczną, a przez to uniemożliwiło szybką rozbudowę aparatu produkcyjnego, zatrudnienie wolnej siły roboczej, a więc zahamowałoby uprzemysłowienie. Konieczny był maksymalny wzrost produkcji i zatrudnienie przy utrzymaniu spożycia na możliwie niskim w takich warunkach poziomie, maksymalizacja nadwyżki ekonomicznej, czyli produkcja dla produkcji. Dopóki nie zostały zbudowane podstawy przemysłu, cel taki wyrażał in­teres uprzemysłowienia kraju, a więc produkcja dla produkcji na pewien czas odpowiadała wymogom rozwoju gospodarczego i interesowi ogólnospołecznemu.

W toku uprzemysłowienia nastąpił masowy odpływ wolnej siły roboczej ze wsi do budującego się przemysłu, szybki wzrost liczebny klasy robotniczej, inteligencji technicznej i humanistycz­nej, gwałtowna rozbudowa kadr technokracji. Jednocześnie jed­nak konieczność ograniczenia spożycia podyktowała znaczną ob­niżkę zarobków technokracji, inteligencji i urzędników w stosun­ku do okresu przedwojennego, ograniczenie płac robotniczych do bardzo niskiego poziomu, co stara, kadrowa klasa robotnicza po­czuła jako obniżkę płacy, oraz politykę odbierania chłopstwu nad­wyżek produktów rolnych ponad niezbędne potrzeby gospodar­stwa i rodziny. A więc ogólnospołeczny interes uprzemysłowie­nia kraju nie pokrywał się z odrębnym interesem żadnej z wymie­nionych klas i grup społecznych z osobna wziętej. Naturalnym dążeniem każdej z nich — chłopów jako chłopów, robotników jako robotników, dyrektorów jako dyrektorów (a nie jako ludzi świeżego awansu lub posiadających realną perspektywę poprawy bytu i pozycji w społeczeństwie poprzez awans) było bowiem maksymalne zwiększenie dochodów indywidualnych i poprawa sytuacji materialnej i społecznej własnego środowiska, a więc w każdym wypadku pewien typ maksymalizacji spożycia.

Natomiast warunki uprzemysłowienia narzucały produkcję dla produkcji. Dla nowej władzy industrializacja była racją bytu, za­daniem podstawowym. Zadanie to realizowała ona wbrew odręb­nym interesom klasowym pozostałych klas i warstw społecznych, a więc w pewnym sensie przeciw nim. Przeciw pozbawionemu przemocą nadwyżek i zagrożonemu kolektywnym wywłaszcze­niem chłopstwu, przeciw klasie robotniczej, której płace utrzy­mywano na możliwie najniższym poziomie, a nawet obniżano, przeciw inteligencji i technokracji. Skuteczna realizacja takiego uprzemysłowienia wymagała pozbawienia wszystkich tych klas i warstw społecznych możliwości formułowania swych odrębnych interesów i walki o ich realizację lub w ich obronie, wymagała skupienia całokształtu decyzji politycznych i władzy nad środkami produkcji i produktem społecznym w sposób wyłączny w rękach elity nowej władzy, wymagała uniezależnienia produkcji od regulującego wpływu rynku i możliwie najdalej idącego ogra­niczenia pola własnej inicjatywy klasy robotniczej, technokracji i chłopstwa w dziedzinie ekonomicznej. A zatem wprowadzenia systemu monopartyjnego, pozbawienia wszelkich środowisk spo­łecznych własnej organizacji przez faktyczne uprzemysłowienie wszystkich organizacji, rozbudowy aparatu przemocy, skierowane­go przeciw producentom zmonopolizowania środków informacji i propagandy w rękach wszechmocnej elity, likwidacji swobód twórczych, ustanowienia centralistycznego systemu zarządzania gospodarką. Towarzyszył temu wszystkiemu masowy terror policyjny. W ten sposób elita monopolizując w swym ręku władzę polityczną, społeczną, oraz władzę nad procesem produkcji i po­działem produktu, czyli własność, uczyniła interes uprzemysło­wienia swym klasowym, niejako prywatnym interesem, uczyniła produkcję dla produkcji swym klasowym celem, źródłem umoc­nienia i rozszerzenia swego panowania. Przekształciła się więc w nową klasę panującą — centralną polityczną biurokrację, zaś państwo, którym kierowała przekształciło się w ten sposób w państwo klasowej dyktatury biurokracji. Można więc powiedzieć, że charakter zadań, uprzemysłowienia kraju zacofanego powołał do życia biurokrację jako klasę panującą, która zadania te mogła zrealizować, gdyż tylko ona swym klasowym interesem reprezen­towała interes industrializacji w takich warunkach — produkcję dla produkcji.

W tych warunkach stosunki produkcji, oparte na własności biurokratycznej, zapewniały szybki rozwój gospodarczy, dzięki czemu pozostałe klasy i warstwy społeczne miały w ramach sys­temu biurokratycznego realne możliwości poprawy bytu, pers­pektywy rozwoju i szansę awansu. Uprzemysłowienie otwierało przed podstawową masą ludności kraju zacofanego drogę do po­prawy bytu poprzez masowe przechodzenie z klas i warstw niżej sytuowanych materialnie, społecznie i kulturalnie do klas i warstw wyżej sytuowanych: ze wsi w szeregi klasy robotniczej, z szeregów chłopstwa i klasy robotniczej poprzez rozbudowującą się sieć szkolnictwa wszystkich szczebli w szeregi inteligencji tech­nicznej, urzędników, inteligencji humanistycznej, technokracji. Masowemu awansowi społecznemu, likwidacji przeludnienia wsi i bezrobocia towarzyszył wzrost poziomu kulturalnego ogółu lud­ności, rozwój lecznictwa, świadczeń społecznych, oświaty i tp. Dzięki temu, niezależnie od przemocy i terroru, biurokracja znaj­dowała we wszystkich środowiskach społecznych poparcie licznych entuzjastów. Władza jej znajdowała oparcie społeczne, jej ideologowie i propagandyści mogli skutecznie narzucać jej hegemonię całemu społeczeństwu, gdyż przeprowadzane przez nią uprzemys­łowienie oznaczało realizację interesu ogólnospołecznego. Klaso­we panowanie biurokracji opierało się więc na solidnej bazie społecznej, a zatem było trwałe tak długo, jak długo stosunki produkcji, a zwłaszcza klasowy cel produkcji, odpowiadały wy­mogom rozwoju gospodarczego. A więc dopóki nie zostały zbu­dowane podstawy nowoczesnego przemysłu.

V. Ekonomiczny kryzys systemu

Widzieliśmy,że klasowy cel biurokracji — produkcja dla produkcji — odpowiada interesom rozwoju gospodarczego w okresie pierwotnej industrializacji kraju zacofanego, tj. w okresie budowy podstaw przemysłu. Długotrwałość tego okresu zależy przede wszystkim od stopnia nasycenia gospodarki przemysłem u progu forsownej industrializacji. W Polsce zakończenie jego przy­pada na drugą połowę lat pięćdziesiątych. W roku 1956 aparat produkcyjny w przemyśle był już trzykrotnie większy, niż w roku 1949, a w roku 1960 — przeszło czterokrotnie większy.

Rozpatrzmy teraz sytuację, która powstaje, gdy po wykonaniu podstawowych zadań tego okresu utrzymuje się klasowe pano­wanie biurokracji, a wraz z nim dotychczasowy klasowy cel pro­dukcji. Podstawy wielkiego przemysłu zostały zbudowane; wy­siłek inwestycyjny lat poprzednich przyniósł efekty w postaci gwałtownego pomnożenia zasobu środków produkcji, który po­zwolił zatrudnić wolną siłę robocza. Produkcja dla produkcji oznacza tendencję do tego, by w miarę możności cały przyrost produkcji przypadał na dział „A", tj. przybierał postać nowych środków produkcji. A zatem dalsze utrzymywanie tej tendencji w opisanych warunkach ,,nasycenia przemysłem" oznacza, że cały po­mnożony zasób środków produkcji, poza absolutnie niezbędnym i w miarę możliwości jak najmniejszym wzrostem spożycia, musi być zużytkowany na wytwarzanie nowych środków produkcji, czyli na dalsze rozszerzanie aparatu wytwórczego. Innymi słowy, w parze ze zwielokrotnieniem zasobu środków produkcji powinno iść dalsze powiększanie udziału akumulacji w dochodzie narodowym.

Forsowna industrializacja kraju zacofanego nie może odbywać się w warunkach równowagi. Nadwyżka ekonomiczna jest bo­wiem szczupła i nie można szybko budować wszystkiego naraz, z zachowaniem harmonijnych proporcji. Dysproporcje powstające w toku szybkiej rozbudowy potencjału wytwórczego, stwarzają konieczność dodatkowych inwestycji i dodatkowo rozdymają fun­dusz akumulacji. Załóżmy, że cały pomnożony przez industriali­zację aparat wytwórczy ma być w pełni wykorzystany, czyli, że maja być stworzone warunki pełnego zastosowania wielokrotnie zwiększonego zasobu środków produkcji. Przy utrzymywaniu ten­dencji produkcji dla produkcji wymagałoby to tak wielkiego wzrostu akumulacji, że spożycie zostałoby w rezultacie zepchnięte poniżej poziomu społecznie niezbędnego. Należy przy tym pa­miętać, że w parze z pełnym zatrudnieniem, rozwojem cywilizacji przemysłowej i podniesieniem ogólnego poziomu kultury społe­czeństwa rosną potrzeby konsumpcyjne, uważane przezeń za nie­zbędne. Zepchnięcie spożycia poniżej niezbędnego poziomu grozi w tych warunkach ekonomiczna, społeczną i polityczną katastro­fą systemu. Jest więc niemożliwe. A wobec tego niemożliwe jest więc również takie podniesienie stopy akumulacji, które by stwa­rzało warunki pełnego wykorzystania pomnożonego zasobu środ­ków produkcji.

W ten sposób również w systemie biurokratycznym niski po­ziom konsumpcji społecznej ogranicza w ostatecznym rachunku samą produkcję. Nie odbywa się to poprzez trudności realizacji wytworzonej wartości na rynku, lecz przez bezpośrednie ograni­czenie samej reprodukcji rozszerzonej. Utrzymywanie produkcji jako celu produkcji po zbudowaniu podstaw przemysłu (czyli w warunkach „nasycenia przemysłem") rodzi sprzeczność pomiędzy łem wytwórczym przemysłu a niskim poziomem spożycia. Sprzeczność ta powoduje niepełne wykorzy­stanie zwiększonego zasobu środków produkcji, marnotrawstwo nadwyżki ekonomicznej i hamuje rozwój gospodarki. A więc sta­je się źródłem kryzysu. Najogólniej rzecz biorąc, kryzys przejawia się w zahamowaniu tempa wzrostu gospodarczego mimo zwięk­szonych nakładów na rozszerzenie produkcji. W latach 1950-55 dochód narodowy zwiększył się o 74%, a więc wzrastał o około 12% średnio rocznie. W latach 1956-60 dochód narodowy zwięk­szył się o 389'', a więc wzrastał o około 7,5% średnio rocznie; należy jednak pamiętać, że towarzyszył temu pewien spadek sto­py akumulacji w latach 1956-59 w stosunku do okresu poprzed­niego. Natomiast w pięcioleciu 1959-63 dochód narodowy zwięk­szył się o niecałe 30%, czyli wzrastał o 5,2% średnio rocznie, przy jednoczesnym wzroście inwestycji w gospodarce narodowej o 53,4%, czyli 8,9% średnio rocznie, w tym inwestycji w prze­myśle o 60%, czyli o przeszło 10% średnio rocznie. Udział aku­mulacji w dochodzie narodowym w latach 1960-63 był wyższy nie tylko od okresu 1956-59, ale nawet wyższy niż w okresie 1950-55; natomiast tempo wzrostu dochodu narodowego było ponad 50% niższe, niż w okresie 6-cio łatki, o około 40% niższe, niż w latach 1956-59 i o około 40% niższe, niż zakła­dano w planie (wg. planu, średnioroczny wzrost dochodu naro­dowego miał wynosić około 8% średnio rocznie). Oznacza to, że przy rosnących nakładach uzyskuje się malejące przyrosty docho­du narodowego w czasie. Wzrost nakładów i spadek tempa roz­woju występuje również w innych krajach dyktatury biurokra­tycznej o podobnym udziale przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego (Czechosłowacja, NRD, Węgry, prawdopodobnie również ZSRR), co podkreślił ostatnio w głośnym artykule eko­nomista czeski Josef Goldman.

W latach 1960-62 udział kosztów materialnych w produkcie globalnym wzrósł z 59,7% do 61,9%, co oznacza w cyfrach abso­lutnych wzrost o 137,4 mld. zł, zaś udział dochodu narodowego spadł z 40,3% do 38,1%. W r. 1962 wytworzenie takiego sa­mego dochodu narodowego, jak w roku 1960 wymaga kosztów materialnych większych o około 22 mld. zł. Oznacza to wzrost nakładów na jednostkę wytworzonego dochodu narodowego, czy­li ogólny spadek efektywności.

Jakie czynniki powodują bezpośrednio zahamowanie rozwoju gospodarczego i wzrost jego kosztów, oraz jakie są ich istotne źródła?

W warunkach tendencji produkcji dla produkcji przy rozbudo­wanym potencjale wytwórczym hamujący wpływ niskiego spoży­cia na wzrost gospodarczy przejawia się najbardziej bezpośrednio w postaci tzw. bariery inflacyjnej. Szybkie tempo inwestycji i wzrost zatrudnienia powoduje wzrost nominalnego funduszu płac; w warunkach produkcji dla produkcji dostawy przedmiotów spo­życia na rynek nie pokrywają popytu konsumpcyjnego, co pocią­ga za sobą drożyznę i grozi spadkiem płacy realnej poniżej po­ziomu społecznie niezbędnego. Bariera inflacyjna występuje już w obecnej 5-latce, zaś w latach 1966-70, w związku z niezwykle napiętym programem inwestycyjnym, zjawisko to wystąpi w znacznie ostrzejszej formie.

2) Bariera surowcowa. tj. deficyt surowców i paliw hamuje możliwości rozwoju przemysłu przetwórczego i jest jedna z przy­czyn niepełnego wykorzystania mocy wytwórczych. Jest to zja­wisko techniczne pozornie nie związane ze stosunkami produkcji. W rzeczywistości jednak źródłem wyjątkowo ostrego deficytu su­rowców i paliw są przede wszystkim dwa zjawiska nieodłącznie związane z istniejącym systemem. Po pierwsze — sama tendencja produkcji dla produkcji oznacza, że wzrost gospodarczy przypada w miarę możności na tzw. dział „A". Tymczasem w tym dziale koszty materiałowe i paliwowe są znacznie wyższe, niż w dziale produkcji przedmiotów spożycia. Zatem rozwijając przede wszys­tkim i jednostronnie produkcje środków produkcji, powiększa się zużycie surowców i paliw na jednostkę przyrostu dochodu naro­dowego, a wiec zwiększa się... kosztów materialnych i szybciej wyczerpuje się baza surowcowa. Po drugie, z istniejącymi stosun­kami produkcji wiąże się, jak zobaczymy, ogromne marnotrawstwo surowców i paliw. Wyroby naszego przemysłu maszynowego są 1,5 do 2,5 rażą cięższe od średnich światowych; zużycie węgla na jednostkę produkcji jest w naszym przemyśle o około 40% wyż­sze od średnich światowych. Plany obniżki kosztów materiało­wych są realizowane w około 50%. Przyśpiesza to wyczerpanie bazy materiałowo-paliwowej, a więc wystąpienie bariery surow­cowej. W tych warunkach jedyną drogą przezwyciężenia bariery staja się inwestycje w przemysł surowców i paliw, a są to inwes­tycje wyjątkowo kosztowne i długotrwałe. Około 45% realizo­wanych obecnie inwestycji — to inwestycje surowcowe. Przy­czynia się to do spadku tempa wzrostu dochodu narodowego przy jednoczesnym wzroście nakładów.

3) Marnotrawstwo nadwyżki ekonomicznej w postaci nad­miernego zużycia surowców i paliw, niewykorzystania mocy wy­twórczych, oraz nadmiernego przyrostu zapasów, O marnotraw­stwie surowcowym już pisaliśmy. Stopień wykorzystania mocy wytwórczych w całym przemyśle nie jest znany nikomu, a bada­nia są tym trudniejsze, że przedsiębiorstwa starają się ukryć re­zerwy. W przemyśle elektromaszynowym stopień wykorzystania mocy wytwórczych szacuje się na około 58%. Pełne wykorzysta­nie mocy produkcyjnych tylko w tej jednej gałęzi przemysłu zwiększyłoby dochód narodowy o około 19 mld. zł rocznie. Nie­wykorzystanie aparatu wytwórczego jest zjawiskiem nagminnym; np. maszyny budowlane we wszystkich zjednoczeniach budowla­nych w kraju są wykorzystane w około 20%. Na nadmierny przy­rost zapasów składa się tzw. ,,produkcja nietrafiona" (buble), na którą nie ma zapotrzebowania, lub która nie nadaje się do wykorzystania ze względu na niską jakość. Koszty tej produkcji są stratą: nie powstaje z niej nowa wartość, ani nie powiększy się ilość przedmiotów spożycia. W latach 1961-63 gospodarka narodowa straciła w ten sposób ponad planowo około 21 mld. zł. Ile niepotrzebnych zapasów mieści się w samym planie — nie wiadomo; w każdym razie przyrost zapasów i rezerw pochłonął w 1960 r. 28,2 mld. zł (7,4% dochodu narodowego), w 1961 r. 32,9 mld. zł (8,1% dochodu narodowego) i w 1962 r. 21,4 mld. zł (5,1% dochodu narodowego).

Wspólną przyczyna niewykorzystywania mocy wytwórczych i powstawania zbędnych zapasów jest ogólne nieprzystosowanie do potrzeb. Masowemu wytwarzaniu asortymentów nie znajdujących zastosowania i odkładanych do pęczniejących maga­zynów towarzyszą ostre deficyty nie tylko surowców, ale również pewnych typów narzędzi, detali, podzespołów, co powoduje licz­ne postoje, niewykorzystanie mocy produkcyjnych i powszechną nierytmiczność produkcji (nadrabianie planów pod koniec okre­sów sprawozdawczych kosztem nadmiernej pracy robotnika i ob­niżenia jakości wyrobów). Produkcja jest nieprzystosowana do potrzeb nie tylko pod względem struktury asortymentowej, ale i pod względem jakości. Około 15% końcowej produkcji lamp oświetleniowych i około 30% lamp radiowych nie nadaje się do wykorzystania z powodu złej jakości. Ponadto niska jakość wy­chodzących do produkcji surowców, narzędzi i detali przyczynia się do obniżenia jakości wyrobów, oraz przyśpiesza zużycie środ­ków produkcji, stając się w ten sposób źródłem dodatkowego marnotrawstwa. Trudno zsumować nadmierne zużycie surowców i paliw, niewykorzystane moce wytwórcze, niepotrzebne zapasy i szkody powstałe wskutek niskiej jakości. Nie ulega jednak wąt­pliwości, że cale to marnotrawstwo pochłania wiele dziesiątków miliardów złotych rocznie. W obliczu jego rozmiarów bledną wszystkie afery gospodarcze razem wzięte.

4) Niewykorzystanie tzw. intensywnych czynników wzrostu gospodarczego, tj. wzrostu wydajności pracy poprzez moderniza­cję, postęp techniczny, postęp technologiczny (uszlachetnianie produktu, zmniejszenie kosztów surowca i tp.), oraz postęp or­ganizacyjny (wykrywanie i uruchamianie rezerw). Osiągniecie stanu ,,nasycenia przemysłem" oznacza, że aparat wytwórczy zos­tał powiększony do rozmiarów zapewniających zatrudnienie wol­nej siły roboczej przy danym poziomie wydajności pracy w rol­nictwie. Zatem dalszy rozwój nie może już odbywać się przez proste rozszerzanie aparatu wytwórczego i zatrudnianie rezerw siły roboczej, czyli drogą ekstensywna, lecz musi bazować głów­nie na czynnikach, powodujących wzrost wydajności pracy, czyli na czynnikach intensywnych. Wg. informacji podanych jesienią 1962 r. przez ministra handlu wewnętrznego, zadania planu 5-cio letniego w dziedzinie wprowadzania nowych wyrobów były wy­konywane w 57%, zadania w dziedzinie mechanizacji w 44%, a zadania w dziedzinie automatyzacji w 28%, tendencja przedsię­biorstw do ukrywania posiadanych rezerw jest powszechnie zna­na. Załamanie się planów postępu technicznego i organizacyjne­go, a więc planów wzrostu wydajności pracy w warunkach gdy rozwój nie może już jak dawniej opierać się na czynnikach eksten­sywnych, przyczynia się do zahamowania wzrostu dochodu na­rodowego.

5) Bariera eksportowa tj. napięcie bilansu płatniczego handlu zagranicznego wywołane przez wzrost importu z krajów kapi­talistycznych i niewydolność eksportową przemysłu przetwórcze­go. 18% produkcji przemysłu maszynowego jest przeznaczone na eksport; z tego jednak eksport na rynki kapitalistyczne wynosi około 4%, w tym eksport do wysoko rozwiniętych krajów za­chodnich zaledwie l%, tymczasem obroty z tymi krajami stano­wią około 39% ogółu obrotów handlu zagranicznego, a bilans płatniczy jest na tym odcinku szczególnie napięty. Wiąże się to z niewykonywaniem przez przemysł planów produkcji eksporto­wej oraz z niskim poziomem technicznym i jakościowym wyro­bów przemysłu krajowego. Ze względu na niską jakość oraz nad­mierny udział kosztów surowcowych nie znajdują one nabywców lub są sprzedawane w niekorzystnej relacji kosztów produkcji eksportowej do cen nabywanych za granicą towarów. Niedobory eksportu przemysłowego łata się wzrostem eksportu surowców, paliw i żywności, a jest to najmniej opłacalny rodzaj eksportu. W ten sposób zmniejsza się dochód narodowy do podziału, a jedno­cześnie zaostrza się krajowy deficyt surowców i paliw (czyli ba­rierę surowcową), oraz deficyt artykułów żywnościowych na ryn­ku krajowym (czyli barierę inflacyjną).

Wymienione w punktach 3, 4, 5 objawy kryzysu ekonomicz­nego wynikają w istocie z tych samych przyczyn, toteż analizuje­my je łącznie. Przyczyny te upatruje się często w wadliwym funk­cjonowaniu gospodarki, w niedostatkach systemu bodźców, mier­ników i wskaźników, w systemie zarządzania. Przedsiębiorstwa są zainteresowane w wykonaniu wskaźników dyrektywnych, ściślej mówiąc, wskaźnika podstawowego, w którym w naszej praktyce gospodarczej jest ustalona w planie wartość produkcji globalnej. Przy rygorystycznej bankowej kontroli funduszu płac najłatwiej osiąga się wykonanie tego wskaźnika produkując asortymenty, których ceny ustalone są znacznie powyżej kosztów i które od­znaczają się wysokim udziałem kosztów materiałowych a niskim udziałem pracy w produkcie końcowym. W związku z tym oszczędność surowców, postęp technologiczny, poprawa jakości, słowem wszystko co powiększa udział pracy w produkcie glo­balnym utrudnia wykonanie planu, a więc godzi w interesy przed­siębiorstwa. Dyrekcje starają się produkować to co zapewnia łatwe wykonanie planu, a nie to, co potrzebne, starają się ukryć rezerwy, by uzyskać zaniżone zadania planowe. Najłatwiej wy­konać plan wówczas, gdy został on ustalony poniżej możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa (tj. bez uwzględnienia rezerw), oraz produkując głównie te wyroby, których ceny są ustalone zna­cznie powyżej kosztów produkcji (które zatem zapewniają wysoką akumulację) lub wybierając takie asortymenty, w których małym nakładem pracy osiąga się wysoką wartość globalną, a więc asortymenty materiałochłonne. Poprawa jakości, obniżka kosztów ma­teriałowych, postęp technologiczny, słowem wszystko, co zwięk­sza udział pracy, a zmniejsza wartość surowca w produkcie koń­cowym, utrudnia wykonanie ilościowego planu produkcji glo­balnej; modernizacja i usprawnienia przeprowadzane z własnych środków przedsiębiorstwa grożą przekroczeniem wskaźnika fun­duszu płac lub niewykonaniem planu ilościowego. Stąd marno­trawstwo surowców, nieprzystosowanie produkcji do potrzeb, nis­ka jakość, trudności realizacji postępu technicznego, ucieczka od produkcji eksportowej i niska efektywność eksportu przemysło­wego. Winę ponosi według jednych wskaźnik produkcji global­nej, działający jako antybodziec, według innych — centralistycz­ny system zarządzania, który nie tylko stwarza antybodźce, ale paraliżuje inicjatywę dyrekcji i załóg, a tym samym intensywne czynniki wzrostu gospodarczego.

Widzieliśmy już, że centralistyczny system zarządzania jest wyrazem panujących stosunków produkcji i nie może być gene­ralnie zmieniony w ramach tych stosunków. Zobaczymy teraz, czy źródła wymienionych objawów kryzysowych nie są głębsze i czy reforma wskaźników w ramach istniejących stosunków produk­cji pozwoli przezwyciężyć kryzys.

Przede wszystkim nie jest prawdą, że dyrekcje i załogi przed­siębiorstw są zupełnie pozbawione pola inicjatywy, i że inicja­tywy nie przejawiają. Nie sposób o wszystkim decydować central­nie, jeszcze trudniej kontrolować i egzekwować wykonanie wszystkich szczegółowych poleceń, a nawet wszystkich wskaźników dyrektywnych (nie da się ocenić jednego przedsiębiorstwa z dwu­dziestu różnych punktów widzenia jednocześnie). A więc zarów­no dyrekcje, jak i załogi przejawiają własną inicjatywę. Robotnik stara się zaniżać wydajność, ukryć rezerwy na swym odcinku pracy, aby opóźnić rewizję norm, ewentualnie zdążyć wykonać w godzinach pracy „fuchę"; zaniża jakość, aby łatwiej wykonać normę, a kontrola techniczna i tak przepuści zły wyrób w „inte­resie przedsiębiorstwa", gdy wali się plan ilościowy. Dyrekcje ukrywają rezerwy przedsiębiorstwa, by uzyskać zaniżony plan, wybierają asortymenty materiałochłonne lub o wysokiej akumu­lacji, by łatwiej wykonać plan, bronią się przed produkcją ekspor­tową, pracochłonną, przed postępem technologicznym i uspraw­nieniami lub modernizacją przeprowadzaną na własny koszt przed­siębiorstwa. Cała ta masowa społeczna inicjatywa, zmierzająca do pozornego wykonania wyznaczonych przez biurokrację zadań planowych jest w istocie obrócona przeciw tym zadaniom, które językiem wskaźników dyrektywnych wyrażają cel produkcji. Jest zatem zwrócona przeciw klasowemu celowi produkcji. Jak każda inicjatywa społeczna jest to świadoma działalność zmierzająca do realizacji własnych celów i interesów środowiska. Technokracja formułuje w tym przypadku tzw. interes przedsiębiorstwa, który jest przede wszystkim jej własnym interesem, a następnie plat­formę kompromisu z załoga, ułatwiającą całości „urządzenie się" w ramach istniejących stosunków produkcji i zarządzania. W istocie marny tu więc do czynienia nie ze sprzecznością między zadaniami planu a antybodźcami zrodzonymi przez złe wskaź­niki, lecz ze sprzecznością pomiędzy klasowym celem panującej biurokracji (produkcja dla produkcji) a celami i interesami pod­stawowych grup realizujących zadania produkcyjne (maksymali­zacja spożycia). A zatem w ostatecznym rachunku jest to sprzecz­ność pomiędzy klasowym celem produkcji a spożyciem, wynika­jąca ze stosunków produkcji, a nie z błędów systemu zarządzania. Sprzeczność ta, związana nierozłącznie z istniejącymi stosun­kami produkcji, towarzyszyła im od początku wraz ze wszystki­mi objawami: marnotrawstwem surowców i paliw, nieprzystoso­waniem produkcji do potrzeb, odbijającym się szczególnie ostro na eksporcie, niską jakością, hamulcami postępu technicznego i organizacyjnego, niewykorzystywaniem intensywnych czynników wzrostu gospodarczego i tp. Ale w okresie pierwotnego uprze­mysłowienia głównym zadaniem była budowa podstaw przemys­łu i zatrudnienie wolnej siły roboczej, a więc produkcja dla pro­dukcji i ekstensywna droga rozwoju. Prawie każda nowa produk­cja powiększająca aparat wytwórczy, była osiągnięciem. System był zatem dźwignią rozwoju gospodarczego, a jego sprzeczności odsuwały się na drugi plan. Kiedy jednak aparat wytwórczy zos­tał pomnożony, rezerwy wolnej siły roboczej wchłonięte do prze­mysłu, głównym problemem stało się zastosowanie produkcyjne zbudowanego potencjału, oraz wzrost wydajności pracy. W tych warunkach nieprzystosowanie produkcji do potrzeb, niska jakość, hamulce postępu technicznego i organizacyjnego, a więc paraliż intensywnych czynników wzrostu gospodarczego wysunęły się na plan pierwszy, hamując rozwój. Dysproporcje systemu wystąpiły z całą mocą wówczas, gdy ujawniła się sprzeczność pomiędzy rozbudowanym potencjałem wytwórczym a niskim poziomem spo­łecznej konsumpcji. Zatem właśnie ta sprzeczność jest istotną przyczyna kryzysu i wszystkich jego objawów; co za tym idzie bez jej przezwyciężenia, czyli bez zmiany celu produkcji, a więc i całokształtu stosunków produkcji, niemożliwe jest przezwycię­żenie narastającego kryzysu.

Wysuwane są postulaty zmiany głównego wskaźnika produk­cji globalnej na wskaźnik produkcji czystej, oraz dalej idące po­stulaty przyjęcia zysku bilansowego jako głównego wskaźnika. Co może przynieść tego rodzaju reforma, pozostająca w ramach ist­niejących stosunków produkcji zarządzania? Prawdopodobnie oszczędniejszą gospodarkę materiałowo-paliwowa. Podstawowe sprzeczności nie zostaną jednak usunięte. Przedsiębiorstwo będzie nadal ukrywało swe rezerwy, aby uzyskać zaniżony, więc łatwiej­szy do wykonania wskaźnik podstawowy, będzie nadal wybierało te asortymenty, które dzięki wysokiej akumulacji zabezpieczają łatwe wykonanie planu, będzie nadal produkowało wyroby o nis­kiej jakości, by wykonać wskaźnik dyrektywny, który z natury swej jest zawsze ilościowy. Utrzyma się zatem ogólne nieprzysto­sowanie asortymentu i jakości produkcji do potrzeb, wraz ze skutkami tego zjawiska dla handlu zagranicznego. Przystosowa­nie produkcji do potrzeb może bowiem ocenić tylko sam odbior­ca rynkowy, a więc w ostatecznym rachunku — konsument, nig­dy zaś centralny dysponent gospodarki, sam i niezależnie od ryn­ku ustalający ceny zaopatrzenia zbytu i oceniający przedsiębior­stwo w oparciu o wykonanie centralnie ustalonych, z natury rze­czy ilościowych wskaźników dyrektywnych. Postęp technologicz­ny oraz modernizacje i usprawnienia w oparciu o własne środki przedsiębiorstwa byłyby sprzeczne z jego interesem, a więc rów­nież hamulce postępu technicznego, organizacyjnego, czyli inten­sywnych czynników wzrostu nie zostałyby zlikwidowane.

Zatem objawy kryzysu opisane w punktach 3, 4, 5 (marno­trawstwo nadwyżki ekonomicznej, niewykorzystanie czynników intensywnych ł bariera eksportowa) również wynikają ze sto­sunków produkcji i praktycznie nie mogą być przezwyciężone w ich ramach. Pomińmy jednak na chwilę abstrakcyjne założenie, że biurokracji udałoby się to osiągnąć. Przy zachowaniu istnieją­cych stosunków ekonomicznych a więc tendencji produkcji dla produkcji kryzys przybrałby formę opisaną na początku tego roz­działu. Cała marnotrawiona część nadwyżki ekonomicznej prze­kształciłaby się w dodatkowy zasób środków produkcji, których wykorzystanie zgodne z klasowym celem produkcji wymagałoby znacznego zwiększenia akumulacji i zepchnięcia spożycia znacznie poniżej poziomu społecznie niezbędnego. Praktycznie więc ba­riera inflacyjna wysunęłaby się na plan pierwszy, uniemożliwia­jąc wzrost inwestycji, a tym samym wykorzystanie dodatkowego zasobu środków produkcji. Kryzys sprowadziłby się wówczas do tego, co stanowi jego istotę, tj. do sprzeczności pomiędzy rozbu­dowanym potencjałem wytwórczym a niskim poziomem społecznej konsumpcji. Jak widać, marnotrawstwo nadwyżki ekonomicznej niewykorzystanie intensywnych czynników wzrostu i tp. — to tylko formy przejawiania się i maskowania tej podstawowej sprzeczności.

A zatem żadne usprawnienie funkcjonowania gospodarki, na­wet gdyby było możliwe, nie przyniosłoby przezwyciężenia kry­zysu, gdyby nie było związane ze zmianą klasowego celu produk­cji, z przejściem do produkcji dla spożycia.

Czy istnieją dziś jakieś poważne rezerwy gospodarcze pozwa­lające złagodzić, przynajmniej czasowo, kryzys? Rezerwy takie istniały w połowie lat 50-tych, gdy wraz z realizacją podstawo­wych zadań pierwotnego uprzemysłowienia wystąpiła na jaw sprzeczność pomiędzy rozbudowanym potencjałem produkcyjnym (aparat wytwórczy w przemyśle powiększył się 3-krotnie w sto­sunku do roku 1949), a ekonomiczny kryzys systemu dopiero się zaczynał. Podstawowym źródłem rezerw był fakt, że wielkie in­westycje, rozpoczęte w okresie poprzednim, wchodziły w latach 1956-59 w końcową fazę realizacji i zaczęły przynosić dochód. Istniała zatem możliwość osiągania względnie wysokich przyros­tów dochodu narodowego przy zmniejszonym udziale w nim akumulacji, a zwiększonym udziale spożycia.

Drugim zasadniczym źródłem rezerw, szczególnie istotnym z punktu widzenia możliwości wzrostu spożycia, było rolnictwo. Uprzemysłowienie spowodowało przejście znacznej większości lu­dzi zbędnych w rolnictwie do miasta lub w każdym razie do pra­cy poza rolniczej. Rozładowanie przeludnienia wsi znacznie po­prawiło strukturę agrarną, zwiększyło dochody większości gos­podarstw chłopskich, a więc stworzyło możliwości wzrostu wy­dajności rolnictwa i zwiększenia masy towarowej. W warunkach stalinowskiej polityki bezwzględnego odbierania wszelkich nad­wyżek, oraz groźby kolektywnego wywłaszczenia możliwości te nie były wykorzystywane, gdyż zwiększanie produkcji nie było dla chłopów opłacalne. Zmiana polityki rolnej polegająca na re­zygnacji z przymusowej kolektywizacji i stworzeniu warunków opłacalności produkcji przez pewne złagodzenie drenażu nadwy­żek (a więc ustępstwa na rzecz chłopstwa) mogła w ten sytuacji doprowadzić do uruchomienia rezerw, czyli do szybkiego wzrostu produkcji rolnej bez poważniejszych nakładów inwestycyjnych ze strony państwa i bez radykalnej zmiany bazy technicznej gospo­darki chłopskiej.

Tak widać, były to w obu wypadkach rezerwy wzrostu spoży­cia, a samo ich uruchomienie wymagało wydatnego zwiększenia funduszu spożycia. Z punktu widzenia biurokracji było to ustęp­stwem, złem koniecznym dla zachowania władzy i panowania klasowego w warunkach kryzysu społecznego i politycznego tamtych burzliwych lat. Polityczną sprężyną uruchomienia rezerw był powszechny bunt przeciw stalinowskim formom dyktatury i przede wszystkim nacisk klasy robotniczej, co przyniosło w efekcie wzrost średniej płacy realnej o 10%, zmianę polityki rol­nej i równoległy wzrost dochodów ludności chłopskiej.

Ustępstwa na rzecz wzrostu spożycia oznaczały \v istocie przej­ściowe złagodzenie sprzeczności między rozbudowanym potencja­łem wytwórczym a niskim poziomem społecznej konsumpcji. By­ło to główną przyczyną poprawy sytuacji gospodarczej w latach 1956-59. Jak jednak łatwo zauważyć, rezerwy, z których czerpa­no środki na zwiększenie funduszu spożycia, korzeniami swymi tkwiły w okresie poprzednim, tj. w fazie forsownego uprzemysło­wienia. System \v fazie kryzysu nowych rezerw już nie stwarzał, zaś remanenty po okresie świetności i młodości systemu musiały oczywiście z czasem wyczerpać się.

Pod koniec planu 5-letniego 1956-60 moce produkcyjne, któ­rych budowę rozpoczęto w okresie poprzednim, zostały już w pełni uruchomione; dalszy wzrost gospodarczy wymagał szyb­kiego wzrostu wydajności pracy lub ponownego zwiększenia in­westycji. Mniej więcej w tym samym czasie gospodarka chłopska osiągnęła pułap wzrostu produkcji przy badanej bazie technicz­nej, strukturze agrarnej i stopie wyzysku przez państwo. W la­tach 1956-58 produkcja rolna wzrosła o 15% w latach 1959-60 już tylko o 5%, dziś zaledwie nadąża za wzrostem liczby lud­ności. Stagnacja produkcji rolnej stała się barierą wzrostu kon­sumpcji. Trwałe przezwyciężenie kryzysu wymagało radykalnego przestawienia proporcji rozwoju gospodarczego i inwestycji w kierunku zapewnienia modernizacji i przebudowy bazy technicz­nej rolnictwa, oraz stałego i szybkiego wzrostu produkcji prze­mysłowej przedmiotów spożycia, a więc zmiany celi produkcji. Tymczasem w walkach klasowych łat 1956-57 biurokracja utrzy­mała władzę polityczną i panowanie, zaś w latach 1958-59 osiąg­nęła stabilizację swej klasowej dyktatury. Stosunki produkcji na których opiera się jej panowanie, zostały zachowane, a wraz z nimi kłasowy cel produkcji. W tych warunkach nie budzi zdzi­wienia fakt, że po wyczerpaniu się ekonomicznych rezerw stabi­lizacji, u progu obecnego planu 5-letniego kryzys ekonomiczny wstąpił w fazę dojrzałą. System nic dysponuje już dziś żadnymi poważnymi rezerwami, a „trudności" nie wynikają już ze stali­nowskiej polityki rolnej, ani np. z konieczności szybkiej budo­wy od podstaw przemysłu zbrojeniowego. Kryzys ekonomiczny sprowadza się w czystej formie do kryzysu stosunków produkcji. Nie ma więc możliwości jego złagodzenia, przeciwnie: wraz z dalszą rozbudową przemysłu w warunkach produkcji dla produkcji sprzeczność pomiędzy rozbudowanym potencjałem wytwór­czym a niskim spożyciem będzie się zaostrzała, a wraz z nią na­rastać będzie kryzys.

Program inwestycyjny na lata 1966-70 przewiduje stworze­nie około 1,5 min. nowych miejsc pracy dla „wyżu demograficz­nego" (dla pełnego zatrudnienia trzeba byłoby ich jeszcze więcej) przy nakładach inwestycyjnych xv wysokości ok. 830-840 mld. zł. Oznacza to dalszy wzrost działu inwestycji w dochodzie narodo­wym o około 20%. Mimo tak ogromnych nakładów, planowany wzrost dochodu narodowego ma wynieść 30% w ciągu 5 lat; znaczy to, że biurokracja już nawet w planowaniu liczy się z ha­mującym działaniem systemu. Z opublikowanych danych wyni­ka, (że) plan oparty jest praktycznie na założeniu stabilizacji płac realnych, inaczej mówiąc, rozmiary funduszu akumulacji wyz­naczono bezpośrednio na granicy bariery inflacyjnej. Tymczasem doświadczenie wskazuje, że realizacja programu rzeczowego in­westycji będzie wymagała nakładów znacznie wyższych od prze­widzianych w planie. Oznacza to, że bariera inflacyjna zostanie przekroczona, a więc płace realne zepchnięte będą znacznie po­niżej poziomu społecznie niezbędnego, lub program inwestycyj­ny nie będzie zrealizowany, co spowoduje dalsze zahamowanie wzrostu dochodu narodowego i drastyczny wzrost bezrobocia (dla porównania przypominamy, że w okresie planu 6-letniego, przy nakładach inwestycyjnych wynoszących niecałe 319 mld. zł w cenach roku 1961, zatrudnienie wzrosło o 2.4 min., a dochód narodowy w porównaniu z rokiem 1949 wzrósł o ponad 70%). W obydwu przypadkach kryzys ekonomiczny nieuchronnie spo­tęguje się.

Stosunki produkcji, oparte na biurokratycznej własności prze­kształciły się w okowy sił wytwórczych; każdy dzień ich trwa­nia pogłębia kryzys. Jedynym i nieuchronnym rozwiązaniem kry­zysu ekonomicznego jest zatem obalenie tych stosunków produk­cji, a tym samym obalenie klasowego panowania biurokracji.

VI. Stosunki produkcji w rolnictwie a kryzys

Stosunki produkcji w naszym rolnictwie opierają się na in­dywidualnej własności chłopskiej i państwowym monopolu ryn­ku (państwo jest praktycznie wyłącznym dostawcą towarów przemysłowych na potrzeby wsi i nabywcą decydującej części chłopskiej produkcji towarowej). Produkcja towarowa stanowiła w roku 1961 około 60,8% produkcji końcowej gospodarstw in­dywidualnych (przez produkcję końcową rozumiemy tę część produktu globalnego, która pozostaje po odjęciu kosztów material­nych). Biorąc pod uwagę fakt, że gospodarstwo chłopskie to ro­dzina, która sama produkuje swoje środki utrzymania, stopień powiązania jego z rynkiem jest wysoki. Może to wynikać z dwóch zasadniczo odmiennych przyczyn. Albo mamy do czynienia z wy­specjalizowanym, racjonalnie prowadzonym i wydajnym przed­siębiorstwem rolnym, produkującym na rynek, a konsumpcja ro­dziny jest zaspokajana za pośrednictwem rynku, albo też gospo­darstwo jest na niskim poziomie rozwoju, ale niekorzystny dla wsi stosunek cen artykułów rolnych i przemysłowych, oraz ucisk fiskalny zmusza rodzinę, pragnącą utrzymać gospodarstwo, do ograniczenia konsumpcji.

Wg. danych z gospodarstw, prowadzących rachunkowość rol­ną dla IER (a są to na ogół gospodarstwa znacznie lepsze od przeciętnych), spożycie rodziny chłopskiej w dziedzinie artyku­łów żywnościowych, oraz wydatków na odzież i bieliznę, rozpa­trywane wg. grup wielkości gospodarstw wykazuje niewielką, lecz stałą tendencję wzrostu przy przechodzeniu od niższych do wyż­szych grup. Poza żywnością i odzieżą nie ma istotnych różnic w wydatkach poszczególnych grup. Jeśli jednak z ogólnej sumy wy­datków na żywność wyodrębnimy spożycie mięsa, różnice stają się zaskakujące. W r. 1961/62 spożycie mięsa na osobę w ro­dzinie chłopskiej wynosiło w grupie gospodarstw do 3 ha (44,6% ogółu gospodarstw) — 26,2 kg, w grupie 3-7 ha (28,9% ogółu) — 27,7 kg. w grupie 7-10 ha (12,7% ogółu) — 34,3 kg, w grupie 10-15 ha (7,9% ogółu) — 39,3 kg. oraz w grupie po­wyżej 15 ha (2,8% ogółu) — 46,6 kg.

Tak pamiętamy, norma A (ledwie wystarczająca) przewiduje 37 kg. mięsa i przetworów na osobę. A więc przeszło 85% ro­dzin chłopskich, głównych producentów mięsa, spożywa go po­niżej normy fizjologicznej ledwie wystarczającej. Nic dziwnego, że różnice w dochodach powodują przecie wszystkim silne skoki w spożyciu mięsa.

Drugim obok mięsa artykułem żywnościowym, którego spo­życie silnie zmienia się w zależności od majątkowych grup gos­podarstw, są ziemniaki. Zwykle spożycie ziemniaków maleje wraz ze wzrostem stopy życiowej. W rodzinach chłopskich jest jednak odwrotnie. W roku 1961/62 spożycie ziemniaków na jed­nego członka rodziny chłopskiej wynosiło w gospodarstwach po­niżej 3 ha 216 kg, od 3 do 7 ha — 217 kg, od 7 do 10 ha — 239 kg, od 10 do 15 ha — 251 kg, ponad 15 ha — 269 kg.

Z przytoczonych danych wynika, że wysoki stopień powiąza­nia z rynkiem nie jest z punktu widzenia gospodarstwa chłops­kiego środkiem do maksymalizacji spożycia, lecz przeciwnie — jest osiągany kosztem ograniczenia podstawowego spożycia ro­dziny chłopskiej.

Co zmusza rodzinę chłopską do takiego ograniczenia kon­sumpcji osobistej? Po pierwsze, bezpośredni nacisk fiskalny, tj. podatki i obowiązkowe dostawy. Wprawdzie obowiązkowe do­stawy są płatne, ale po cenach przeciętnie o połowę niższych od wolnorynkowych. W r. 1961 gospodarstwa prowadzące rachun­kowość rolną otrzymały za obowiązkowe dostawy 7% ogółu wpływów za produkcję towarową znaczy to, że państwo przeję­ło z tytułu dostaw obowiązkowych za darmo 7% wartości produk­cji towarowej przeciętnego gospodarstwa chłopskiego. W tymże 1961 roku podatki pochłonęły 7,5% przychodów towarowych przeciętnego gospodarstwa chłopskiego.

Po drugie, nacisk realizowany za pośrednictwem państwowe­go monopolu rynku. Państwo jest jedynym dostawcą wszystkiego, co gospodarka chłopska nabywa na rynku. Jest też nabywcą. W 1961 roku 76% wpływów przeciętnego gospodarstwa chłopskie­go z produkcji towarowej pochodziło ze sprzedaży produktów państwu (w tym 1% za dostawy obowiązkowe). Poza dostawa-wami obowiązkowymi państwo nabywa u chłopów ich produkty w ramach kontraktacji i skupu ponadobowiązkowego, po cenach przeciętnie o 30% niższych od cen wolnorynkowych.

Co zmusza gospodarstwo chłopskie do „dobrowolnej" sprze­daży znacznej większości swej produkcji towarowej państwu na tak niekorzystnych warunkach? W niektórych okolicach skup ponadobowiązkowy i kontraktacja jest jedyną dostępną formą zby­tu. Decydującą rolę odgrywa jednak inny czynnik: nacisk wywie­rany przez państwo, jako monopolistycznego dostawcę wszystkich towarów pozarolniczych niezbędnych dla gospodarstwa i rodzi­ny chłopskiej. Tylko gospodarstwa kontraktujące mają prawo do zakupu węgla, który jest niezbędny dla produkcji hodowlanej (a z tej produkcji pochodzi ponad 69% przychodów towarowych przeciętnego gospodarstwa chłopskiego), oraz praktycznie moż­liwość zakupu nawozów sztucznych.

W ten sposób, tj. za pośrednictwem państwowego monopolu rynku panująca biurokracja sztucznie rozwiera tzw. nożyce cen i wypompowuje ze wsi nadwyżki produkcyjne. O nożycach cen, tj. wysoce niekorzystnej dla wsi relacji cen artykułów rolnych i przemysłowych w Polsce międzywojennej pisze się w naszym kraju wiele i słusznie. Porównajmy ceny niektórych artykułów przemysłowych nabywanych przez wieś w roku 1927/28 i w roku 1962, w przeliczeniu na kilogram żyta. Za pług jednoskibowy w r. 1927/28 chłop płacił 100 kg żyta; obecnie w cenach skupu ponadobowiązkowego i kontraktacji (69% przychodów

towarowych przeciętnego gospodarstwa) płaci 112 kg żyta, a w cenach wolnorynkowych (24% przychodów towarowych) — 73,3 kg żyta. Za 100 kg superfosfatu przed wojną płacił chłop 31 kg żyta, obecnie zaś — 47 kg żyta w cenach skupu ponad­obowiązkowego i 31 kg żyta w cenach wolnorynkowych. Za ka­masze przed wojną 99 kg żyta, a obecnie 133 kg (skup ponad­obowiązkowy) i 90 kg (wolny rynek). Tymczasem potencjał wytwórczy przemysłu wzrósł w porównaniu z 1928 rokiem sześ­ciokrotnie, zaś wydajność pracy w przemyśle wzrosła, a jednost­kowe koszty produkcji spadły daleko bardziej, niż w rolnictwie. Sztuczne utrzymywanie cen zbytu produkcji chłopskiej na tak niskim poziomie jest głównym narzędziem uzyskiwania masy to­warowej nie w drodze wzrostu produkcji rolnej, lecz drogą obni­żania niezbędnej konsumpcji ludności rolniczej, a zarazem ogra­niczania możliwości inwestycyjnych gospodarstwa chłopskiego.

Skąd bierze się taka tendencja?

Widzieliśmy (rozdz. III), że zakup artykułów żywnościo­wych od chłopstwa jest z punktu widzenia biurokracji częścią składową wydatku na zakup siły roboczej dla sektorów przemysłu i usług. Widzieliśmy również, że produkcja dla spożycia (a taki charakter ma z natury rzeczy produkcja rolna) jest z punktu wi­dzenia biurokracji złem koniecznym, zaś produkcja dla produkcji — celem. Zatem z punktu widzenia realizacji tego klasowego celu, rozmiary produkcji rolnej są określone przez poziom za­trudnienia i minimum egzystencji; nie chodzi więc o maksymalne rozwijanie tej produkcji, lecz o uzyskanie jak najmniejszym kosz­tem artykułów żywnościowych niezbędnych dla utrzymania siły roboczej, zatrudnionej w przemyśle, budownictwie, komunikacji i usługach. System drenażu nadwyżek poprzez obniżanie cen zby­tu produkcji towarowej gospodarstw indywidualnych (a tym sa­mym ograniczenie spożycia i możliwości inwestycyjnych ludności chłopskiej) jest zatem środkiem obniżania wydatków na zakup siły roboczej i wynika z klasowego celu produkcji. W ten sposób wyzysk chłopa jest konsekwencją wyzysku robotnika i jest nie­rozłącznie związany ze stosunkami produkcji panującymi w prze­myśle.

System wypompowywania nadwyżek pozbawia wieś material­nej podstawy dla rozbudowy własnego potencjału wytwórczego. Powoduje to względną stagnację produkcji rolnej przy jednoczes­nym szybkim wzroście zasobu środków produkcji w przemyśle. Rośnie w ten sposób dysproporcja, zwana oficjalnie „nienadąża­niem rolnictwa za przemysłem". Zjawisko to, wspólne wszystkim uprzemysłowionym krajom dyktatury biurokratycznej, jest w rze­czywistości istotnym elementem sprzeczności między rozbudowanym potencjałem wytwórczym a niskim poziomem społecznej kon­sumpcji. Mimo to stopa życiowa ludności chłopskiej jest dziś w Polsce znacznie wyższa, niż w okresie międzywojennym, wyższa jest również ogólna wydajność w rolnictwie, a zwłaszcza wydaj­ność na zatrudnionego. Jest to rezultatem uprzemysłowienia kra­ju, które uwolniło wieś od głównej plagi ekonomicznej okresu międzywojennego: miliony ludzi zbędnych przeszły do miast, lub w każdym razie znalazły zatrudnienie i zarobki poza rolnictwem. Stało się to w latach 1949-55; jednak ówczesna polityka rolna, polegająca na odbieraniu nadwyżek przemocą i grożąca chłopstwu przymusową kolektywizacją, tj. wywłaszczeniem, nie pozwalała wykorzystać możliwości, stworzonych przez likwidację przelud­nienia, dla podniesienia produkcji rolnej i spożycia chłopskiego.

W roku 1956 zrezygnowano z polityki kolektywizacji, oraz zmieniono formy drenażu wsi: przymus ekonomiczny, realizo­wany przez państwowy monopol rynku i ,,nożyce cen" zajął miej­sce przymusu administracyjno-policyjnego. To niewątpliwe, choć wymuszone ustępstwo pozwoliło wsi zużytkować rezerwy, stwo­rzone przez likwidację przeludnienia, dla wzrostu produkcji i własnego spożycia. Jednak istota, stosunków między producentami chłopskimi a państwem nic zmieniła się. Sprowadzają się one nadal do drenażu — przy pomocy innych niż dawniej metod — nadwyżek produkcyjnych i do osiągania niezbędnej masy towaro­wej nie drogą rozwoju rolnictwa, lecz drogą ograniczania spoży­cia rodziny chłopskiej i jej możliwości inwestowania. Nie mogło być zresztą inaczej skoro utrzymane zostały stare stosunki produk­cji w przemyśle. Dlatego wzrost produkcji rolnej musiał zakoń­czyć się i rzeczywiście zakończył się wraz z wyczerpaniem rezerw, stworzonych w okresie 6-latki. W latach 1956-60 globalna pro­dukcja rolnictwa zwiększyła się o około 20%, ale 3/4 tego wzrostu przypada na lata 1956-58. W ciągu ostatnich 4 lat ( 1.961-64) produkcja rolna ledwie nadąża za przyrostem ludności, a jej okresowe wahania urastają do rangi kataklizmów ekonomicz­nych. Mamy więc znów do czynienia ze stagnacją. Ale, w odróż­nieniu od okresu 1949-55, nie powstają dziś nowe rezerwy, które w przyszłości mogłyby znów stać się podstawą szybkiego roz­woju: plan na lata 1966-70 przewiduje utrzymanie zatrudnienia w rolnictwie indywidualnym na obecnym poziomie przy pewnym zmniejszeniu areału gruntów chłopskich.

Źródłem stagnacji nie jest już dziś „niewłaściwa polityka rol­na", tj. określona forma drenażu wsi, lecz sam system drenażu nadwyżek pozbawiający wieś materialnej podstawy rozwoju. (Fundusz Rozwoju Rolnictwa faktu tego nie zmienia: np. cena orki traktorem Kółka rolniczego wynosi wg. cennika 220 zł za l ha, tj.100 kg żyta w cenach skupu ponadobowiązkowego, czy­li równowartość pługa jednoskibowego. Dla większości wsi me­chanizacja tą drogą jest zbyt kosztowna: w latach 1959-62 FRR był wykorzystany w około 22%). A zatem kryzys w rolnictwie wynika dziś wprost z panujących stosunków produkcji,

Jakie są perspektywy na przyszłość? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy uwzględnić czynnik, od którego abstrahowaliś­my dotąd przy rozpatrywaniu stosunków między gospodarką chłopską a państwem, a mianowicie wewnętrzne rozwarstwienie wsi. W r. 1960 gospodarstwa drobne (0,5-5 ha) stanowiły 52,5% ogółu (w tym karłowate poniżej 3 ha — ponad 40%) i zajmowały 27,5% powierzchni uprawnej. Gospodarstwa powyżej 10 ha stanowiły 10,7% ogółu i zajmowały 32,6% powierzchni uprawnej i z tego spora część przypada z pewnością na gospodar­stwa największe (powyżej 15 ha), ale GUS nie podaje danych o łącznych rozmiarach ich powierzchni. Na 100 gospodarstw drobnych przypada 97,5 sztuk bydła i 23,3 konia, podczas gdy na 100 gospodarstw powyżej 15 ha przypada 590 sztuk bydła i 216,2 konia. Ponadto, na 100 badanych w 1962 roku przez 1ER wsi przypada 98 prywatnych traktorów, wyłącznie w gos­podarstwach powyżej 15 ha. Dane o strukturze i wyposażeniu gospodarstw wskazują na istnienie przesłanek rozwoju kapitalistyczno-farmerskich stosunków w rolnictwie. Tymczasem pro­ces polaryzacji majątkowej jest niezwykle powolny, a praca na­jemna odgrywa nieznaczną rolę: tylko 3% gospodarstw korzysta stale z pracy najemnej (300 dniówek rocznie lub więcej). Dla­czego tak jest?

Warunkiem kapitalizacji jest, aby: l) gospodarstwa najwięk­sze posiadały dostateczne środki akumulacji, 2) aby istniała obfi­ta podaż taniej ziemi, wytwarzana przez upadające drobne gospo­darstwa, 3) aby istniała obfita podaż taniej siły roboczej na wsi.

W latach 1950-55 główną formą wyzysku wsi były dostawy obowiązkowe i podatki, a więc ciężary wzrastające progresywnie do wielkości gospodarstw. W połączeniu z polityką antykułacką pozbawiało to największe gospodarstwa możliwości akumulacji, a nawet prowadziło do ich upadku. Po r. 1956 główną formą drenażu stały się nożyce cen, rozwierane przy pomocy państwo­wego monopolu rynku. Jest to forma wyzysku obciążająca jedna­kowo każdego producenta zatem stosunkowo lżejsza dla gospo­darstw najzamożniejszych, które tym samym uzyskały środki aku­mulacji, zaś trudniejsza do zniesienia dla najbiedniejszych. Gdy­by zatem masa gospodarstw drobnych (52,5% ogółu) została po­zbawiona pozarolniczych źródeł dochodu, to w warunkach sze­roko rozwartych nożyc cen nie wytrzymałyby one nacisku fiskalnego i musiałyby upaść. W rezultacie powstałaby obfita podaż taniej siły roboczej i taniej ziemi, czyli to co potrzebne jest do kapitalizacji.

Tym co ratuje masę gospodarstw drobnych od. upadku i ha­muje proces kapitalizacji rolnictwa, jest praca zarobkowa chło­pów w przedsiębiorstwach państwowych. Tzw. chłopo-robotnicy stanowią około 26% zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej, zaś gospodarstwa chłopo-robotników stanowią 45,5% ogółu in­dywidualnych gospodarstw rolnych w naszym kraju. Tą droga, tj. przez zatrudnianie w przemyśle ludzi mieszkających na wsi i posiadających drobne gospodarstwa rolne, odbyła się w znacz­nej mierze likwidacja nadwyżek siły roboczej.

Przeprowadzane w ostatnich latach redukcje w zakładach prze­mysłowych wykazały, że chłopo-robotnicy są grupą najbardziej narażoną na zwolnienie z pracy. Jednocześnie w 1962 r. po raz pierwszy w dwudziestoleciu powojennym cena siły roboczej na wsi spadła o 15%.

Program inwestycyjny na lata 1966-70 przewiduje stworze­nie 1,5 mln. nowych stanowisk roboczych, ale nawet pomyślne jego wykonanie nie pokryje przyrostu ludności w wieku produk­cyjnym. W warunkach bezrobocia i silnego nacisku na rynek pracy jest rzeczą łatwą do przewidzenia, że zatrudnienie otrzy­mają w pierwszym rzędzie mieszkańcy ośrodków przemysłowych, natomiast chłopo-robotnicy będą redukowani. Dlatego utrzyma­nie zatrudnienia w indywidualnym rolnictwie na obecnym po­ziomie jest nierealne nawet przy pomyślnym wykonaniu planu. Jednak i to ostatnie jest rzeczą nieprawdopodobną gdyż planowy fundusz inwestycyjny okaże się z pewnością, jak zwykle, nie­wystarczający dla realizacji rzeczowego programu inwestycji; tymczasem fundusz ten jest ustalony na pograniczu bariery infla­cyjnej i przekroczenie jego może mieć groźne następstwa. Zaś perspektywa niewykonania rzeczowego programu inwestycji ozna­cza gwałtowny wzrost bezrobocia, a więc przede wszystkim ma­sowe redukcje chłopo-robotników.

Jak już widzieliśmy, wysoki procent chłopo-robotników jest istotną formą rozładowania przeludnienia wsi, a zarazem czyn­nikiem podtrzymującym istnienie masy drobnych gospodarstw i główną przeszkodą na drodze do kapitalizacji. Nieuchronnym na­stępstwem narastającego w przemyśle kryzysu będzie więc po­nowne pojawienie się nadmiaru siły roboczej na wsi (redukcje chłopo-robotników) i upadek licznych drobnych gospodarstw. Oznacza to częściowy nawrót przeludnienia agrarnego (a więc regres w stosunku do osiągnięć wsi w dobie uprzemysłowienia)', oraz powstanie warunków do przekształcenia najzamożniejszych gospodarstw w farmy kapitalistyczne.

Jak widać, kryzys gospodarki rolnej jest ściśle związany z kry­zysem ekonomicznym w sektorze wielkoprzemysłowym i w ra­mach istniejących stosunków produkcji może się tylko pogłębiać. Jedyną drogą przezwyciężenia kryzysu w rolnictwie, podobnie jak w całej gospodarce, jest zatem obalenie stosunków produkcji, na których opiera się klasowe panowanie biurokracji.

VII. Pierwsza rewolucja antybiurokratyczna 1956-57

Tekst nasz zawierać miał rozdział poświęcony analizie walk klasowych w latach 1956-57. W skutek wkroczenia organów MSW rozdziału tego nie zdążyliśmy napisać. Ponieważ jednak ma on istotne znaczenie dla zrozumienia naszego stanowiska poli­tycznego, a także dla tego, że próba oceny wydarzeń październiko­wych i przyczyn porażki nurtu lewicowego, oraz fiaska rewolucji 1956 r. stały się punktem wyjścia ewolucji naszych poglądów, uważamy za wskazane podać w skrócie zasadnicze tezy nienapisanego rozdziału.

Wraz z zakończeniem fazy forsownej budowy podstaw prze­mysłu, zatrudnieniem nadwyżek siły roboczej, ujawnieniem się sprzeczności pomiędzy rozbudowanym potencjałem wytwórczym a niskim poziomem spożycia, charakterystycznym dla ekonomicz­nego kryzysu systemu, wystąpiły ostre objawy kryzysu społecz­nego. Ogarnął on w latach 50-tych wszystkie uprzemysłowione kraje naszego obozu: ZSRR, Czechosłowację, NRD, Polskę i Węgry.

Osiągnięta została także faza rozwoju gospodarczego, w któ­rej perspektywy poprawy bytu dla znakomitej większości spo­łeczeństwa nie wiążę się już z masowym przechodzeniem do le­piej sytuowanych klas i warstw społecznych, ale z polepszaniem materialnej, socjalnej i kulturalnej sytuacji w obrębie własnego środowiska. Oznacza to, że dążenia, świadomość i aktywność śro­dowisk społecznych koncentruje się wokół odrębnego, klasowego interesu robotnika jako robotnika, chłopa jako chłopa, inteligen­ta jako inteligenta, a nie człowieka świeżego awansu lub spodzie­wającego się awansu dzięki trwającemu procesowi uprzemysło­wienia. Oznacza to, że interesy poszczególnych klas i warstw spo­łecznych, zgodnym z wymogami rozwoju gospodarczego a sprzecz­nym z klasowym celem biurokracji, staje się wzrost spożycia. W tym sensie prawdziwe były wysuwane przez biurokrację pod ad­resem klasy robotniczej oskarżenia o „nastroje konsumpcyjne".

Lata 50-te przyniosły międzynarodowy kryzys stalinizmu — pierwszą fazę ogólnego kryzysu biurokratycznej dyktatury. Wy­nikiem jego były pierwsze rewolucyjne wystąpienia klasy robot­niczej: strajk powszechny w NRD, manifestacje i walki uliczne 17 czerwca 1953 roku w Berlinie, seria strajków w obozach kon­centracyjnych w ZSRR, wypadki czerwcowe 1956 r. w Poznaniu i pierwsze rewolucje antybiurokratyczne na Węgrzech i w Polsce.

Ekonomicznym podłożem wydarzeń tego okresu był począ­tek gospodarczego kryzysu systemu. Wraz z zakończeniem etapu budowy podstaw przemysłu oraz zatrudnieniem nadwyżek siły roboczej ujawniła się sprzeczność pomiędzy rozbudowanym poten­cjałem wytwórczym a niskim poziomem społecznej konsumpcji. W tych warunkach dla ogromnej większości społeczeństwa pers­pektywy poprawy bytu nie wiązały się już z masowym przecho­dzeniem z klas i warstw niżej sytuowanych do klas i warstw o lepszej sytuacji materialnej i społecznej, lecz z polepszeniem ma­terialnych, socjalnych i kulturalnych warunków egzystencji włas­nego środowiska. Odrębny, klasowy interes chłopów, pozbawio­nych przemocą nadwyżek robotników, otrzymujących głodowe płace, nadzorców pracy najemnej, stosunkowo źle opłacanych, pozbawionych prawa do decyzji — sprowadzał się w każdym przypadku do pewnego typu wzrostu spożycia, a więc był sprzecz­ny z wyznaczanym przez biurokrację klasowym celem produkcji.

A zatem z chwilą, gdy owe odrębne interesy klasowe nabra­ły decydującego znaczenia w praktyce ekonomicznej, społecznej i w świadomości ludzi — całe społeczeństwo znalazło się w kon­flikcie z panująca biurokracją. Stalinowski system totalnej dykta­tury policyjnej, który pozbawiał wszystkie klasy i warstwy spo­łeczne możliwości formułowania swych odrębnych interesów i walki o ich realizację stał się w tych warunkach przedmiotem powszechnej nienawiści i wywoływał bunt, zamiast zapewniać posłuszeństwo. Przestał być skutecznym narzędziem klasowego panowania biurokracji, a co za tym idzie dalsze utrzymywanie tej formy dyktatury mijało się z celem. Nadszedł XX Zjazd.

Ponieważ kryzys społeczny wystąpił w początkowe) fazie eko­nomicznego kryzysu systemu, w gospodarce istniały jeszcze znacz­ne rezerwy, stworzone w okresie pierwotnego uprzemysłowienia. Pisaliśmy o nich w poprzednich rozdziałach: jak pamiętamy, były to rezerwy wzrostu spożycia i samo ich uruchomienie dokonało się w wyniku zagrożenia władzy i bezpośredniego nacisku klasy robotniczej. Ale sam fakt istnienia tych rezerw stwarzał szansę przejściowej stabilizacji, gospodarczą podstawę zewnętrznej re­formy systemu — a przez to obiektywną możliwość utrzymania i utrwalenia klasowego panowania biurokracji.

Wykorzystanie tej szansy wymagało jednak pewnego czasu. Zatem w krajach, w których doszło do rewolucji, biurokracja mu­siała najpierw politycznymi środkami utrzymać władzę na krótką metę, aby następnie w oparciu o posiadane rezerwy osiągnąć sta­bilizację systemu na dłuższą metę.

Biurokrację węgierską uratowała zbrojna interwencja radziec­ka, oraz fakt międzynarodowej izolacji rewolucji węgierskiej, związany z powstrzymaniem rozwoju rewolucji w Polsce, po­wolnością narastania kryzysu społecznego w ZSRR i brakiem sy­tuacji rewolucyjnej w Czechosłowacji.

W Polsce biurokracja utrzymała władzę przy pomocy środków pokojowych. Jakie były tego przyczyny?

O losach rewolucji rozstrzyga walka dwóch podstawowych klas społecznych: klasy robotniczej i biurokracji. Wypadki poz­nańskie wykazały dostatecznie jasno, że są to główne siły konflik­tu. Warunkiem doprowadzenia rewolucji do końca jest hegemo­nia klasy robotniczej jako najpotężniejszej i najbardziej konsek­wentnej siły antybiurokratyczne).

Aby klasa robotnicza zdolna była do odegrania przewodniej roli, musi ona mieć świadomość swego odrębnego interesu, ująć go w formę programu politycznego i zorganizować się, jako klasa walcząca o władzę, we własną partię, lub własne partie polityczne. Namiastką politycznej awangardy ruchu mas robotniczych mogła być tzw, lewica październikowa —- prąd polityczny, zło­żony w znacznej mierze z naturalnych przywódców opinii śro­dowisk robotniczych, młodzieżowych, inteligenckich. Lewica od­różniała się od nurtu liberalnego przede wszystkim swym sto­sunkiem do Rad Robotniczych, w których widziała podstawę no­wych stosunków produkcji i kościec nowej władzy politycznej. Był to jednak prąd bardzo niejednolity. Lewica nie oddzieliła się od nurtu technokratycznego w ruchu Rad Robotniczych (sam postulat zarządzania fabrykami poprzez Rady nie wykraczał zresz­tą poza program technokracji) ani od liberalnej biurokracji w rozgrywce politycznej na skalę ogólnokrajowa. Nie wyodrębniła się z ogólnospołecznego frontu antystalinowskiego jako ruch specyficznie proletariacki. W tej sytuacji nie była oczywiście zdolna do sformułowania własnego programu politycznego, do zorganizowanego propagowania go w masach, do tworzenia par­tii. Bez tego wszystkiego nie mogła stać się siłą politycznie sa­modzielną, a więc musiała przekształcić się w lewicowy dodatek do rządzącej liberalnej biurokracji.

VIII Plenum KC PZPR było zwycięstwem liberalnego skrzyd­ła w łonie biurokracji. Skrzydło to zmierzało do rozładowania kryzysu społecznego i stabilizacji systemu poprzez jego wewnętrzną reformę, ustępstwa ekonomiczne, zdobycie hegemonii: sta­nąć na czele ruchu masowego, aby go utrzymać w granicach bezpiecznych dla systemu. Wybrano kierownictwo, cieszące się popularnością i wysunięto niezbędną dla realizacji zamierzeń li­beralnej biurokracji platformę reform i obietnic. Rezygnacja z kolektywizacji i zmiana polityki rolnej wychodziła na przeciw postulatom całej wsi (choć najbardziej odpowiadała interesom zamożnego chłopstwa); rozszerzenie marginesu dla inicjatywy prywatnej odpowiadało dążeniom drobnomieszczaństwa; porozu­mienie z episkopatem usuwało ważny czynnik napięcia politycz­nego i stwarzało nowe możliwości propagandowo-polityczne (so­jusz wyborczy z Wyszyńskim); konsekwentnie prowadzona po październiku polityka zwiększenia uposażenia i dochodów kadry dyrektorów i kierowników zmierzała do związania technokracji z systemem; krytyka planu 6-letniego i zapowiedź nowej polityki ekonomicznej budziła powszechne nadzieje na wzrost stopy życio­wej; nade wszystko zaś kwestia narodowa zjednywała popular­ność nowemu kierownictwu: świeżo zdobytą suwerenność pol­skiej biurokracji masy skłonne były traktować jako swoją własną suwerenność. Natomiast klasie robotniczej nie obiecano nawet tych podwyżek płacy, które później zostały wywalczone. Uznano fakt dokonany powstania Rad Robotniczych w fabrykach, ale nie udzielono im żadnych istotnych uprawnień, a nowe kierownictwo biurokracji najpierw skrycie, a później otwarcie przeciwstawiło się ich rozwojowi.

Październik 1956 roku był jednak nie tylko miesiącem VIII Plenum, ale również szczytowym punktem rewolucji. W pierw­szych popaździernikowych miesiącach nowe kierownictwo biu­rokracji było całkowicie pozbawione możliwości zduszenia rewo­lucji siłą. Jedyną szansą utrzymania władzy było dla biurokracji zmobilizowanie zaufania i autorytetu dla nowego kierownictwa. Zdobycie hegemonii w masach, ustępstwa i manewry — do czasu gdy stabilizacja ekonomiczna zmniejszy napięcie kryzysu społecz­nego, a aparat władzy odzyska swą siłę represyjną i kontrolę nad społeczeństwem. Jedyną szansą rozwoju rewolucji było wysunię­cie klasowego programu robotniczego i zorganizowanie wokół niego ruchu zwalczającego władzę liberalnej biurokracji. W tym decydującym momencie lewica nie tylko nie wysunęła takiego programu ł nie zorganizowała się w partię, lecz udzieliła popar­cia liberalnej biurokracji — głównej sile antyrewolucyjnej. Cały ogromny autorytet, jaki działacze lewicy posiadali w swych śro­dowiskach, przekazała ona nowemu kierownictwu. W ten sposób lewica przyczyniła się do utrzymania władzy biurokracji, a tym samym przygotowała własną śmierć polityczną i klęskę rewolucji.

Wiosną 1957 roku, na IX Plenum, kierownictwo biurokracji mogło już proklamować „walkę na dwa fronty" dla przywróce­nia monolityzmu w Partii, oraz otwarcie potępić koncepcje roz­budowy Rad Robotniczych i zwołania krajowego Zjazdu Rad, jako „anarchistyczną utopię". Jesienią 1957 roku biurokracja mogła już przejść do rozstrzygającej batalii. Zaczęła się ona od policyjnego stłumienia strajku tramwajarzy łódzkich, po czym przyszło zamknięcie „Po Prostu", rozpędzenie przez policję ma­sowych demonstracji ulicznych w Warszawie (4-7. X. 1957), likwidacja wolności prasy, czystka w Partii, likwidująca swobodę dyskusji w PZPR i .przywracająca jej monolityczny charakter, wreszcie wiosną 1958 roku podporządkowanie obumierających Rad Robotniczych bezpośredniej kontroli aparatu partyjnego przez Komitety Zakładowe i pośredniej kontroli przez aparat Związków Zawodowych (utworzenie tzw. Konferencji Samorządu Robot­niczego). W ten sposób wszystkie zdobycze Października, wykra­czające poza ramy wewnętrznej reformy systemu, zostały zlikwi­dowane, a lewica październikowa ostatecznie rozbita.

Uruchomienie rezerw ekonomicznych i wzrost płac realnych, wywalczony przez klasę robotniczą stworzyły podstawę dla stabi­lizacji zreformowanej dyktatury biurokratycznej. Jak jednak wi­dzieliśmy, te rezerwy stabilizacji miały charakter tymczasowy; stosunki produkcji nie uległy zmianie, toteż po wyczerpaniu się rezerw pod koniec ubiegłej pięciolatki kryzys ekonomiczny wy­stąpił w dojrzałej formie. System nie posiada już rezerw ekono­micznych, ani zaplecza dla manewrów reformatorskich: te refor­my, które nie naruszają klasowej istoty systemu, zostały już prze­prowadzone. Wraz z odnowieniem się kryzysu ekonomicznego rozpoczął się ogólny kryzys społeczny.

VIII. Ogólnospołeczny kryzys systemu

Historia zna wiele systemów opartych na niesprawiedliwości, które trwały przez długie stulecia. Żaden system nie zawalił się wyłącznie z tego powodu, że wyzyskiwał i uciskał masy ludowe. Ale żadna klasa nie może na dłuższą metę utrzymać swego panowania, jeśli opiera się tylko na przemocy wobec całej reszty spo­łeczeństwa. Zawdzięcza ona swe panowanie ogólnospołecznym walorom realizowanego programu, które pozwalają jej narzucić pozostałym klasom i warstwom społecznym własne poglądy, idee, autorytety, słowem: hegemonie. Jeśli tego nie ma nie pomogą bagnety.

Co musi zapewnić klasa panująca pozostałym klasom i warstwom społecznym, by sobie samej zapewnić niezbędne poparcie społeczne i „rząd dusz"? Możliwość realizacji w ramach systemu tego, co poszczególne środowiska uważają za minimum pomyśl­ności: poprawę materialnych i duchowych warunków rozwoju, szansę awansu, perspektywy rozwoju. Podstawą tego wszystkie­go jest rozwój gospodarczy. Dopóki stosunki produkcji, na któ­rych opiera się klasowe panowanie biurokracji, sprzyjały szybkie­mu rozwojowi gospodarki, tj. w okresie forsownego uprzemysło­wienia, masowy awans społeczny poprawiał położenie milionów ludzi, podnosił poziom kulturalny całego społeczeństwa, był pod­stawą hegemonii biurokracji. W okresie stabilizacji popaździernikowej ruchliwość społeczna została ograniczona, ale klasa robot­nicza i wszystkie prawie środowiska społeczne uzyskały odczu­walny wzrost indywidualnych dochodów. Co może zapewnić biu­rokracja pozostałym klasom i warstwom społecznym dziś, w do­bie ekonomicznego kryzysu systemu?

Klasa robotnicza jest z natury rzeczy głównym przeciwnikiem biurokracji. Robotnik stoi w hierarchii społecznej najniżej. Nad nim są wszyscy, od majstra do premiera, poci nim nie ma ni­kogo. Wyzysk robotnika jest materialną podstawą utrzymania systemu, dlatego cały aparat władzy i przemocy obrócony jest w pierwszym rzędzie przeciw klasie robotniczej i służy polityczne­mu zabezpieczeniu wyzysku. Tak było i tak jest. Ale w latach 1949-55 i 1956-59 położenie robotników poprawiało się, choć w każdym okresie odmienną drogą. Z cytowanych już oficjal­nych danych statystycznych (patrz rozdz. II) wynika, że w la­tach 1960-63 przeciętny dochód realny na głowę w rodzinach robotników przemysłowych wzrósł o 2,6,% czyli o 0,6% średnio rocznie. Uwzględniając ukryty wzrost kosztów utrzymania po­przez zmianę asortymentu masy towarowej, oraz fakt, że w ostat­nich latach drożały głównie artykuły pierwszej potrzeby, pochła­niające największą część budżetu rodzin najbiedniejszych, należy stwierdzić tendencję spadkową stopy życiowej klasy robotniczej w ostatnim czteroleciu — szczególnie dotkliwą dla większości rodzin, gdzie nikt nie awansował i gdzie nie zwiększyła się liczba pracujących zarobkowo.

Jak już pisaliśmy, plan na lata 1967-70 przewiduje stworzenie 1,5 min. nowych miejsc pracy ogromnym kosztem 830-840 mld. zł, przeznaczonych na inwestycje. A tymczasem, według obliczeń demografów (artykuł Holzera ogłoszony w „Trybunie Ludu" przed XV Plenum KC PZPR) przyrost ludności w wieku pro­dukcyjnym wyniesie około 2 mln.; znaczy to, że przy pomyśl­nym wykonaniu planu zabraknie stanowisk roboczych dla 500 tysięcy ludzi. Wzrostu płac realnych na IV Zjeździe Partii nie obiecywano; z opublikowanych danych (wzrost spożycia indywi­dualnego o 28% przy wzroście zatrudnienia o 18%) można jed­nak wnosić, że przy idealnym wykonaniu planu średnia płaca realna wzrośnie w przyszłej 5-latce o około 10%, czyli o około 2% średnio rocznie. Tymczasem, jak wykazał profesor Kalecki, konieczne awanse w ciągu roku pochłaniają blisko 2% funduszu płac. Obok tego odbywa się proces wzrostu rozpiętości zarobków pomiędzy robotnikami a personelem kierowniczym i inżynieryjno-technicznym; w łatach 1960-63 średni dochód realny na głowę w rodzinach pracowników umysłowych, zatrudnionych w prze­myśle wzrósł o 11,6%, a w rodzinach robotniczych — tylko o 2,6% wg. danych oficjalnych. W referacie KC na IV Zjeździe Partii wspomniano, że fundusz inwestycyjny został tak ustalony, by możliwa była „przynajmniej stabilizacja płacy realnej", a więc na pograniczu bariery inflacyjnej. Znaczy to, że realne płace ro­botnicze w przyszłym pięcioleciu musza się nieco obniżyć — przy idealnym wykonaniu planu. Ale w ciągu 29 lat istnienia PRL nie zdarzyło się jeszcze, żeby inwestycje kosztowały tyle, ile zaplanowano i były kończone w terminie. Nic nic wskazuje, by przyszła 5-latka mogła być pod tym względem wyjątkiem. Kwo­ta 840 mld. zł okaże się najprawdopodobniej niewystarczająca dla realizacji rzeczowego programu inwestycji, a załamanie się tego programu oznaczadrastyczny wzrost bezrobocia. Powstanie ko­nieczność znalezienia dodatkowych środków na realizację pro­gramu inwestycyjnego; ponieważ środki te mogą być odjęte tyl­ko z funduszu spożycia, to założenie stabilizacji płac realnych nie zostanie spełnione. Nastąpi więc poważny spadek płac realnych. Bariera inflacyjna zostanie przekroczona.

Możliwości uzupełniania funduszu akumulacji przez obniżkę płac realnych są jednak ograniczone zarówno ze względów poli­tycznych, jak i ekonomicznych. Jest zatem rzeczą prawdopodob­ną, że rzeczowy program inwestycji na lata 1966-70 mimo wszys­tko nie będzie wykonany i nie uda się stworzyć na czas przewi­dzianych w planie 1,5 mln. nowych miejsc pracy. Liczba ludzi, dla których nie będzie stanowisk roboczych przekroczy wówczas pół miliona.

Masowe rozmiary bezrobocia skłonią zapewne dysponentów gospodarki do zatrudnienia części tych ludzi mimo braku stano­wisk roboczych. Wówczas jednak wzrośnie nominalny fundusz płac, a nie zwiększy się produkcja. Spowoduje to zakłócenie rów­nowagi rynkowej, drożyznę i dalszy spadek płac realnych, a setki tysięcy ludzi w wieku produkcyjnym mimo wszystko nie znajdą pracy.

Jak widać, w warunkach narastającego kryzysu system nie tylko odbiera klasie robotniczej perspektywy poprawy sytuacji ma­terialnej, ale nawet nie może jej zapewnić utrzymania zarobków na obecnym poziomie, ani pracy, czyli pewności jutra.

Traktując konsumpcję społeczną jako zło konieczne, biurokra­cja stara się utrzymać płace licznych kategorii pracowników na­jemnych w granicach minimum egzystencji. Dotyczy to nic tylko robotników przemysłu, budownictwa i transportu, ale również znacznej większości pracowników łączności, gospodarki komunal­nej, handlu, służby zdrowia, oświaty, oraz niższych urzędników administracji. Pod względem sytuacji materialnej i perspektyw na przyszłość cała ta rzesza nisko płatnych pracowników najemnych nie różni się od klasy robotniczej. A więc to wszystko, co po­wiedzieliśmy o materialnych warunkach egzystencji robotników w dobie ekonomicznego kryzysu systemu odnosi się do znacznej większości zatrudnionych poza rolnictwem.

Uprzemysłowienie przyniosło znaczną poprawę socjalnych i kulturalnych warunków życia klasy robotniczej, upowszechnienie oświaty, szansę awansu młodych przez udostępnienie szkolnic­twa wyższego dla wszystkich. Wiele z tych osiągnięć — mieszka­nie państwowe za niewielką opłatą, darmowe lecznictwo, świad­czenia socjalne i tp. — stanowi przy niskim poziomie płacy ro­boczej niezbędny składnik historycznie ukształtowanego minimum egzystencji. W warunkach kryzysu biurokracja ogranicza przede wszystkim wydatki na „inwestycje w człowieka", co uderza głównie w najbiedniejsze kategorie ludności, klasę robotniczą, nisko opłacanych pracowników najemnych, w biedniejszą część chłopstwa.

Mimo bardzo złych warunków mieszkaniowych, Polska zaj­muje jedno z ostatnich miejsc w Europie pod względem rozmia­rów budownictwa mieszkaniowego na głowę ludności. W dodat­ku przechodzi się na system budownictwa spółdzielczego, z któ­rego pochodzić ma 60% mieszkań oddanych do użytku w przysz­łej 5-latce. W ten sposób koszty budowy mieszkań przerzucone są z budżetu państwa na indywidualne dochody ludności. Ozna­cza to, że mieszkania będą nie dla tych, którzy ich najbardziej potrzebują, tylko dla tych, którzy mają pieniądze. Szansę na otrzy­manie mieszkania w kwaterunku stają się iluzoryczne, a robot­nik, którego zarobek wystarcza zaledwie na pokrycie niezbęd­nych potrzeb, nie ma z czego oszczędzać na książeczkę mieszkaniowa.

Ograniczenie wydatków na kulturę, oraz wzrost cen usług i dóbr kulturalnych powoduje regres w dziedzinie upowszechnienia kultury. Spada liczba widzów w teatrach, zmniejszyły się dras­tycznie nakłady książek i czasopism, w tym również podręczników szkolnych. Jest to szczególnie dotkliwe dla rodzin robotni­czych żyjących na poziomie minimum egzystencji, dla których wzrost cen biletów teatralnych i kinowych, książek, czasopism i tp. oznacza rezygnację z korzystania z wielu elementarnych dóbr kulturalnych.

Ograniczenie nakładów na szkolnictwo wyższe, a w szczegól­ności na stypendia, stołówki i domy akademickie utrudnia mło­dzieży robotniczej, chłopskiej i małomiasteczkowej dostęp do wy­kształcenia wyższego. Procent dzieci robotniczych i chłopskich na wyższych uczelniach spada: cenzus pieniądza ogranicza ich prawo do nauki i szansę awansu.

W warunkach narastającego kryzysu nieuchronnie pogarsza się sytuacja robotników w miejscu pracy. Pojawiająca się groźba bezrobocia zwiększa samowolę dyrekcji i nadzoru, oraz ułatwia w pełni oficjalną presję na robotników. Dawniej wyzysk był za­maskowany przymusowym a nieraz i autentycznym entuzjazmem, osłonięty transparentami, dawniej władza lubiła stroić się w kombinezon, afiszowała się swym robotniczym pochodzeniem, odznaczała przodowników i nie wypadało jej płacić dyrektorowi dziesięć razy tyle co robotnikowi. Dziś władza nosi elegancki garnitur, dyrektor dobrze wyciskający produkt dodatkowy z za­łogi jest pozytywnym bohaterem budownictwa socjalizmu, a jego samochód i willa są widomymi oznakami prestiżu społecznego i cnót obywatelskich. Dziś wyzysk jest jawny i dla każdego wi­doczny, a narzędziem jego nie jest propaganda ani przymuszony entuzjazm, lecz niczym nie osłonięty bat kary ekonomicznej, przy­musu administracyjnego, a w przypadkach zorganizowanych prób oporu — przemocy policyjnej. Dziś Związki Zawodowe podejmu­ją wspólnie z rządem i realizują wspólnie z dyrekcjami uchwałę o redukcjach robotników (akcja „R").

Jak widać, kryzys pogarsza nie tylko materialne, lecz rów­nież socjalne i kulturalne położenie klasy robotniczej, zaostrza jej niewolę w miejscu pracy, całkowicie pozbawia ją perspektyw realizacji minimalnego interesu w ramach istniejących stosunków produkcji i stosunków społecznych. Zmusza on klasę robotniczą do wystąpienia przeciw biurokracji i systemowi w obronie swej egzystencji materialnej i duchowe] na obecnym poziomie.

Biurokracja nie ustąpi jej dobrowolnie ani złotówki, a w warunkach kryzysu gospodarczego i braku rezerw nie ma też z czego ustępować pod naciskiem. Każda zakrojona na szerszą ska­lę akcja strajkowa musi w tej sytuacji przerodzić się w polityczny konflikt z biurokracją. Dla klasy robotniczej jest to jedyna droga zmiany swego położenia. Dziś, w dobie ogólnego kryzysu syste­mu, interesem klasy robotniczej jest rewolucja: obalenie biurokracji i obecnych stosunków produkcji, przejęcie panowania nad własną pracą i jej produktem, kontroli nad celami produkcji, czyli wprowadzenia systemu ekonomicznego, społecznego i poli­tycznego opartego na demokracji robotniczej. Interesy znacznej większości pracowników najemnych, ze względu na ich proleta­riackie położenie, zbiegają się z interesem klasy robotniczej.

Dla wsi kryzys oznacza przede wszystkim masową redukcję chłopo-robotników, a tym samym ponowne wystąpienie przelud­nienia agrarnego, utratę pozarolniczych źródeł dochodu, podtrzy­mujących egzystencję najliczniejszych u nas biednych rodzin chłop­skich, oraz istnienie masy drobnych gospodarstw. Dla większości chłopstwa oznacza więc nie tylko brak perspektyw poprawy i utratę szans awansu społecznego, ale wręcz pogorszenie sytuacji materialnej, oraz groźbę upadku gospodarstwa. Skorzystać na tym może jedynie nieliczna mniejszość, najzamożniejsi gospodarze przed którymi podaż taniej siły roboczej i taniej ziemi otworzy drogę do kapitalizacji. Ale również ta najzamożniejsza grupa od­czuwa nacisk fiskalny państwa jako ograniczenie swych możli­wości kumulacji i kapitalistycznego rozwoju, dlatego, mimo iż obecna polityka rolna jest dla nich stosunkowo najdogodniejsza odnoszą się oni do systemu wrogo, a w każdym razie nie udzielą aktywnego poparcia panującej biurokracji.

Jeśli całe społeczeństwo pozbawione jest perspektyw, to naj­dotkliwiej odczuwa to zawsze młodzież. Perspektywy społeczeń­stwa są bowiem jej przyszłością i jej życiem. Bezrobocie jest klęską dla całej klasy robotniczej, ale najbardziej dla mło­dych roczników, wchodzących w wiek produkcyjny: to dla nich przede wszystkim nie będzie pracy. Przejście na bu­downictwo spółdzielcze odbiera większości mieszkańców miast szansę na poprawę sytuacji mieszkaniowej, ale najsilniej od­czuwają to ludzie młodzi, wkraczający w wiek zawierania małżeństw i zakładania rodzin: to oni w pierwszym rzędzie nie znajdą własnego kąta. Groźba nawrotu przeludnienia wsi jest plagą dla większości chłopstwa, najgorsze jest to jednak dla mło­dego pokolenia, które nie znajdzie miejsca w przemyśle, a na gospodarstwach ojców i starszych braci może liczyć najwyżej na miejsca parobków. Ograniczenie nakładów na szkolnictwo wyż­sze jest szkodliwe z punktu widzenia rozwoju całego społeczeń­stwa, ale największą szkodę sprawia się młodzieży robotniczej, chłopskiej i małomiasteczkowej, przed którą zamykają się szansę awansu. Ze względu na rosnące trudności znalezienia sobie miej­sca w życiu społeczeństwa, młodzież jest w każdym środowisku grupą najbardziej dotkniętą przez kryzys ekonomiczny, społeczny, ideowy, moralny, a zarazem stanowi w każdym środowisku ele­ment potencjalnie rewolucyjny.

Wydawałoby się na pozór, że technokrata stanowi dziś głów­ną podporę władzy biurokratycznej w społeczeństwie, jako wars­twa, którą przywilej i miejsce w procesie produkcji wiążą z klasą panującą. Byłoby tak niewątpliwie, gdyby w ramach istniejącego systemu technokracja mogła zrealizować swe naturalne dążenia. Przed rokiem 1956 była to warstwa kiepsko opłacanych nadzor­ców, jej płace były o wiele niższe niż zarobki przedwojennej wars­tewki administratorów na usługach kapitału. Ale wraz z prze­mysłem budowano jego kadrę kierowniczą i fotele dyrektorskie zajęła rzesza ludzi awansowanych, którzy wszystko zawdzięczali systemowi. Dziś technokracja jest warstwą ustabilizowana i świa­domą swych interesów. Uzyskała ona wprawdzie udział w przy­wileju wysokiej konsumpcji, a jednocześnie przeciwstawia się klasie robotniczej w swej codziennej funkcji nadzorców i w swych programowych dążeniach do „socjalizmu dyrektorskiego". Z dru­giej jednak strony widzieliśmy (rozdz. III), że klasowy cel pro­dukcji w istniejącym systemie jest obcy interesom technokracji i że działa ona wbrew celom, wyznaczonym przez biurokrację, o ile ma możliwość przejawienia własnej inicjatywy. Dlatego też warstwa dyrektorska jest pozbawiona nie tylko wpływu na kształ­towanie decyzji ogólnogospodarczych, ale również prawa decydo­wania o sprawach mających zasadnicze znaczenie dla jej zakładu i dla jej pracy. W istniejącym systemie technokraci nie mogą być niczym więcej, jak wykonawcami i nadzorcami, a więc nie mogą zrealizować swych aspiracji. Głoszą oni i popierają postulat de­centralizacji zarządzania na wzór jugosłowiański, a więc w isto­cie zmierzają do zmiany stosunków produkcji. Popularne w tym środowisku hasło ,,władza fachowcom" wyraża zarówno pogląd dyrektorów na to, jaki ma być zasięg społeczny demokracji w ich socjalizmie, jak również wrogość do istniejącego systemu i stoją­cej na jego czele centralnej politycznej biurokracji.

Widzimy więc, że również interesy technokracji wykraczają poza ramy istniejącego systemu i przeciwstawiają tę warstwę pa­nującej biurokracji. Widzieliśmy też, że cała klasa robotnicza, większość nisko płatnych pracowników najemnych, prawie całe chłopstwo (poza grupą najzamożniejszych), młodzież — czyli przytłaczająca większość społeczeństwa jest dziś pozbawiona pers­pektyw rozwoju i poprawy bytu w ramach istniejącego systemu, a narastający kryzys nieuchronnie pogarsza ich materialne, spo­łecznie i kulturalne warunki egzystencji. W tych warunkach biu­rokracja nie ma możliwości narzucić pozostałym klasom i wars­twom swej hegemonii, jest pozbawiona oparcia społecznego, a co za tym idzie musi sprowadzać swe panowanie do nagiego przy­musu ekonomicznego, administracyjnego i przemocy politycznej, odsłaniając w ten sposób klasową istotę swej dyktatury. Zaostrza się kontrola policji politycznej nad społeczeństwem nie dlatego by miała ona znów stać się molochem, pożerającym samą partię lecz dlatego, że we wszystkich środowiskach zaostrzają się nastroje wrogości wobec panującej biurokracji, a zorganizowanie się sił społecznych oznacza w tej sytuacji śmiertelne niebezpieczeństwo dla systemu. Wyciągnięto z lamusa ustawodawstwo totalnej dyk­tatury stalinowskiej — tzw. Mały Kodeks Karny. Powraca się do oskarżeń z art. 22 MKK (tzw. „szeptanka" — policyjne ściga­nie rozmów prywatnych), art. 23 MKK (policyjne ściganie pry­watnych notatek i korespondencji).

Biurokracja z istoty tłumi inicjatywę społeczną, gdyż pano­wanie jej opiera się na monopolu na organizowanie społeczeń­stwa, oraz na rozbicie samodzielnych sił społecznych. Tendencja ta nasila się jednak w okresie kryzysu systemu: kiedy poszcze­gólne klasy i warstwy nie mają już w ramach systemu perspektyw rozwoju i poprawy bytu, a nawet utrzymania obecnych warunków egzystencji, autentyczna inicjatywa społeczna grozi zawsze obró­ceniem się przeciw biurokracji. Jest zatem niebezpieczna. W szcze­gólności wszelkie inicjatywy związane z rozwojem myśli społecz­nej i wzbogacaniem kulturalnego i ideowego życia poszczególnych środowisk — kluby dyskusyjne, stowarzyszenia kulturalne i tp. — są poddane surowej kontroli i traktowane przez władze jako potencjalne niebezpieczeństwo. To samo dotyczy przejawów sa­modzielnej aktywności ideowo-politycznej i dyskusji w żywszych organizacjach młodzieżowych i partyjnych, o czym członkowie partii i ZMS na Uniwersytecie wiedzą z własnego doświadczenia.

Nie mając już możliwości narzucenia reszcie społeczeństwa swej hegemonii biurokracja nie posiada dziś własnej ideologii; nic nie zastąpiło rozbitej w latach 1956-57 oficjalnej doktryny stalinowskiej. Swe posunięcia polityczne i gospodarcze biurokra­cja motywuje najchętniej „interesem narodowym". Interes naro­dowy, jeśli nie jest interesem poszczególnych klas i warstw z których składa się społeczeństwo, może być tylko interesem pań­stwa, czyli tej klasy, w ręku której znajduje się władza państwa. Biurokracja w nacjonalistyczny sposób mistyfikuje swój interes klasowy, przedstawiając go jako ogólnonarodowy; ale w warun­kach kryzysu społecznego nacjonalizm głoszony z pozycji władzy niewiele ma szans na zdobycie poparcia społecznego.

Nie mając oficjalnego, zwartego systemu ideologicznego, a jednocześnie kontrolując środkami organizacyjnymi, administra­cyjnymi i policyjnymi całokształt życia zbiorowego i wszelkie formy życia ideowego w kraju, biurokracja w dobie ogólnego kry­zysu tępi przejawy samodzielnej ideowości. Ideowość jest bowiem świadomością ludzi społecznie działających w warunkach kryzysu, gdy interesy przytłaczającej większości społeczeństwa nie mogą już być zrealizowane w ramach systemu i obracają się przeciw niemu, autentyczna działalność społeczna, związana z interesami środowiska i autentyczna ideowość muszą w końcu obrócić się przeciw biurokracji.

Sytuacja ta odbija się szczególnie dotkliwie na środowisku in­teligencji twórczej, gdyż jej funkcją społeczna jest naukowe for­mułowanie myśli społecznej i artystyczne formułowanie idei. Kry­zys ideowy w społeczeństwie oznacza dla tego środowiska kryzys twórczy, a wszelkie próby jego przezwyciężenia, samodzielności ideowej twórców są tłumione administracyjnie. Naukowcy, pisa­rze, artyści zaangażowani są dyskryminowani w polityce wydaw­niczej, kulturalnej, pozbawiani dostępu do środków masowej in­formacji, a więc możliwości wykonywania zawodu; pisma społeczno-literackie przejawiające minimum samodzielności są likwi­dowane i zastępowane przez organy bojkotowane przez najwybit­niejszych twórców; zaostrzanie cenzury prewencyjnej zwęża i tak już niewielki margines swobody zawodowej inteligencji twórczej. W ten sposób kryzys ideowy staje się źródłem kryzysu twórczo­ści kulturalnej.

Kryzys ideowy pociąga za sobą również kryzys wartości i norm moralnych, szczególnie dotkliwy dla młodzieży, która kształ­tuje swój pogląd na świat i swe ideały życiowe. Produktem jego są postawy cyniczne, jawne karierowiczostwo, chuligaństwo; masowe kradzieże również nie są zjawiskiem tylko ekonomicznym.

Cały ten kryzys stosunków społecznych wynika z faktu, że stosunki produkcji, na których opiera się panowanie biurokracji, stały się hamulcem rozwoju gospodarczego i źródłem kryzysu ekonomicznego, a co za tym idzie całe społeczeństwo pozbawio­ne zostało perspektyw rozwoju i możliwości zaspokojenia minimal­nych interesów klasowych w ramach systemu. A zatem, podobnie jak kryzys ekonomiczny nie może być przezwyciężony na grun­cie obecnych stosunków produkcji, również ogólny kryzys spo­łeczny nie może być przezwyciężony w ramach istniejących sto­sunków społecznych. Każdy dzień ich trwania pogłębia kryzys, a rozwiązanie jego jest możliwe tylko przez obalenie panujących stosunków produkcji i stosunków społecznych. Rewolucja jest koniecznością rozwoju.

W warunkach ogólnego kryzysu systemu biurokracja jest w społeczeństwie izolowana. Po jej stronie nie opowie się żadna klasa społeczna. Co najwyżej bogate chłopstwo i drobnomieszczaństwo może zachować neutralność. Ale tylko klasa robotnicza swymi warunkami życia i pracy zmuszona jest do obalenia biu­rokracji. Istotne źródła kryzysu ekonomicznego i społecznego tkwią, jak widzieliśmy, w stosunkach produkcji w sektorze wiel­koprzemysłowym, tj. w stosunkach w jakie wchodzą ze sobą w procesie produkcji klasa robotnicza i centralna polityczna biu­rokracja. Rewolucja jest więc przede wszystkim konfliktem po­między tymi dwiema podstawowymi klasami społeczeństwa prze­mysłowego. Stąd klasa robotnicza musi być jej główną i przewod­nią siłą. Rewolucja, która obali system biurokratyczny, jest zatem z natury rzeczy rewolucją proletariacką.

Mówi się często, że potężny aparat władzy dysponujący no­woczesnymi środkami materialnej przemocy, jest dziś sam przez się wystarczającym oparciem dla klasy panującej i pozwala jej na trwałe utrzymywanie się przy władzy nawet bez żadnego popar­cia społecznego i hegemonii. Jest to, mimo pozorów nowoczes­ności nieporozumienie tak stare jak społeczeństwo klasowe i państwo. Widzieliśmy w październiku 1956 roku jak potężna ma­china przemocy okazała się na Węgrzech bezsilna i rozpadła się w ciągu kilku dni. Klasa robotnicza produkuje i transportuje broń, służy w wojsku, wytwarza całą materialną potęgę państwa. Mury więzień, koszar i arsenałów są trwałe nie dlatego, że zrobiono je z solidnego materiału, lecz dlatego, że strzeże ich hegemonia klasy panującej, lub autorytet władzy, lęk, pogodzenie się z istniejącym porządkiem społecznym. Istnienie tych psychicz­nych murów pozwala władzy mocno usadowić się w murach z cegły. Kryzys społeczny pozbawia władzę hegemonii, autorytetu, przeciwstawia jej ogromną większość społeczeństwa, wreszcie zmusza klasę robotniczą do występowania przeciw panującej biu­rokracji. Nieuchronne pogłębianie się kryzysu podkopuje psy­chiczne mury, które są prawdziwą ochroną władzy. Sytuacja re­wolucyjna obala je: wówczas mury z cegły nie stanowią już prze­szkody. Wobec niemożliwości przezwyciężenia kryzysu ekonomicz­nego i społecznego w ramach systemu biurokratycznego rewolucja jest nieunikniona.

IX. Międzynarodowe problemy rewolucji

Mówią nam: „żyjemy w centrum europejskich konfliktów. Świat podzielony jest na obozy, obie strony posiadają broń ato­mową. Wszelkie ruchy rewolucyjne są w tej sytuacji zbrodnią przeciw Narodowi i ludzkości. Polska racja stanu wynikająca z sytuacji międzynarodowej i położenia geograficznego nakazuje zachowanie spokoju i posłuszeństwa wobec władzy. Inaczej grozi nam atomowa zagłada lub w najlepszym razie interwencja czoł­gów zaprzyjaźnionego mocarstwa, jak na Węgrzech. W tych wa­runkach analizowanie struktury społecznej, rozważania nad war­tością dodatkową, tworzenie programów politycznych — to za­jęcia pozbawione sensu lub szkodliwe. Aby budować socjalizm, trzeba przede wszystkim istnieć”.

Jest to argumentacja polityczna, zatem nie jest rzeczą obojęt­ną, kto i w jakim celu ją głosi. Czynią to po pierwsze sami przedstawiciele władzy, choć nie zawsze wypada im postawić wszystkie kropki nad ,,i". Czynią to poza tym ludzie, którzy niechętnie przyznają się do związków z władzą, chętnie nato­miast sugerują, że w głębi duszy nastawieni są opozycyjnie. Gło­szą jednak posłuszeństwo wobec władzy, a więc występują po jej stronie i jej pozycji. Jako propagandyści systemu, mówią; jako domniemani opozycjoniści milczą; sprzeciw nie wykracza poza intymną sferę ich przeżyć duchowych. Faktycznie więc na­leżą do obozu władzy i są orędownikami panującej biurokracji.

Argumentacja ta ma w sobie, delikatnie mówiąc, coś dwu­znacznego: przywódcy i propagandyści systemu dysponującego wszelkimi środkami przemocy i zniszczenia, w imię zachowania pokoju wzywają masy do posłuszeństwa. Jako typowy argument ,,z pozycji siły", szantaż ten może być racjonalny i przekonywu­jący: spróbujmy więc spokojnie rozpatrzyć to rozumowanie, nie łudząc się, że jest ono łagodną perswazją.

1. Rozumowanie to opiera się na założeniu, że rewolucja jest wynikiem spisku i zbrodnią przeciw pokojowi wewnętrznemu lub światowemu. Jest to tradycyjny argument wszystkich ideolo­gii antyrewolucyjnych, głoszonych z pozycji różnego rodzaju dyk­tatur, używany w rozprawach sądowych i stąd między innymi dobrze znanych historii ruchu robotniczego. Jest to typowe ro­zumowanie policyjne. W rzeczywistości rewolucje są produktem kryzysu struktur ekonomicznych i społecznych, a więc zjawiskiem nieuchronnym, prawidłowością rozwoju społeczeństw.

Rewolucja jest ze społecznego punktu widzenia zawsze aktem siły. Zwraca się bowiem przeciw panowaniu klasy, która dyspo­nuje władzą państwową i przeciwstawia siłę ruchu społecznego sile państwowego aparatu ucisku i przemocy. Rewolucja jest jed­nak wystąpieniem ogromnej większości społeczeństwa przeciw panowaniu mniejszości. Towarzyszy jej kryzys władzy politycz­nej i rozchwianie aparatu przemocy. Dlatego nie musi ona być aktem zbrojnym. Możliwość uniknięcia wojny domowej zależy od tych czynników, które ograniczają towarzyszący rewolucji chaos i paraliżują możliwości zbrojnego przeciwdziałania klasy panującej, a więc od siły, świadomości i organizacji ruchu rewo­lucyjnego.

My nie stoimy ponad historia, my podlegamy jej prawom. Rewolucja jest nieuchronnym następstwem ogólnego kryzysu sys­temu; jej organizacyjne i programowe przygotowanie zmniejsza jej społeczne koszty. Jeśli coś jest tu zbrodnią przeciw pokojowi wewnątrz kraju, to polityka panującej biurokracji, która najpierw stara się zdezorganizować i pozbawić świadomości politycznej ma­sy, a potem próbuje złamać rewolucyjny ruch mas środkami zbroj­nej przemocy. Pamiętamy Poznań i Budapeszt.

2. Argument czołgów radzieckich. Mówi się, że ewentualna rewolucja w Polsce spowodowałaby niechybnie interwencję zbroj­ną ZSRR, której wynik z wojskowego punktu widzenia nie budzi wątpliwości. Autorzy tego rozumowania zakładają, że wszystko odbywa się w „jednym z osobna wziętym kraju", gdzie w dro­dze wyjątku istnieją konflikty klasowe, podczas gdy w państwach ościennych nie ma klas, a są tylko armie regularne z określoną ilością czołgów i samolotów. Rewolucja nie przekracza więc gra­nic narodowych i nie wywołuje poza ich obrębem żadnych skut­ków.

Ten bardzo swoisty „realizm polityczny" jest całkowicie sprzeczny z doświadczeniem historycznym. Kryzysy rewolucyjne miały zawsze charakter międzynarodowy. Rok 1956 nie był pod tym względem wyjątkiem. Jak jednak widzieliśmy, biurokracja dysponowała wówczas rezerwami ekonomicznymi i społecznymi, które umożliwiały rozwiązanie kryzysu, manewr reformatorski. Pozwoliło to zahamować rozwój rewolucji w Polsce, zapobiec powstaniu sytuacji rewolucyjnej w Czechosłowacji, NRD i w ZSRR, a tym samym izolować i rozbić rewolucję węgierską. Obecna faza kryzysu charakteryzuje się brakiem rezerw niezbęd­nych dla manewru. Dotyczy to nie tylko Polski, lecz również Czechosłowacji, NRD, Węgier a także samego Związku Radziec­kiego. Trudno przewidzieć w którym z tych krajów rewolucja się rozpocznie; pewne jest jednak, że nie skończy się na nim. Kry­zys społeczny w żadnym z tych krajów nie może być rozładowa­ny, nawet tymczasowo, przez reformy i ustępstwa. W ramach sys­temu nie ma już z czego ustępować, ani co reformować. W tych warunkach ruch rewolucyjny rozszerzyć się musi w skali obozu, a możliwości interwencji zbrojnej biurokracji radzieckiej (o ile będzie ona jeszcze przy władzy) nie da się zmierzyć ilością po­siadanych czołgów i samolotów, lecz napięciem konfliktów kla­sowych wewnątrz ZSRR.

Rewolucja antybiurokratyczna niewątpliwie podważa stabilizację polityczną neokapitalizmu. Nie stanowi jednak dla niego zagrożenia równie bezpośredniego jak dla biurokracji. W każdym razie jest rzeczą nieprawdopodobną, aby imperializm zachodni, który chętnie zająłby miejsce obalonej biurokracji, zdecydował się dla tego celu na interwencję zbrojną. Klasa robotnicza w roz­winiętych krajach zachodnich wywalczyła sobie i społeczeństwu stosunkowo szeroki margines swobód demokratycznych. W tych warunkach wojna wymaga odpowiedniego przygotowania opinii. Zbrojna krucjata przeciw krajom antybiurokratycznej rewolucji jest z tego punktu widzenia niemożliwa: wywołałaby ona sprze­ciw opinii, opór mas, czynna walkę antywojenną klasy robotni­czej, która jest tam potężną i zorganizowaną siłą polityczną. Neokapitalizm jest ponadto zagrożony przez rewolucję kolonial­ną. Wreszcie, wojna interwencyjna przeciw rewolucji antybiuro­kratycznej grozi przerośnięciem w światowy konflikt nuklearny, co jest równoznaczne z samobójstwem.

3. Argument bomby atomowej jest nowoczesnym dodatkiem do tradycyjnego arsenału argumentów antyrewolucyjnych. Dziś, gdy zapasy broni nuklearnej są aż nadto wystarczające dla znisz­czenia świata, wszelkie rewolucje są zbrodnią nie tylko przeciw pokojowi wewnętrznemu, ale przeciwko ludzkości. Argument ten powtarzają na różne sposoby elity kierownicze dwóch wielkich bloków, dzielących władzę nad światem; będąc w posiadaniu arsenałów wypełnionych środkami nuklearnej zagłady, koła kie­rownicze imperializmu i międzynarodowej biurokracji nawołują masy do zachowania posłuszeństwa w imię uniknięcia światowej wojny atomowej.

Wojna jest przedsięwzięciem o charakterze ekonomicznym i opiera się na pewnego rodzaju kalkulacji. Światowa wojna ato­mowa byłaby z punktu widzenia celów obydwu bloków nonsen­sem; prowadziłaby ona do zagłady, jeśli nic całej ludzkości to przynajmniej głównych mocarstw i najgęściej zaludnionych, roz­winiętych gospodarczo i cywilizacyjnie części świata. A więc by­łaby samobójstwem. Dwa główne bloki nie dążą zresztą do wza­jemnego zniszczenia, lecz prowadzą konkurencję ekonomiczną, polityczną i dyplomatyczna, w oparciu o ustalony podział stref wpływów. W ich walce z ruchem rewolucyjnym broń atomowa jest środkiem szantażu. Wiadomo jednak, że od zakończenia II-ej wojny światowej w różnych częściach świata trwają nieustannie wojny rewolucyjne, a równolegle i niezależnie od nich dwa głów­ne bloki, dysponujące bronią atomową prowadza swoją politykę napięć i zbliżeń. Na ten oczywisty fakt zwrócili ostatnio uwagę przywódcy biurokracji chińskiej, gdy konflikt z biurokracją ra­dziecką, dążenie do wzmocnienia swej samodzielności i pozycji międzynarodowej pchnęły ich do sojuszu z siłami rewolucji kolo­nialnej.

Biurokracja mówi wiele o konieczności utrzymania pokoju na bazie przestrzegania status quo, czyli zachowania posłuszeń­stwa. Ale za każdym razem, gdy panowanie jej było zagrożone, nie wahała się użyć siły zbrojnej. Wprowadziła czołgi przeciw demonstrującym robotnikom berlińskim w czerwcu 1953 roku, uczyniła to samo w stosunku do robotników poznańskich w 1956 roku i w stosunku do robotników Nowoczerkaska w 1962 roku; rozpętała prawdziwą wojnę przeciw węgierskiej klasie robotniczej.

Przywódcy państw imperialistycznych rywalizują z biurokracją w pokojowej frazeologii. Ale historia ostatniego dwudziesto­lecia jest wypełniona interwencjami zbrojnymi i wojnami przeciw rewolucji kolonialnej; od stłumienia walki wyzwoleńczej party­zantów greckich, poprzez Koreę, Wietnam, Algierię, Kubę aż po Kongo i ostatnie akty agresji przeciw DRW.

Jest rzeczą zrozumiałą, że rzecznicy ideowi klas panujących nie lubią zastanawiać się nad społecznymi przyczynami niebez­pieczeństwa wojennego, a „rozważania nad wartością dodatkową" uważają za niepożądane. W rzeczywistości sprawa ta nigdy nie była bardziej paląca niż dzisiaj, gdy alienacja pracy przybiera for­mę materialną zagrażającą istnieniu ludzkości, gdy produkt dodat­kowy wytworzony przez robotników zachodnich, przez wyzyski­wane przez imperializm narody, przez robotników radzieckich obraca się przeciw nim już nie tylko w klasycznej postaci policji, więzień, „marines" i jednostek pancernych, lecz groźnie przeciw­stawia się całej ludzkości w postaci środków atomowej zagłady. Źródłem niebezpieczeństwa wojennego są narastające konflikty społeczne, które rodzą i pogłębiają w miarę kryzysu swego pano­wania nad światem system antyludowej dyktatury. Dotyczy to w pierwszym rzędzie imperializmu, który nie będąc w stanie utrzy­mać swego panowania nad krajami zacofanymi, mnoży wojny in­terwencyjne i awanturnicze manewry polityczne ,,na krawędzi wojny". Dotyczy to jednak również międzynarodowej biurokra­cji; pamiętamy kryzys berliński 1961 roku, pamiętamy awantur­nicze zainstalowanie wyrzutni radzieckich na Kubie, związane z tym zagrożenie rewolucji kubańskiej i pokoju światowego, pa­miętamy akcję czołgów radzieckich w Berlinie 1953 r. i regu­larną wojnę interwencyjną przeciw rewolucji węgierskiej. Kota kierownicze obydwu głównych bloków zdają sobie niewątpliwie sprawę z nonsensowności światowej wojny nuklearnej. Jednocześ­nie jednak gromadzą one i produkują broń atomową, czynią z niej narzędzie politycznego szantażu, a panowanie ich nieuchronnie rodzi i pogłębia kryzys wewnętrzny i międzynarodowy, mno­ży napięcia, konflikty i wojny kontrrewolucyjne. A więc zagraża ludzkości.

Wszelka dezorganizacja ruchów rewolucyjnych na świecie wzmacnia dyktatury antyludowe i ich możliwość zbrojnej inter­wencji, nadaje procesowi rewolucyjnemu charakter żywiołowy, a w konsekwencji zwiększa ryzyko konfliktów wojennych. Niebez­pieczeństwo wojny może być ostatecznie usunięte dopiero wraz z likwidacją jego społecznych źródeł — imperializmu i biurokra­tycznej dyktatury. Szansę ograniczenia tego niebezpieczeństwa dziś i jego całkowitego wyeliminowania w przyszłości daje ludzkości zorganizowany, świadomy swych celów międzynarodowy ruch rewolucyjny.

5. Biurokracja a ruch rewolucyjny na świecie. Młoda republi­ka radziecka mogła z powodzeniem obronić się przed interwencją państw imperialistycznych dzięki walce klasy robotniczej Zacho­du i fali ruchów rewolucyjnych, która ogarnęła świat pod koniec I-szej wojny światowej i po zwycięstwie rewolucji rosyjskiej. Utrzymanie się i ogólny rozwój Rosji Radzieckiej jako państwa robotniczego zależał od rezultatów walki rewolucyjnej w innych krajach, przecie wszystkim w uprzemysłowionych krajach Zacho­du. Lenin i Trocki i inni przywódcy bolszewiccy doskonale zda­wali sobie sprawę z tego: wiedzieli, że tylko inna rewolucja mo­że być rzeczywistym sojusznikiem państwa dyktatury proletariatu. Dlatego ideologia i polityka zagraniczna Rosji Radzieckiej miała w tym pierwszym okresie charakter internacjonalistyczny. W mia­rę biurokratyzacji państwa radzieckiego i przekształcania się elity nowej władzy w klasę panującą, sytuacja ta uległa zmianie. Ruch rewolucyjny przestał być naturalnym sojusznikiem. Dopóki jest on podporządkowany dyrektywom biurokracji radzieckiej, może być wygodną monetą przetargową i narzędziem realizacji intere­sów państwowych ZSRR. (tj. interesów panującej biurokracji) w rywalizacji z blokiem imperialistycznym. Stabilizacja kapitalizmu i odpływ fali rewolucyjnej na Zachodzie przyczyniły się do biuro­kratyzacji partii komunistycznych i do ich podporządkowania dy­rektywom WKP(b), co oznaczało praktycznie podporządkowa­nie interesów rewolucji i klasy robotniczej w krajach kapitalis­tycznych bieżącemu interesowi dyplomatycznemu biurokracji ra­dzieckiej. Skutki znamy.

Natomiast każda samodzielna, zwycięska rewolucja jest dla biurokracji groźna. Jest ona bowiem z natury rzeczy aktem su­werennym mas ludowych, a więc jej przykład i zaraźliwe idee go­dzą w hegemonię ideowa biurokracji nad własnymi masami. Co więcej, zwycięskie rewolucje nie poddają się dyktatowi biurokracji radzieckiej, a więc naruszają międzynarodowy monolit jej pa­nowania, co groźne jest również dla monolitu wewnętrznego. Pierwszym krajem samodzielnej zwycięskiej rewolucji po Il-giej wojnie światowej byk Jugosławia, drugim Chiny. Skutki znamy.

Dlatego biurokracja radziecka kieruje się zasadą: tak daleko sięgnie „socjalizm", jak daleko zajdzie jej armia. W imię tej za­sady najpierw próbowała podporządkować kierownictwu swej policji i swych urzędników a następnie zdradziła rewolucję w Hiszpanii; zabroniła komunistom francuskim i włoskim prowa­dzenia rewolucyjnej walki o władzę w rewolucyjnej sytuacji 1945-46 r.; zdradziła rewolucję w Grecji; starała się wywrzeć nacisk na komunistów chińskich, aby zaniechali rewolucyjnej walki z armią Czang-Kai szeka.

Wyrwanie dużej grupy krajów spod dominacji kapitalistycz­nej było i jest czynnikiem sprzyjającym rewolucyjnej walce z im­perializmem. Ale biurokratyzacja tych państw jest czynnikiem hamującym rozwój rewolucji kolonialnej i walkę klasy robotni­czej wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Poprzez swą politykę zagraniczną, opartą o podział stref wpływów z imperia­lizmem i ciążenie do utrzymania istniejącego stanu rzeczy; poprzez swą ideologię, sankcjonującą tę politykę, wreszcie poprzez swój wpływ na oficjalne partie komunistyczne, międzynarodowa biu­rokracja przeciwstawia się rewolucji antykapitalistycznej. Rewo­lucja kolonialna wymyka się jednak spod jej kontroli; jest z po­wodzeniem organizowana i kierowana przez ugrupowania stoją­ce poza oficjalnymi partiami komunistycznymi. Przykładem Kuba, przykładem Algieria.

Kontrola światowej biurokracji nad światowym ruchem ko­munistycznym również przeżywa pogłębiający się kryzys. Począt­ki jego nie przypadkowo zbiegły się z początkami kryzysu wew­nątrz naszego obozu i pierwszymi rewolucjami antybiurokratycznymi w Polsce i na Węgrzech. Walka z dyktaturą biurokracji sprzyja wyzwoleniu światowego ruchu robotniczego i rewolucyj­nego spod jej kontroli. Zwycięska rewolucja antybiurokratyczna położy tej kontroli kres; jest ona naturalnym sojusznikiem ruchu rewolucyjnego na świecie.

X. Program

Dotychczas rozpatrywaliśmy rewolucje jako grabarza starego społeczeństwa. Jest ona zarazem twórcą nowego. Czy klasa ro­botnicza, która z natury rzeczy jest główną i przewodnią siłą rewolucji, zdolna jest do wysunięcia realnego programu?

Realny program tej klasy społecznej, której klasowy interes najbardziej odpowiada wymogom rozwoju gospodarczego, a co za tym idzie, na gruncie panowania tej klasy otwierają się pers­pektywy rozwoju i zaspokojenia potrzeb pozostałych klas i warstw, czyli realizacja interesu ogólnospołecznego.

Interes klasowy robotników wymaga zniesienia biurokratycz­nej własności środków produkcji i wyzysku. Nie znaczy to, że robotnik otrzymywać ma w formie płacy roboczej równowartość wytworzonego produktu. Z poziomu rozwoju sił wytwórczych w nowoczesnym społeczeństwie wynika konieczność takiego społecz­nego podziału pracy, w którym istnieją sektory nieprodukcyjne, utrzymywane z produktu materialnego wytworzonego przez ro­botnika. Zatem również w warunkach demokracji robotniczej ko­nieczne będzie wydzielenie z tego produktu części przeznaczonej na akumulację, na utrzymywanie i rozwój służby zdrowia, oświa­ty, nauki, kultury, świadczeń socjalnych, oraz tych wydatków na administrację i aparat władzy politycznej, które klasa robotnicza uzna za niezbędne z punktu widzenia własnych interesów. Istota wyzysku tkwi nie w tym, że płaca robocza reprezentuje tylko część wartości nowowytworzonego produktu, lecz w tym, że produkt dodatkowy jest robotnikowi odbierany przemocą i wykorzystywany na cele, które są mu obce i wrogie; w tym, że sam cel produkcji ł procesu akumulacji obcy jest interesom robot­nika, zaś sektory nieprodukcyjne służą utrzymaniu i umocnieniu panowania biurokracji (lub burżuazji) nad produkcją i społeczeń­stwem, a więc w pierwszym rzędzie nad pracą i życiem społecz­nym klasy robotniczej.

Zniesienie wyzysku oznacza zatem stworzenie takiego syste­mu, w którym zorganizowana klasa robotnicza będzie panować nad swoją pracą i jej produktem; będzie wyznaczać cele produk­cji społecznej, decydować o podziale i wykorzystaniu dochodu narodowego, a zatem określać rozmiar i kierunki inwestycji, roz­miary i. przeznaczenie wydatków na świadczenia socjalne, służbę zdrowia, oświatę, naukę, kulturę, rozmiary wydatków na aparat władzy, oraz bieżące zadania tego aparatu. A więc sprawować bę­dzie władzę ekonomiczną, społeczną i polityczną w państwie.

Z obecnego poziomu rozwoju sił wytwórczych wynika jednak nieuchronność takiego społecznego podziału pracy, w którym funk­cja zarządzania oddzielona jest od funkcji wytwarzania. Musi być robotnik i musi być dyrektor. W procesie produkcji klasa robot­nicza nie jest zorganizowana do rządzenia, lecz do wykonywania. Aby rządzić, musi ona specjalnie do tego celu zorganizować siebie samą i swoje państwo.

Jak musi być zorganizowana klasa robotnicza i jej państwo, aby mogła ona panować nad pracą i jej produktem?

I. Jeśli nie ma demokracji robotniczej w fabryce, nie może jej być na dłuższą metę również w państwie. Bowiem tylko w fabryce robotnik jest robotnikiem i spełnia swą zasadniczą funk­cję społeczną. Gdyby w miejscu pracy pozostał on niewolnikiem, to wszelka wolność poza miejscem pracy stałaby się rychło wolno­ścią od święta, czyli wolnością fikcyjną.

Klasa robotnicza nie może więc panować nad swoją pracą i jej produktem nie mając kontroli nad warunkami i celami swej pracy w fabryce. W tym celu musi ona zorganizować się w zakła­dach w Rady Robotnicze dla zarządzania przedsiębiorstwem. Dy­rektora musi uczynić funkcjonariuszem podporządkowanym Ra­dzie, kontrolowanym, angażowanym i zwalnianym przez Radę.

Ale wszystkie kluczowe decyzje, składające się na zarządza­nie przedsiębiorstwem, są dziś podejmowane przez centralę. W takich warunkach Rada Robotnicza pozbawiona będzie praktycz­nie władzy. Dyrektor związany jest z natury rzeczy z organami, które podejmują wiążące decyzje, a więc z centralnym aparatem zarządzania gospodarczego. Rada Robotnicza w tej sytuacji mu­siałaby nieuchronnie przekształcić się w dodatek do dyrekcji, na podobieństwo dzisiejszych KSR.

Aby móc zarządzać przedsiębiorstwami przez swoje Rady Ro­botnicze, klasa robotnicza musi więc usamodzielnić przedsiębior­stwo. Tym samym stworzy ona wstępny warunek demokracji ro­botniczej, a zarazem dostosuje stosunki zarządzania do nowego klasowego celu produkcji (jak już wykazywaliśmy w rozdz. III centralistyczny system zarządzania jest narzędziem organizacyj­nym produkcji dla produkcji, podczas gdy produkcja dla spożycia narzuca tzw. system zdecentralizowany). W ten sposób, czyniąc pierwszy krok do urzeczywistnienia swego programu klasa robot­nicza realizuje niejako „po drodze" to, co najdalej idące i postę­powe w programie technokracji: samodzielność przedsiębiorstwa. Klasa robotnicza i technokracja wkładają jednak w to pojęcie z gruntu odmienną treść społeczna. Dla technokracji samodzielność przedsiębiorstwa oznacza pełną władzę dyrekcji w fabryce. Dla klasy robotniczej oznacza ona samorządność załogi. Dlatego właś­nie klasa robotnicza nie może ograniczyć się do zarządzania za­kładami przez Rady. Wówczas bowiem zrealizowałaby tylko pro­gram technokracji, a tym samym nałożyła na siebie nowe jarzmo.

Podstawowe decyzje dotyczące podziału i wykorzystania do­chodu narodowego mają z natury rzeczy charakter ogólnospołecz­ny, tj. podejmowane są w skali całej gospodarki narodowej — a więc mogą zapadać tylko centralnie. Gdyby te centralne decyzje pozostały poza zasięgiem wpływów klasy robotniczej, nie mogła­by ona panować nad wytworzonym przez siebie produktem, a tym samym nad swoją pracą. Samorząd robotniczy ograniczony do szczebla zakładu stałby się nieuchronnie fikcją, osłaniającą władzę dyrekcji w fabryce i panowanie nowej biurokracji, zwią­zanej politycznie z technokracja w państwie. Wyzysk zostałby w takich warunkach utrzymany, a cały stary bałagan powróciłby w nowej formie.

II. Dlatego konieczne jest, aby klasa robotnicza poza Radami w zakładach pracy zorganizowała się w przedstawicielstwa załóg fabrycznych w kraju, tj. w system Rad Delegatów Robotniczych na czele z Centralną Radą Delegatów. Poprzez system Rad klasa robotnicza decydować będzie o narodowym planie gospodarczym, czyli wyznaczać cele produkcji społecznej, podejmować decyzje o podziale i wykorzystaniu swego produktu, korygować te decy­zje i na bieżąco kontrolować ich wykonanie. W ten sposób Rady wszystkich szczebli będą organami władzy ekonomicznej i poli­tycznej, ustawodawczej i wykonawczej. Będą organami naprawdę wybieralnymi, gdyż wyborcy zorganizowani na naturalnej zasadzie produkcyjnej będą mogli w każdej chwili, niezależnie od termi­nów kadencji, odwoływać swych przedstawicieli i zastąpić ich no­wymi delegatami. W ten sposób przedstawicielstwa załóg robot­niczych staną się kośćcem proletariackiej władzy państwowej.

III. Gdyby jednak przedstawiciele robotników w Centralnej Radzie Delegatów mieli do dyspozycji tylko jeden projekt po­działu dochodu narodowego, przedstawiony przez Rząd lub kie­rownictwo jedynej partii politycznej, ich cała rola ograniczałaby się do mechanicznego przegłosowania. Jak wykazywaliśmy w roz­dziale I monopolistyczna partia rządząca nie może mieć robot­niczego charakteru; staje się ona nieuchronnie partią dyktatury nad klasa robotniczą, organizacją biurokracji, służącą do dezorga­nizowania i utrzymywania w posłuszeństwie robotników i całego społeczeństwa.

Aby system Rad mógł stać się wyrazicielem zorganizowanej woli, zorganizowanej opinii i zorganizowanej działalności mas robotniczych, klasa robotnicza musi zorganizować się na zasa­dach wielopartyjności. Co oznacza wielopartyjność robotnicza w praktyce? Prawo każdej grupy politycznej, posiadającej oparcie w środowisku robotniczym, do wydania własnego pisma, głosze­nia swego programu przez środki masowej informacji, organizo­wania kadry działaczy i agitatorów, tworzenia partii. Wielopar­tyjność robotnicza wymaga wolności słowa, druku, zgromadzeń, likwidacji cenzury prewencyjnej, pełnej swobody badań nauko­wych, twórczości literackiej i artystycznej. Bez wolności opracowywania, publikowania wyrażania w formie naukowej, publi­cystycznej i artystycznej różnych nurtów ideowych, a więc bez pełnej swobody dla inteligencji twórczej nie ma demokracji ro­botniczej.

W warunkach wielopartyjności robotniczej różne partie zgło­szą w Centralnej Radzie Delegatów własne warianty podziału dochodu narodowego, a więc stworzone zostaną warunki dla ro­zeznania alternatyw i prawdziwego wyboru zarówno dla samego centralnego przedstawicielstwa klasy robotniczej, jak też dla za­łóg robotniczych, wybierających i odwołujących swych delegatów.

Mówimy o wielopartyjności robotniczej nie dlatego, byśmy uważali za celowe i możliwe ograniczenie dostępu do partii sa­mych robotników. Robotniczy charakter wielopartyjności wynika z charakteru władzy państwowej, zorganizowanej jako system Rad. W tych warunkach partie, dążące do wpływu na władzę politycz­ną, mogą go uzyskać jedynie poprzez zdobycie wpływów w zało­gach robotniczych.

Tym samym opowiadamy się przeciw systemowi parlamentar­nemu. Doświadczenie obydwu dwudziestoleci wykazuje bowiem, że nie stanowi on zabezpieczenia przed dyktaturą, a jednocześnie nawet w najdoskonalszej postaci nie jest on formą ludowładztwa. W systemie parlamentarnym partie rywalizują o głosy wyborców: z chwilą, gdy kartki wyborcze zostaną wrzucone do urny, pro­gramy wyborcze mogą być wrzucone do kosza. Posłowie w par­lamencie czują się związani tylko z kierownictwem partii, która wysunęła ich kandydaturę. Wyborcy są zorganizowani w okręgi na zasadzie czysto formalnej; są więc zatomizowani, a prawo od­woływania posłów jest fikcją. Udział obywatela w życiu poli­tycznym sprowadza się do tego, że czyta on wypowiedzi przy­wódców w prasie, słucha ich przez radio i ogląda przez telewizję, a raz na cztery lub pięć lat udaje się do urny, by zadecydować, przedstawiciele której partii mają nim zarządzać. Reszta dzieje się z jego mandatu, lecz bez jego udziału. W dodatku parlament jest władzą wyłącznie ustawodawczą. Tzw. aparat władzy wy­konawczej staje się w tych warunkach jedyną władzą rzeczywistą, kontrolowaną przez tych, którzy dysponują siłą materialną, tj. produktem dodatkowym. Tak więc system parlamentarny — to system w którym klasa robotnicza i całe społeczeństwo na mocy własnego głosowania pozbawione jest wpływu na władzę.

Formalnemu głosowaniu raz na cztery lub pięć lat przeciw­stawiamy stały udział klasy robotniczej, zorganizowanej w sys­tem Rad, partie polityczne i Związki Zawodowe, w podejmowa­niu, korygowaniu i kontroli wykonania decyzji gospodarczych i politycznych wszystkich szczebli. W społeczeństwie kapitalistycznym nad parlamentem stoi burżuazja, dysponująca wartością do­datkowa; w systemie biurokratycznym nad fikcją parlamentu pa­nuje niepodzielnie centralna polityczna biurokracja. W systemie demokracji robotniczej, jeśli reprezentacja ogółu obywateli będzie miała formę parlamentu, będzie nad nim stała zorganizowana w Rady klasa robotnicza, dysponująca materialną podstawą bytu spo­łeczeństwa — produktem swej pracy.

IV. Klasa robotnicza nie może decydować o podziale wytwo­rzonego przez siebie produktu bezpośrednio, a tylko poprzez swą reprezentację polityczną na szczeblu centralnym. W dodatku nie jest ona klasą całkowicie jednolitą w swych interesach. Dlatego nieuniknione są sprzeczności pomiędzy decyzjami przedstawi­cielstw robotniczych a interesami t dążeniami poszczególnych za­łóg, czy poszczególnych oddziałów klasy robotniczej. Sam fakt oddzielenia funkcji zarządzania od funkcji wytwarzania zawiera w sobie możliwość wyobcowania się władzy wybieralnej, zarówno na szczeblu przedsiębiorstwa, jak i na szczeblu państwa. Gdyby robotnicy pozbawieni byli możliwości samoobrony przed decyzja­mi systemu przedstawicielskiego poza głosowaniem, tj. tymże systemem, wówczas obróciłby się on przeciwko tym, których ma reprezentować. Gdyby klasa robotnicza pozbawiona była moż­liwości obrony przed własnym Państwem, demokracja robotnicza stałaby się fikcją. Obronę tę powinny zapewnić zupełnie nieza­leżne od państwa Związki Zawodowe z prawem do organizowa­nia strajków ekonomicznych i politycznych. Poszczególne partie polityczne, rywalizując o wpływy w Związkach Zawodowych, bę­dą walczyły o utrzymanie ich robotniczego charakteru.

V. Aby instytucje demokracji robotniczej nie przekształciły się w fasadę, poza którą mógłby powrócić cały stary bałagan, formy demokratyczne musza być wypełnione żywą treścią aktyw­ności mas robotniczych. Dla administratorów, fachowców, po­lityków, sprawy publiczne są zawodem, mają więc oni niezbęd­ny czas i wiedzę, by się tymi sprawami zajmować. Robotnik jest w procesie produkcji wykonawca, z zawodu stoi przy maszynie. Aby mógł on aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym, trzeba mu na to dać niezbędne minimum czasu i wiedzy. W tym celu należy w ramach ustawowego, płatnego czasu pracy wydzielić pewną ilość godzin tygodniowo na powszechne naukę robotni­ków. W ramach tych godzin robotnicy zgrupowani w zespołach produkcyjnych, będą dyskutowali nad zgłoszonymi przez poszcze­gólne partie wariantami planu gospodarczego kraju, zakładu, re­jonu. Są to sprawy zbyt trudne i nie nadające się do popularnego przedstawienia tylko wówczas gdy usiłuje się ukryć klasowy sens dokonywanego podziału dochodu narodowego. Przedstawiciele poszczególnych partii politycznych, biorąc udział w godzinach nauki robotniczej, będą zbliżać klasę robotniczą do swoich pro­gramów, a jednocześnie zbliżać swoje programy do klasy robot­niczej.

VI. W systemie demokracji robotniczej nie może być utrzy­mana w żadnej postaci policja polityczna, ani armia regularna. Antydemokratyczny charakter policji politycznej jest dla każdego oczywisty. Natomiast wokół armii regularnej klasy panujące zawsze szerzą wiele mitów, które częściowo przyjmują się w społeczeństwie.

Na czym polega istota armii regularnej? Jest to organizacja, w ramach której setki tysięcy młodych ludzi wyrywa się z ich środowisk, izoluje w koszarach i przy pomocy brutalnych metod wybija z głowy samodzielność myślenia, ucząc mechanicznego wykonywania wszelkich rozkazów zhierarchizowanego, zawodo­wego dowództwa. Jest to zatem taka organizacja podstawowej siły zbrojnej państwa, która odrywa tę siłę od społeczeństwa tak, aby można ją było w każdej chwili społeczeństwu przeciwstawić. Dlatego nie wystarczy zmiana dowódców: armia regularna, po­dobnie jak policja polityczna, z istoty swej jest narzędziem anty-ludowej dyktatury. Jak długo jest ona zachowana, klika gene­rałów może zawsze okazać się silniejsza od wszelkich partii i Rad.

Mówi się, że armia regularna jest niezbędna dla obrony kra­ju. Jest tak istotnie w warunkach antyludowej dyktatury, gdy trudno zmusić wielką masę ludzi do walki w obronie państwa, które nie do nich (należy), inaczej niż strachem i terrorem, na którym oparta jest organizacja armii regularnej; w każdym razie uzbrojenie mas poza ramami tej organizacji stwarza śmiertelną groźbę dla systemu, a co za tym idzie armia regularna jest dla niego jedyną możliwością organizacji siły zbrojnej.

Natomiast doświadczenie wojen rewolucyjnych w Wietnamie, Algierii, na Kubie wykazuje, że uzbrojeni robotnicy i chłopi, o ile wiedzą o co walczą i utożsamiają swe interesy z interesami rewolucji, nie są gorsi od armii regularnej. Dotyczy to zwłaszcza małego kraju, zagrożonego kontrrewolucyjną interwencją obcego mocarstwa: w wojnie armii regularnych nie ma on żadnych szans, a skutecznie bronić się może tylko metodami wojny ludowej. Wojsko regularne potrzebne jest agresorom, prowadzącym woj­ny kolonialne i interwencyjne; potrzebne jest dyktaturom antyludowym do utrzymania w posłuszeństwie mas. Ta ostatnia funk­cja występuje w czystej postaci w krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie wojsko odgrywa wyłącznie wewnętrzną, policyjną rolę. Występuje ona zresztą wszędzie, gdzie istnieje wojsko regularne — również w Polsce, jak dowodzą choćby wypadki poznańskie.

Nawet niezależnie od tego, czy dochodzi do starć między ro­botnikami a wojskiem, armia regularna pozostaje zawsze narzę­dziem przemocy nad klasą robotniczą i społeczeństwem, podob­nie jak pałka pozostaje zawsze narzędziem do bicia, niezależnie od tego, czy jej właściciel musi z niej akurat zrobić pożytek czy nie. W systemie demokracji robotniczej armia regularna nie za­pewnia obrony przed kontrrewolucją, przeciwnie — sama może stać się źródłem i narzędziem kontrrewolucyjnego przewrotu. Mu­si więc być zlikwidowana.

Aby uniemożliwić obalenie swej demokracji, klasa robotni­cza musi być uzbrojona. Dotyczy to szczególnie robotników wiel­koprzemysłowych, którzy powszechnie powinni być zorganizowa­ni w podporządkowanej systemowi Rad milicji robotniczej. Kadra fachowców wojskowych spełniać powinna funkcję instruktorów, szkolących milicję robotniczą, zatrudnianych i podlegających Ra­dom. W ten sposób podstawowa siła militarno-represyjna w pań­stwie związana zostanie bezpośrednio z klasą robotniczą, która będzie zawsze gotowa do zbrojnej obrony swego państwa i swo­jej rewolucji.

Ze względów technicznych konieczne jest zachowanie stałych jednostek wojskowych w specjalnych rodzajach broni (wojska rakietowe, lotnictwo, flota i tp.). Żołnierze tych oddziałów po­winni być rekrutowani spośród robotników wielkich zakładów przemysłowych i przez czas służby wojskowej powinni zachowy­wać związek ze swą załogą, oraz wszelkie prawa robotników.

VII. Produkcja rolna odgrywa zbyt istotną rolę w gospodar­ce, a chłopstwo w społeczeństwie, by program robotniczy mógł pominąć sprawy wsi. Przyszłością rolnictwa są niewątpliwie wiel­kie, wyspecjalizowane i uprzemysłowione przedsiębiorstwa uspo­łecznione. Techniczną podstawą takiej organizacji produkcji wiej­skiej może stworzyć tylko uprzemysłowienie rolnictwa. Wymaga to ogromnych inwestycji, których realizacja zajmie przynajmniej 20-25 lat. W obecnych warunkach techniczno-ekonomicznych wszelkie próby powszechnej kolektywizacji oznaczają wywłasz­czenie chłopstwa, a więc mogą być dokonane tylko wbrew nie­mu, metodami policyjnej dyktatury nad ludnością wiejską. Kon­sekwencją byłby spadek produkcji rolnej i obrócenie systemu po­licyjnej dyktatury przeciw samej klasie robotniczej. Taka kolekty­wizacja jest do pogodzenia jedynie z systemem biurokratycznym. Dla demokracji robotniczej oznaczałaby ona śmierć, a więc jest nie do przyjęcia.

Wolna, niczym nie ograniczona gra sił rynkowych w warun­kach indywidualnej własności ziemi i przy obecnej strukturze rol­nej prowadzi do kapitalizacji typu farmerskiego. Pozbawia bowiem rozproszone gospodarstwa drobne możliwości koncentracji środków inwestycyjnych, niezbędnych dla ich rozwoju, a w kon­sekwencji przesuwa większą część środków inwestycyjnych wsi do gospodarstw najzamożniejszych. Oznacza to racjonalizację gos­podarki rolnej poprzez głęboki kryzys, upadek gospodarstw naj­biedniejszych, brak perspektyw i poniewierkę ludności małorol­nej. Dla przemysłowej klasy robotniczej oznacza to drożyznę arty­kułów pierwszej potrzeby, oraz bezrobocie. Rozwiązanie takie jest do przyjęcia dla technokracji — naturalnego sojusznika ten­dencji farmerskiej — natomiast nie do przyjęcia dla demokracji robotniczej.

Dla klasy robotniczej celem produkcji jest rozwój spożycia ogromnej masy ludzi, żyjących dziś na poziomie minimum egzy­stencji. Jak już widzieliśmy (rozdz. VI), biurokracja spycha spo­życie większości nawet poniżej tego poziomu, pozbawia gospo­darkę chłopską nadwyżek, a rolnictwo — perspektyw rozwoju, gdyż dąży do minimalizacji realnego wydatku na siłę roboczą i traktuje konsumpcję społeczną jako zło konieczne.

Klasa robotnicza zainteresowana,jest w obaleniu tych stosun­ków między gospodarką chłopską a państwem. Interes klasy ro­botniczej wymaga szybkiego rozwoju produkcji rolnej — bez wzrostu spożycia — poprzez rozwój masy drobnych i średnich gospodarstw indywidualnych, a więc wzrost ich możliwości in­westycyjnych oraz konsumpcyjnych. To właśnie czyni klasę ro­botniczą wyrazicielem interesów większości chłopstwa, a tym sa­mym stwarza podstawę rzeczywistego sojuszu pomiędzy nimi.

Dla realizacji wspólnego interesu klasy robotniczej i ogrom­nej większości chłopstwa należy:

— po pierwsze, zredukować sztucznie rozwierane przez pań­stwo biurokratyczne ,,nożyce cen", jako obciążenie pozbawiające materialnej podstawy rozwoju właśnie gospodarstwa drobne i średnie, oraz opodatkować progresywnie gospodarstwa najzamożniejsze.

— po drugie, przechwytywana przez państwo w formie po­datków lub jakąkolwiek inną drogą część produktu pracy chłop­skiej musi — po odjęciu kwoty odpowiadającej udziałowi chłop­stwa w wydatkach na administrację — powrócić na wieś w po­staci inwestycji socjalnych i kulturalnych, oraz pomocy ekonomiczno-technicznej państwa, przeznaczonej w pierwszym rzędzie na intensyfikację gospodarstw drobnych i karłowatych.

Aby to wszystko osiągnąć, ludność chłopska musi zorganizo­wać się na zasadach ekonomicznych, oraz wyłonić swoje przed­stawicielstwo polityczne. Musi stworzyć własne organizacje pro­dukcyjne. Konieczne jest bowiem znalezienie perspektyw dla blisko 60% ludności chłopskiej, wegetującej na drobnych gos­podarstwach i posiadającej nadwyżki siły roboczej, a jednocześnie nie wolno dopuścić do rozdęcia inwestycji w przemyśle. Wymaga to wykorzystania nadwyżek siły roboczej w dodatkowej produk­cji intensywnej — hodowli, uprawie warzyw i owoców, oraz przetwórstwie produktów hodowlanych i warzywno-owocowych. Jest to bardzo trudne, a w przypadku przetwórstwa wręcz nie­możliwe do osiągnięcia rozproszonymi siłami drobnych gospo­darstw. Warunkiem powodzenia jest zatem utworzenie zrzeszeń mało i średniorolnych gospodarstw indywidualnych dysponują­cych nadwyżką siły roboczej. Zrzeszenia te w oparciu o posia­daną ziemię, kooperację pracy i pomoc państwa w formie nisko­procentowych kredytów, udział w małych inwestycjach, zabez­pieczenie transportu i tp., uruchomią małe zakłady przetwórcze, wspólnie zorganizują wyspecjalizowaną produkcję warzywniczą i hodowlaną, wspólnie zorganizują zaopatrzenie i zbyt. Jest to naj­tańsza droga do zwiększenia produkcji deficytowych artykułów żywnościowych i przezwyciężenia niedorozwoju przemysłu spo­żywczego, a jednocześnie jedyna droga do intensyfikacji karłowa­tych i drobnych gospodarstw przy jednoczesnym zatrudnieniu na miejscu nadwyżek siły roboczej.

Trzeba stworzyć gospodarstwom chłopskim warunki do spe­cjalizacji produkcji, bez której nie ma racjonalnego gospodarowa­nia. Jednocześnie w kontaktach z państwowymi przedsiębior­stwami skupu producenci chłopscy muszą być zorganizowani, aby obronić się przed sztucznym zaniżaniem cen. Izolowany produ­cent chłopski, zawierający „dobrowolną" umowę z państwem jest bowiem bezsilny wobec państwowego monopolu rynku. Dla­tego niezależnie od tworzenia organizacji produkcyjnych, ludność wiejska musi utworzyć własną, powszechną organizację zaopatrze­nia i zbytu gospodarstwa chłopskiego. W tych warunkach sto­sunkowo nieliczne, ale odgrywające istotną rolę ze względu na swe rozmiary i siłę ekonomiczną gospodarstwa najzamożniejsze nie będą miały możliwości przekształcenia się w farmy kapitalistyczne; zabraknie taniej siły roboczej i taniej ziemi, tj. produktu ruiny słabych gospodarstw. Grupa najzamożniejszych będzie jed­nak miała możliwości zwiększenia produkcji w oparciu o własne środki inwestycyjne, o ile potrafi zastąpić brakującą siłę najemną mechanizacją.

Ponieważ przemysł jest decydującym sektorem gospodarki, kierunki rozwoju produkcji przemysłowej wyznaczają generalne linie rozwoju całej gospodarki narodowej. Klasa robotnicza dys­ponująca produktem swojej pracy będzie tym samym wytycza­ła ogólne ramy rozwoju innych sektorów, a więc również rolnictwa. Ale w tych najogólniejszych granicach, które zakreśla dla całej gospodarki poziom, struktura i rozwój produkcji przemysło­wej, chłopstwo musi mieć kontrolę nad produktem swej pracy. Plany rozwoju rolnictwa, rozdziału pomocy ekonomicznej Pań­stwa, wykorzystania funduszu inwestycji socjalnych i kultural­nych na wsi i tp. nie mogą być jednostronnie narzucone ludności wiejskiej przez państwo. Wówczas bowiem władzę nad chłop­stwem sprawowałby z konieczności rozbudowany i wyobcowany aparat, praktycznie wymykający się spod kontroli klasy robotni­czej i mogący rozciągnąć własną kontrolę nad klasą robotniczą. Dlatego interes demokracji robotniczej nakazuje, a zbieżność inte­resów klasy robotniczej i większości wsi umożliwia polityczną samorządność ludności chłopskiej.

Ekonomiczne organizacje producentów chłopskich, o których pisaliśmy powyżej nie wystarczają do zapewnienia chłopstwu kon­troli nad tą częścią jej produktu, która jest przejmowana przez państwo i ma być zwrócona wsi w postaci różnego rodzaju in­westycji finansowych bezpośrednio przez państwo, oraz pomo­cy państwowej dla gospodarstw chłopskich. Zadanie to może spełnić tylko polityczna reprezentacja producentów chłopskich w skali kraju, wyłoniona w oparciu o ekonomiczne organizacje i po­lityczne partie chłopskie. Dla demokracji robotniczej konieczny jest sojusz z większością ludności wiejskiej. Dlatego klasa robot­nicza jest głęboko zainteresowana w takiej samodzielności ruchu chłopskiego, która pozwoli mu reprezentować interesy większości wsi, a nie tylko wąskiej warstwy najzamożniejszych gospodarzy.

VIII. Rewolucji antybiurokratycznej nie uważamy za sprawę wyłącznie polską. Analizowane przez nas sprzeczności ekonomicz­ne i społeczne występują w dojrzałej postaci we wszystkich uprze­mysłowionych krajach biurokratycznych: w Czechosłowacji, NRD, na Węgrzech, w ZSRR.

Nie uważamy również rewolucji za wyłączną sprawę klasy robotniczej w państwach dyktatury biurokratycznej. System biu­rokratyczny przedstawiany jako socjalizm przez propagandę ofi­cjalną Wschodu i Zachodu, przez partie burżuazyjne i oficjalne partie komunistyczne, kompromituje socjalizm w oczach mus lu­dowych rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Biurokracja mię­dzynarodowa i jej siła przewodnia — biurokracja radziecka oba­wia się wszelkich autentycznych ruchów rewolucyjnych na świe­cie, gdyż zagrażają one monolitowi międzynarodowemu jej sys­temu, a także monolitowi wewnętrznemu, na którym opiera się jej dyktatura nad własną klasą robotniczą. Dążąc do stabilizacji międzynarodowej i wewnętrznej swego systemu w oparciu o po­dział sfer wpływów z kapitalizmem, biurokracja poskramia ruchy rewolucyjne na własnym terytorium, oraz hamuje przez swój wpływ na oficjalne partie komunistyczne, rozwój ruchów rewo­lucyjnych w Ameryce Łacińskiej, Azji, Afryce. Rewolucja anty-biurokratyczna jest więc sprawą międzynarodowego ruchu robot­niczego i ruchu na rzecz rewolucji kolonialnej w krajach afrykań­skich, azjatyckich i w Ameryce Łacińskiej. Jest częścią świa­towego procesu rewolucyjnego.

Jak każda rewolucja, zagraża ona ustalonemu porządkowi świa­ta i jest zagrożona przez siły broniące tego porządku. Międzyna­rodowa biurokracja, w miarę sił wewnętrznych jakie posiadać może jeszcze w momencie kryzysu, będzie starała się zdusić kraj lub pierwsze kraje zwycięskiej rewolucji. Imperializm zachodni będzie starał się skorzystać z naszej rewolucji, by zastąpić dykta­turę biurokracji nie lepszą od niej dyktaturą kapitalistycznych mo­nopoli.

Naszym sojusznikiem przeciwko interwencji czołgów radziec­kich jest klasa robotnicza rosyjska, ukraińska, węgierska, czeska. Naszym sojusznikiem przeciw naciskom i groźbom ze strony im­perializmu jest klasa robotnicza przemysłowego Zachodu, jest rozwijająca się rewolucja kolonialna w krajach zacofanych. Prze­ciwko porozumieniu międzynarodowej biurokracji i międzynaro­dowej burżuazji imperialistycznej, utrzymujących systemy dykta­tury antyludowej w swoich sferach wpływów, wysuwamy trady­cyjne robotnicze hasło: „proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!".

Klasa robotnicza musi przeprowadzić wszystkie te zmiany w dziedzinie stosunków politycznych, społecznych i ekonomicznych po to, aby zrealizować swój klasowy interes, tj. panowanie nad własną pracą i jej produktem. Czy program jej jest realny?

Czyniąc pierwszy krok do jego urzeczywistnienia, tj. usamo­dzielniając przedsiębiorstwo, klasa robotnicza stwarza niezbędne warunki dla przystosowania produkcji do potrzeb, likwidacji mar­notrawstwa nadwyżki ekonomicznej, wykorzystania intensywnych czynników wzrostu gospodarczego. To samo uczyni technokracja. Celem produkcji dla klasy robotniczej jest jednak spożycie na najszerszej bazie społecznej, a nie luksusowa konsumpcja warstw uprzywilejowanych. Dlatego panowanie klasy robotniczej nad produkcją zapewnia najbardziej radykalne przezwyciężenie głów­nej sprzeczności ekonomicznej, hamującej dziś rozwój gospodarki i społeczeństwa: sprzeczności między rozbudowanym potencja­łem wytwórczym a niskim poziomem społecznej konsumpcji. A zatem stosunki produkcji oparte na demokracji robotniczej stwa­rzają najszersze perspektywy rozwoju gospodarki i społeczeństwa.

Swym odrębnym, klasowym interesem robotnicy reprezentują jednocześnie interesy ekonomiczne masy niskopłatnych pracow­ników najemnych, oraz drobnego i średniego chłopstwa, czyli przytłaczającej większości ludności wiejskiej i miejskiej.

Niewola klasy robotniczej jest istotnym źródłem niewoli po­zostałych klas i warstw społecznych: wyzwalając siebie samą, klasa robotnicza wyzwala jednocześnie całe społeczeństwo.

Aby wyzwolić siebie, musi ona zlikwidować policję politycz­ną; czyniąc to wyzwala ona całe społeczeństwo od strachu i dyk­tatury.

— musi ona zlikwidować armię regularna, a tym samym wyzwala żołnierza od koszmarnej poniewierki,

— musi ona wprowadzić system wielopartyjny, a tym samym dać wolność polityczną całemu społeczeństwu,

— musi ona zlikwidować cenzurę prewencyjną, wprowadzić pełną wolność prasy, twórczości naukowej i kulturalnej, tworze­nie i rozpowszechniania różnych kierunków myśli społecznej. Tym samym wyzwala ona pisarza, artystę, naukowca, dziennika­rza, stwarza w najszerszej skali warunki dla swobodnego speł­niania przez inteligencję jej właściwej funkcji społecznej,

— musi ona poddać aparat administracyjny stałej kontroli i stałemu zwierzchnictwu swych demokratycznych organizacji, a więc zmienić także stosunki istniejące dziś wewnątrz aparatu: tym samym czyni ona zwykłego urzędnika człowiekiem wolnym od poniżającej feudalnej zależności od biurokratycznej hierarchii,

— musi ona zapewnić chłopstwu kontrolę nad jego produk­tem, samorządność ekonomiczną, społeczna i polityczną: tym sa­mym zmienia chłopa z wiecznego, bezsilnego przedmiotu wszel­kiej władzy w aktywnego obywatela, zorganizowanego i posiada­jącego udział w decyzjach kształtujących warunki jego życia i pracy.

W proces;e produkcji robotnik zajmuje miejsce najbardziej upośledzone. Dlatego klasa robotnicza bardziej, niż jakakolwiek inna część społeczeństwa potrzebuje demokracji: każda rezygna­cja z demokracji obraca się w pierwszym rzędzie przeciw robot­nikom. Dlatego demokracja robotnicza jest zarazem społecznie najszersza i stwarza najpełniejsze warunki dla swobodnego roz­woju całego społeczeństwa.

Odrębny, klasowy interes robotników odpowiada więc naj­bardziej wymogom rozwoju gospodarczego, a w konsekwencji najpełniej reprezentuje interes ogólnospołeczny. Program klasy robotniczej jest zatem realny.

Czy zostanie on zrealizowany? To już zależy od tego, jak bę­dzie przygotowana klasa robotnicza pod względem ideowym i or­ganizacyjnym w momencie kryzysu rewolucyjnego. A więc także od tego, co już dziś będą robić ludzie, którzy program demokracji robotniczej uznają za własny.

XI. Kontrargumenty

W ostatnim rozdziale naszego dokumentu (Co robić?) wy­mieniliśmy między innymi tendencje społeczno-polityczne dnia dzisiejszego i jutrzejszego, z którymi klasa robotnicza prowadzić musi polemikę i walkę polityczną: technokracja, czyli „socjalizm dyrektorski", partia farmerska, czyli „socjalizm dobrych gospo­darzy", drobnomieszczaństwo, czyli „chrześcijańska demokracja".

W związku z tą deklaracją, programem, oraz samym roz­działem „Co robić?" wysunięto pod naszym adresem kilka istot­nych zarzutów, na które spróbujmy odpowiedzieć. Pierwszy z nich dotyczy stosunku do technokracji.

„Socjalizm dyrektorski" nie zmienia sytuacji robotnika w pro­cesie produkcji, utrzymuje wyzysk, a więc jest nową formą dykta­tury nad klasą robotniczą, większością chłopstwa, inteligencją. Opowiadamy się przeciw niemu nie z kalkulacji, lecz dlatego, że świadomie wybraliśmy inną stronę barykady. Zarzucano nam jed­nak, że zmierzamy do rewolucji proletariackiej, podczas gdy pro­gram technokratyczny jest również rozwiązaniem kryzysu, przy tym może on być zrealizowany przez połączenie presji oddolnej z reformami odgórnymi, a więc bez rewolucji i związanych z nią niebezpieczeństw.

Zauważmy przede wszystkim, że zwolennicy tego poglądu również wybrali swoją stronę barykady, w skutek czego dysku­tujemy z pozycji przeciwstawnych. Sądzimy poza tym, że są oni utopistami mimo, że posługują się tzw. argumentacją realistycz­ną. System technokratyczny w Jugosławii nie zastąpił ukształto­wanego systemu biurokratycznego, lecz wyłonił się w specyficz­nych warunkach międzynarodowych i wynikających stąd specy­ficznych zadaniach gospodarczych wprost z porewolucyjnej płyn­ności stosunków społecznych i politycznych. Wydawałoby się, że w naszym kraju w latach 1956-57 istniały wszelkie warunki ł po­wody do przeprowadzenia technokratycznej reformy: przyniosła­by ona trwałe rozwiązanie kryzysu i trwałą stabilizację. Biurokra­cja jednak do tego nie dopuściła. Sądzimy, że było to dla niej nie do przyjęcia z dwóch powodów. Po pierwsze, była ona już ukształtowaną klasą panującą i wszelkimi sposobami broniła stosunków produkcji, które są podstawą jej panowania. Widzieliśmy zaś (rozdz. III), że reforma technokratyczna oznacza zmianę sto­sunków produkcji. Jeśli argument ten wyda się anachroniczny wczorajszym marksistom, zwracamy uwagę na drugi powód, rów­nież ważny. Żyjemy w stadium ogólnego kryzysu systemu, gdy pozycja klasy panującej jest zachwiana w skutek napięcia i doj­rzałości antagonizmów klasowych. Reforma technokratyczna oz­nacza starcie sił społecznych, walkę polityczną na szczytach wła­dzy, ostry kryzys polityczny i rozszerzenie (choćby przejściowe) swobód politycznych. W dodatku usamodzielnia ona przedsiębior­stwo, i odtąd załogi robotnicze ścierają się już nie z anonimową potęgą Państwa, lecz z dobrze im znaną dyrekcją. W warunkach napięcia sprzeczności klasowych jakie istniały już w 1956 r. oznaczałoby to najprawdopodobniej dalszy rozwój rewolucji i upa­dek biurokratycznej władzy. Jeśli biurokracja nie zdecydowała się na taką reformę wówczas, gdy system posiadał jeszcze rezer­wy ekonomiczne, a nowe kierownictwo niewątpliwy autorytet, tym bardziej nie może tego zrobić dziś, gdy brak jej zarówno re­zerw, czyli materialnej podstawy manewru reformatorskiego, jak też autorytetu i oparcia w społeczeństwie. Że reformy tej nie prze­prowadzono 8 lat temu i nie zamierza się tego uczynić dziś, mimo oczywistych objawów kryzysu gospodarki, to w każdym razie fakt, z którym liczyć się musi nie tylko marksista ale nawet zwy­czajny realista.

„Socjalizm dyrektorski" może zatryumfować nie zamiast re­wolucji, ale z jej okazji lub po niej: może stać się dla demokracji robotniczej czymś w rodzaju Termidora. Nie widzimy powodów, aby działać na rzecz takiego rozwiązania, przeciwnie: w rozdziale programowym staraliśmy się znaleźć środki przeciwdziałające mu.

Zarzucano nam również, że zmierzając do rewolucji, nie wie­my co czynimy. Albowiem może ona doprowadzić tylko do try­umfu sił antysocjalistycznych (podobnie jak wielopartyjność, lik­widacja policji politycznej i tp. zmiany) czy to dlatego, że klasa robotnicza jest w swej masie reakcyjna, czy też dlatego, że żywio­ły burżuazyjne w społeczeństwie są tak potężne.

Zauważmy, że również autorzy tego rozumowania wybrali swoją stronę barykady. Pragną oni bowiem bronić przed klasą robotniczą, rzekomo antysocjalistyczną, istniejącego systemu, któ­ry uważają za socjalistyczny. Biurokracja została w tym rozumo­waniu utożsamiona z socjalizmem, a obrona jej panowania klaso­wego nad masami przedstawiona jako obrona socjalizmu.

Sądzimy, że sprawa ma się akurat odwrotnie, co zresztą sta­raliśmy się wykazać w analitycznej części naszego dokumentu. Panująca biurokracja jest siłą antyrobotniczą, a więc antagonistyczną. Jest to reakcja najpotężniejsza gdyż ma władzę polityczną i panowanie nad produkcją. Żywioły tradycyjnej prawicy spo­łecznej nie mają żadnej bazy ekonomicznej w decydujących sekto­rach gospodarki — przemyśle, budownictwie, transporcie, ban­kach. Elementy drobnej burżuazji — „inicjatywa prywatna" w mieście i tzw. kułackie gospodarstwa na wsi stanowią margines w gospodarce i w strukturze społecznej. Duże znaczenie mają natomiast grupy i prądy polityczne prawicowe, z hierarchią ko­ścielną na czele, manifestujące swój charakter przez nawiązywa­nie do dawnej, reakcyjnej symboliki ideologicznej.

System biurokratyczny budzi uzasadniony sprzeciw i nienawiść mas: jednocześnie utożsamia się on z socjalizmem, tłumi bez­względnie wszelką lewicową opozycję, a tym samym stwarza ideologii prawicowej warunki do rozprzestrzenia się w masach: ludzie szukają ideowych symboli, które by wyraziły ich sprzeciw wobec systemu wyzysku i dyktatury, a w braku opozycji lewico­wej wyrażającej ich istotne interesy, znajdują stare symbole tra­dycyjnej prawicy. W ten sposób dyktatura biurokratyczna sprzy­ja tradycyjnej prawicy politycznej, z niektórymi jej odłamami za­wiera zresztą pakty oparte na kolaboranckich zasadach (PAX), z innymi (hierarchia kościelna) — porozumienia oparte na kom­promisie.

Jedyną skuteczną drogą zwalczania tradycyjnej prawicy nie jest zatem obrona dyktatury biurokratycznej, lecz jej konsekwent­ne zwalczanie i demaskowanie z lewicowych pozycji. Program klasy robotniczej nie posługuje się mglistymi symbolami, lecz realiami społecznymi: w swej krytyce i radykalizmie swych postu­latów program ten dystansuje wszelkie frazesy nacjonalistyczne i klerykalne, zwraca się przeciw samej istocie dyktatury biurokra­tycznej i odpowiada interesom mas. Ma więc wszelkie szansę zwycięstwa w walce o poparcie mas. Walka z prawicą rządzącą i z prawicą w stanie spoczynku jest nierozdzielna. Tym, którzy sądzą, iż demokracja robotnicza otwiera siłom prawicowym dos­tęp do władzy, skoro pozwala na wielopartyjność i pozbawia się takiego narzędzia jak policja polityczna, odpowiadamy: nie mó­wiliśmy o państwie ponadklasowym, lecz o klasowej demokracji robotniczej. Przedstawicielstwa załóg robotniczych są w niej pod­stawą władzy ekonomicznej ł politycznej, a więc klasa robotnicza jest instancją rozstrzygającą w walce pomiędzy partiami politycz­nymi. Istnieje też organizacja skupiająca środki przemocy — mi­licja robotnicza; w odróżnieniu od systemu obecnego, siła militarno-represyjna państwa nie jest w warunkach demokracji robot­niczej przeciwstawiona klasie robotniczej, lecz bezpośrednio z nią związana. Sądzimy, że wszystko to daje klasie robotniczej decydujący głos w państwie. A wiec zabezpiecza przed prawicą: z teza, że klasa robotnicza jest u nas siłą reakcyjną nie zamie­rzamy dyskutować, gdyż nie wyraża ona nic prócz antyrobotniczej świadomości klasowej.

Klasowo robotniczy charakter naszego programu wywołał zresztą również zarzuty w środowisku uniwersyteckim: że pos­tulujemy władzę klasy robotniczej z wyłączeniem reszty społe­czeństwa, że jest to program antyinteligencki, że jest on „nie­nowoczesny".

Jesteśmy przekonani, że autorzy tych zarzutów nie mogą mieć na myśli „państwa ogólnonarodowego", które nie istnieje i praw­dopodobnie nie będzie istniało nigdzie poza programem KPZR.

Być może więc zarzut sprowadza się do tego, że w ramach robotniczego państwa nie uwzględniliśmy form reprezentacji po­litycznej całego społeczeństwa. Trudno jednak przewidzieć z góry szczegóły przyszłego ustroju polityczno-prawnego. Nie pisaliśmy konstytucji przyszłego państwa, lecz program polityczny. Siłą rzeczy mogliśmy w nim zawrzeć tylko to, co decyduje o istocie demokracji robotniczej. Staraliśmy się tylko odpowiedzieć na py­tanie, jak klasa robotnicza musi zorganizować siebie i władzę pań­stwową, aby zrealizować swój podstawowy interes: panowanie nad własną pracą i jej produktem, czyli zniesienie wyzysku.

Ze względu na decydującą rolę sektora przemysłowego w gos­podarce, panowanie nad produkcją przemysłową, czyli nad pracą klasy robotniczej, jest w nowoczesnym społeczeństwie równo­znaczne z panowaniem klasowym i władzą polityczną. Dopóki w społeczeństwie istnieją wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą miejscem w procesie produkcji, pozycją materialną i spo­łeczną, oraz interesami, dopóty parlament lub inna forma repre­zentacji ogólnonarodowej sankcjonować będzie władzę tej klasy, która faktycznie sprawuje kontrolę nad czynnością pracy i po­działem produktu w decydujących sektorach gospodarki. Dlatego likwidacja wyzysku robotników oznaczać musi objęcie przez klasę robotniczą władzy państwowej. Wszelkie pretensje do demokracji robotniczej o to, że jest ona klasowa, są zatem pozbawione sensu. Można jej zarzucić tylko to, że jest robotnicza: jest to jednak oczywiście zarzut wysunięty z pozycji innej klasy, pretendującej do panowania.

Jeśli nieznane nam bliżej „społeczeństwo nowoczesne", które nasi polemiści przeciwstawiają demokracji robotniczej, nie jest dyktaturą biurokracji, ani neokapitalizmem, to zapewne mają oni na myśli system technokratyczny. Nie wiemy jednak, na czym opiera się przekonanie, że w systemie tym rola inteligencji bę­dzie większa, niż w warunkach demokracji robotniczej. Dopóki utrzymuje się wyzysk, konieczne są policyjne, administracyjne i propagandowe środki jego zabezpieczenia: oznacza to nie tylko istnienie np. policji politycznej, ale również apologetyczną funk­cję nauki i kultury. Każdy system oparty na niewoli robotnika, w ten lub inny sposób pozbawia wolności inteligencję. Tylko wy­zwolenie klasy robotniczej zmienia ten stan rzeczy. Z istoty swej demokracja robotnicza zapewnić musi inteligencji wolność znacz­nie szerszą od tej, która możliwa jest w najbardziej parlamentarnej republice burżuazyjnej i w najbardziej „nowoczesnym" królestwie managerów.

Rozwój ekonomiczny i społeczny prowadzi w dalszej pers­pektywie do zniesienia różnic między pracą produkcyjną a nie­produkcyjną, umysłowa a fizyczną, przemysłową a rolniczą. Jest to zbieżne z perspektywicznymi celami klasy robotniczej. Ale dro­ga do społeczeństwa komunistycznego, które zlikwiduje samą sy­tuację najemnego robotnika, oraz związane z nią nieuchronnie upo­śledzenie producenta, prowadzi poprzez klasową demokrację ro­botniczą. Nie pisaliśmy wizji społeczeństwa komunistycznego w XXI wieku; w tej sprawie niewiele możemy dodać do tego, co napisał Karol Marks. Próbowaliśmy natomiast stworzyć pierwszy szkic programu demokracji robotniczej w drugiej połowie XX wieku.

Najwięcej ostrych zarzutów usłyszeliśmy z powodu zawar­tych w rozdziale „Co robić?" wskazań praktycznych, dotyczących działalności strajkowej, oraz tworzenia kółek robotniczych — za­lążków przyszłej partii. Deformując naszą analizę i pomijając pra­wie zupełnie program, referenci oficjalni cytowali obszernie ostat­ni rozdział, by wzbudzić oburzenie przeciw zamiarom naruszania prawa karnego. Zwalnia nas to od konieczności szczegółowego re­ferowania tego rozdziału, ograniczymy się więc do uzasadnienia naszej postawy i odparcia zarzutów.

Uważamy, że kryzys gospodarki i społeczeństwa prowadzi nie­uchronnie do rewolucji. Władza biurokracji nie opiera się dziś na poparciu społecznym, lecz tylko na utrzymywanej przemocą dezorganizacji sił społecznych. Przecie wszystkim na atomizacji klasy robotniczej, pozbawionej programu i partii.

Rewolucja jest niezbędna dla rozwoju społeczeństwa i jest nieunikniona. Ale jej przebieg i rezultaty zależą przede wszystkim od tego, jak będzie do niej programowo i organizacyjnie przygoto­wana klasa robotnicza. Od tego przede wszystkim zależą możli­wości ograniczenia związanego z rewolucją zamętu, a co za tym idzie, szansę jej pokojowego przebiegu i minimalizacji jej kosztów społecznych. Pozbawiona własnej organizacji i własnego progra­mu klasa robotnicza nie może odegrać w rewolucji roli przewodniej, może tylko wynieść na swych barkach do władzy siły nieproletariackie, czyli swych nowych ciemiężycieli.

A zatem przekształcenie się klasy robotniczej w „klasę dla siebie", czyli świadomą swych celów i zorganizowaną siłę poli­tyczną, leży zarówno w interesie tej klasy, jak w interesie roz­woju społecznego. Może się to dokonać jedynie w toku świado­mej działalności, której prowadzenie uważamy za polityczny i moralny obowiązek tych wszystkich, którzy chcą walczyć o reali­zację interesu klasy robotniczej.

Uważamy, że osią tej działalności powinno być dążenie do ujęcia interesów klasy robotniczej w formę programu i szerzenie świadomości politycznych celów klasy, a więc dyskusje nad pro­gramem, oraz integracja załóg robotniczych w walce o ich interesy doraźne, a więc akcje strajkowe. W perspektywie prowadzi to do zorganizowania się klasy robotniczej we własne partie i związki zawodowe.

Oburzano się na nas, że jest to działalność nielegalna, tj. sprzeczna z obowiązującym u nas prawem. Spróbujmy jednak nazwać rzeczy po imieniu. Ani strajk, ani wysuwanie programów i dyskusje nad nimi nie są prawnie zabronione. Prawdą jest na­tomiast, że obowiązujące prawo karne, stworzone lub zachowa­ne przez biurokrację, pozwala jej policyjnie ścigać taką działal­ność. W kraju naszym obowiązuje Kodeks Karny z 1932 roku, narzędzie półfaszystowskiej dyktatury sanacyjnej, oraz Mały Ko­deks Karny, narzędzie totalnej dyktatury stalinowskiej. Obydwa kodeksy, a zwłaszcza Mały, są tak ogólnikowe i elastyczne, że praktycznie nie ograniczają poczynań represyjnych władzy i dają jej wolną rękę. Dlatego można ukarać w majestacie prawa organi­zatora strajku, choć strajk nie jest zakazany, uczestnika dyskusji, choć dyskusje są dozwolone, autora listu prywatnego, choć listy pisują wszyscy. Skoro jednak mówimy o stronie prawnej, przy­pomnijmy, że podstawowym aktem prawnym jest konstytucja. Prawo Karne (zwłaszcza MKK) jest z nią w rażący sposób sprze­czne i obowiązuje, mimo, że ustalono je przed konstytucja. Anty­konstytucyjna jest cenzura prewencyjna, antykonstytucyjne są wszelkie posunięcia likwidujące wolność słowa, druku, zgroma­dzeń, antykonstytucyjna jest sama władza biurokracji. Z punktu widzenia konstytucji strajki, dyskusje polityczne, tworzenie pro­gramów i organizowanie robotników są sprzeczne nie z obowią­zującym prawem, lecz z panującym bezprawiem.

Motywem naszych działań nie była oczywiście sama konsty­tucja, lecz zaangażowanie w walkę o wyzwolenie klasy robotni­czej i społeczeństwa. Skoro jednak zarzuca się nam postępowanie sprzeczne z prawem, musieliśmy wykazać że prawo rozumiane jest przez władzę i jej obrońców w sposób dowolny: za obowią­zujące uznaje się to, co wygodne. W rzeczywistości więc zarzuca się nam nie działanie wbrew prawu, lecz wbrew arbitralnym za­kazom władzy biurokracji. Ten rodzaj moralności, który pozwala czynić tylko to na co władza ma ochotę pozwolić, a więc podnosi posłuszeństwo do rangi cnoty najwyższej, jest nam obcy ze wzglę­du na nasze zaangażowanie i na tradycje, które uznajemy za swo­je. Wbrew zakazom władzy burżuazyjnej działała zepchnięta w podziemie, nielegalna KPP, wbrew zakazom biurokratycznej wła­dzy działała lewicowa opozycja komunistyczna w ZSRR, walcząc z kształtującą się totalną dyktaturą stalinowską. W ten sposób po­stępowały wszystkie ugrupowania i partie walczące przeciw dyk­taturom antyludowym o wyzwolenie klasy robotniczej. Ludzie, którzy nie interesują się walką klas i uważają analizę marksowską za anachroniczną w dzisiejszym świecie, a jednocześnie atakowali nas za wykroczenia przeciw cenzurze partyjnej, a dziś za wykro­czenie przeciw dyscyplinie wymaganej przez władzę państwową, dokonali sporego zwrotu myślowego. Wychowani w dogmatycz­nym marksizmie, odrzucili marksizm zachowując dogmat; zwąt­pili w wartość marksowskiej teorii klas. ale nie wątpią, że w partii nie może być frakcji i że należy słuchać władzy.

Sądzimy, że list ten przyczyni się do przezwyciężenia dezinfor­macji na temat naszego listu i umożliwi członkom Partii i człon­kom ZMS na Uniwersytecie rzetelną dyskusję z naszymi tezami. Chcielibyśmy też uwierzyć, że tym razem Komitet Uczelniany PZPR i Zarząd Uczelniany ZMS, będąc w posiadaniu własnych egzemplarzy listu otwartego, pozwolą zapoznać się z jego treścią właściwym adresatom — tj. wszystkim chętnym członkom obyd­wu organizacji.

Nie wiemy oczywiście, czy w związku z tym listem władze zastosują wobec nas represje administracyjne lub zdecydują się na proces. Uważamy jednak, że mamy pełne prawo zwracać się do organizacji politycznych które usunęły nas ze swych szeregów z listem otwartym wyjaśniającym ogółowi członków tych organi­zacji nasze poglądy i motywy naszego postępowania.

Jacek KUROŃ i Karol MODZELEWSKI

Jacek Kuroń i Karol Modzelewski zostali aresztowani 19 mar­ca 1965 r. Rozprawa odbyła się 13-16 lipca 1965 r. w Sądzie Wojewódzkim dla miasta Warszawy. Zostali skazani za „spo­rządzanie i rozpowszechnianie opracowań szkodliwych dla inte­resów państwa polskiego": J. Kuroń — na 3 lata, K. Modzelew­ski na 3 i pól roku więzienia (Redakcja).