2

2

Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Styl religijny i jego gatunki. Styl biblijny

LITERATURA

• Bajerowa I., J. Puzynina, hasło język religijny, w: Encyklopedia Katolicka,, t.VI, Lublin 1993

• Bajerowa I., Swoistość języka religijnego i niektóre problemy jego skuteczności, Łódzkie Studia Teologiczne 1994 nr 3

• Bieńkowska D., Polski styl biblijny , Łódż 2002

• Grzegorczykowa R., O specyficznych funkcjach wypowiedzi religijnych, Etnolingwistyka 2001 (XIII)

• T. Jelonek, Próba klasyfikacji biblijnych gatunków literackich, Plonia Sacra1998 (XX)m nr 2/46

• Kołakowski L., O wypowiadaniu niewypowiadalnego: język i sacrum, w: J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa (red.), Język a kultura, t. IV, Wrocław 1991

• Makuchowska M., O statusie języka religijnego, w: S. Gajda (red.), Systematyzacja pojęć w stylistyce, Opole 1992

• Makuchowska M., Styl religijny, w: S.Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole 1992

• Makuchowska M., Miejsce języka religijnego w typologii współczesnych odmian polszczyzny, w: Z. Adamek, S. Koziara (red.), Od Biblii Wujka do współczesnego języka religijnego. Z okazji 400-lecia wydania Biblii ks. Wujka, Tarnów 1999

• Pałucka I., Czy istnieje język religijny?, Język Polski 2000 (LXXX)

• Sambor J., Magiczne i religijne (chrześcijańskie) akty mowy, w: S. Gajda, H. Sobeczko (red.), Człowiek- dzieło – sacrum, Opole 1998

• Stachowiak L., hasło: Biblijny styl w: Encyklopedia katolicka , t.2, Lublin 1985

• Wierzbicka A., Co mówi Jezus? Objaśnienia przypowieści ewangelicznych w słowach prostych i uniwersalnych, Warszawa 2002

Wypowiedź religijna to wypowiedź, której celem nadrzędnym jest :

• kontaktowanie człowieka ze światem nadprzyrodzonym

• opis ludzkiej wizji tego świata

• sformułowanie odnośnego systemu wartości i nakazów moralnych

Język religijny:

Węższe rozumienie - język tekstów objawionych, katechetycznych, kaznodziejskich i modlitewnych

Szersze rozumienie - język tekstów teologii, religioznawstwa, historii i psychologii religii



I. Badania nad językiem religijnym

• Schyłek XX w. - wzrost zainteresowania teoretyków języka rolą języka w życiu religijnym: I. Bajerowa, M. Karpluk, J. Puzynina, M. Wojtak, M. Makuchowska, S. Koziara, M. Kamińska, E. Umińska-Tytoń, G. Habrajska, B. Matuszczyk i in.

• Aspekt diachroniczny

• opis genetyczny słownictwa religijnego (M. Karpluk)

• Aspekt synchroniczny

• analiza semantyczna wybranych wyrazów w obrębie terminologii chrześcijańskiej (różnorodne metodologie, np. analiza składnikowa, założenia językoznawstwa kognitywnego, pragmatyki) -(A. Wierzbickiej „Co mówi Jezus? Objaśnienie przypowieści ewangelicznych w słowach prostych i uniwersalnych”)

• badania języka Biblii, jej przekładów – przedmiotem opisu - specyfika leksykalna i gramatyczna (D. Bieńkowska)

II. Styl biblijny – kolebka polskiego języka religijnego

Styl biblijny – reprezentowany w S. i N. Testamencie, występujący także w niektórych utworach piśmiennictwa świeckiego, których autorzy stosują stylizację biblijną, chcąc nadać im podniosły charakter.

Autorzy Biblii i czas jej powstawania

• Biblia - pisana przez okres ponad tysiąca stu lat przez ponad pięćdziesięciu autorów i około stu redaktorów tekstu.

Stary Testament

• najstarsze fragmenty Biblii - niektóre części Pięcioksiąg - z ok. X wieku przed Chrystusem.

• najmłodsze teksty ST - I w p.n.e.

• w tworzeniu Starego Testamentu, trwającym przez okres 900 lat, brało udział około 40 autorów

Nowy Testament

• około 50 roku (List do tesaloniczan, pisany podczas I podróży misyjnej św. Pawła Apostoła)

• około 102 (Apokalipsa św. Jana)

• 11 autorów i kilku redaktorów tekstu

Rozwój kanonu biblijnego

• Nie istnieje jeden kanon biblijny - różnice dotyczą ST. Katolicki kanon biblijny tworzył się przez cztery wieki - był rozeznawany przez Kościół w trakcie dyskusji apologetycznych.

• II i III wieku - polemiki związane z używanym kanonem Starego Testamentu

• IV w.- uznano kanoniczność ksiąg deuterokanonicznych -  synod w Hipponie, 3 sobór w Kartaginie

• najbardziej kategoryczne orzeczenia w sprawie kanonu - XVI w. Sobór Trydencki w reakcji na Reformację, która przyjęła kanon hebrajski (niekonsekwentnie - kolejność ksiąg jak w Septuagincie)

• jako natchnione i kanoniczne pisma ST Kościół katolicki przyjął 46 Ksiąg zawartych w Septuagincie; zostały one umieszczone w łacińskim przekładzie Biblii z IV wieku Wulgacie (św. Hieronim)  

Księgi deuterokanoniczne

• nie zachowały się w języku hebrajskim, wykluczone z kanonu hebrajskiego przez rabinistycznych uczonych zebranych w latach 90-95 w Jamni - w trosce o ortodoksję judaizmu, zagrożonego m.in. szybkim rozwojem chrześcijaństwa, używającego Septuaginty

• z wyjątkiem księgi Syracha – napisane w języku hebrajskim lub aramejskim, jednak oryginalne wersje językowe zaginęły i w IV w. dysponowano tylko ich greckimi przekładami z okresu między III a I wiekiem p.n.e. (Septuaginta)

7 ksiąg w całości oraz kilka fragmentów:

1 i 2 Księga Machabejska

Księga Mądrości

Księga Syracha (Eklezjastyk)

Księga Tobiasza

Księga Judyty

Księga Barucha

z księgi Daniela: modlitwa Azariasza (Dn 3,24-90) i dwa ostatnie rozdziały (Dn 13-14)

fragmenty Księgi Estery w języku greckim

fragmenty Księgi Jeremiasza i Hioba

Kanon ksiąg NT

Zawartość kanonu Nowego Testamentu - jednoznaczna: wszystkie kościoły chrześcijańskie zgodne - tworzy go 27 ksiąg

• cztery Ewangelie

• Dzieje Apostolskie św. Łukasza Ewangelisty

• Listy Apostolskie (21 ksiąg)

• Księga Apokalipsy św. Jana (zwana Księgą Objawienia)

Kanon ST katolicki a protestancki

• Kościoły protestanckie - węższy kanon hebrajski, jednak w układzie ksiąg takim, jak w Septuagincie

• Księgi deuterokanoniczne protestanci nazywają apokryfami

• Protestanckie wydania Biblii są pozbawione ksiąg deuterokanonicznych

Najwcześniejsze kopie

• najstarszy manuskrypt Nowego Testamentu – sprzed 125 r.- fragment Ewangelii Jana (J 18,31-33,37), odnaleziony na terenie Egiptu na papirusie (Papirus Rylandsa)

• najstarszy kompletny tekst Nowego Testamentu (wraz ze Starym Testamentem w układzie ksiąg identycznym z katolicką Biblią) - Kodeks Synajski datowany na około 325 rok

• zwoje z Qumran - kopie wszystkich ksiąg (także ksiąg deuterokanonicznych) Starego Testamentu, z wyjątkiem Księgi Estery - koniec II wieku p.n.e

1. Starożytne przekłady Biblii

Septuaginta 

Peszitta

Wulgata

Targumy

2. Polskie przekłady Biblii Przekłady całego Pisma Świętego 1561  Biblia Leopolity. 1563  Biblia Brzeska 1574 Biblia Nieświeska 1599 Biblia ks. Jakuba Wujka 1632  Biblia Gdańska Przekłady fragmentów Pisma Świętego XV w.- Psałterz floriański 1453 r.- Biblia Królowej Zofii: XVI w - Psałterze: Wróbla (1539), Reja (1541), Kochanowskiego (1579) XVI / XVII w. - Nowy Testament - wydane drukiem przekłady: - Stanisław Murzynowski (1551) - Marcin Bielski (1556) - Jan Nicz (1561) - Marcin Czechowic (1577) - Walenty Szmalec (1606 Współczesne (po 1945 r.) przekłady polskie całości Biblii 1965 Biblia Tysiąclecia 1975 Biblia Poznańska. 1975  Biblia Warszawska, tzw. "brytyjka" 1998  Biblia Warszawsko-Praska (1998) w przekładzie ks.biskupa Romaniuka Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Przekład ekumeniczny z języków oryginalnych, red. M. Kiedzik, J. Warzecha, Towarzystwo Biblijne, Warszawa 2001 Towarzystwo Świętego Pawła (Biblia Paulińska) - to przekład dynamiczny 3. Metodologia tłumaczenia tekstu biblijnego a. Podejście filologiczne (zasada formalnej równoważności) b. Podejście komunikacyjne (ekwiwalencja komunikacyjna lub ekwiwalencja dynamiczna) 4. Cechy stylu biblijnego słownictwo pojęcia - zastąpione obrazami, symbolami, analogiami – semityzmy znaczeniowe biblijne nazwy własne (osobowe, geograficzne) połączenia wyrazowe i stałe formuły językowe słownictwo religijne semityzmy leksykalne (alleluja, Jahwe, rabbi) składnia przewaga parataksy nad hipotaksą polisyndeton (rozpoczynanie zdań od zaików względnych, spójników: tedy, wonczas, zaprawdę, albowiem, i ) nadużywanie zaimka dzierżawczego (Zzuj buty twe z nóg twoich) przestawny (postpozycyjny) szyk przydawki przymiotnikowej i zaimkowej dzierżawczej (krzak gorejący, widzenie wielkie, Pan mój i Bóg mój) składnia wersetowi i paraleliczna składniowe struktury pleonastyczne (np. wprowadzanie wypowiedzi osób 2 czasownikami (I prosił go wielce: mówiąc, A wołając głosem wielkim, rzekł) III. Gatunki języka religijnego 1. Gatunki biblijne Gatunki historyczne - ukazujące Boże działanie w historii człowieka, np. ewangelia, apokalipsa Gatunki mądrościowe - wskazujące postępowanie, które jest właściwą odpowiedzią na zbawcze działanie Boga, np. przypowieść, kazanie 2. Gatunki zrodzone z działalności Kościoła i jego instytucji: utwory odnoszące się do Nowego Testamentu, w tym: pieśni maryjne, pasyjne, bożonarodzeniowe, misteria i dramaty religijne apokryfy i teksty hagiograficzne; niewielkie utwory wchodzące w skład nabożeństwa; utwory modlitewne, np. godzinki utwory o pochodzeniu ludowym, np. kolędy, pastorałki gatunki związane z pasterską działalnością Kościoła (bulle, encykliki) gatunki pragmatyczne (np. spowiedź) liryka metafizyczna i mistyczna (np. poematy religijno-metafizyczne) IV. Typologia wypowiedzi religijnych wg kryterium funkcji Wypowiedzi uobecniające, objawiające Boga (Bóg – nadawca) - funkcja profetyczna: wypowiedzi prorockie, teksty objawień, akty przepowiadania kościelnego Wypowiedzi sprawcze mocą Boga (Bóg – sprawca) – funkcja sakralna: akty sakramentalne Wypowiedzi, których funkcją jest wtajemniczenie, wprowadzenie w misterium – funkcja mistagogiczna: teksty liturgiczne, komentarze liturgiczne Wypowiedzi przywołujące Boga na świadka: przysięgi, akty strzeliste, chrześcijańskie pozdrowienia. Wypowiedzi adresowane do Boga (Bóg – adresat): modlitwa, sakramentalia, egzorcyzmy Wypowiedzi, w których Bóg jest przedmiotem poznawczym: teksty teologiczne, teksty poetyckie o tematyce religijnej, świadectwa religijne. V. Modlitwa Modlitwy według modelu kanonicznego (klasycznego) – zwrot do adresata (odpowiednik anaklezy), elementy wewnętrzne (prośba, podziękowanie wraz z opisem przedmiotu prośby lub podziękowania), element końcowy – określenie nadawcy Modlitwy według modelu alternacyjnego - przekształcona kolejność i liczba segmentów (np. redukcja segmentu finalnego lub rozbudowanie o nowy składnik) Modlitwy według modelu adaptacyjnego - nawiązania do innych wzorców gatunkowych takich jak: podanie, list, wpis do księgi pamiątkowej, wpis do sztambucha, petycja urzędowa, skarga, donos. Indywidualne realizacje modlitwy VI. Cechy stylistyczne prototypowych polskich tekstów religijnych szablonowość (spetryfikowana struktura i schemat kompozycyjny, stały skład leksykalny, powtarzalność pewnych wyrazów i formuł w różnych tekstach), hieratyczność przejawiająca się obecnością słownictwa podniosłego, przestarzałych form gramatycznych i archaizmów leksykalnych, specjalnej metaforyki i symboliki), ekspresywność uwarunkowane charakterystycznym dla religii typem poznania, jak: symboliczność, mataforyczność, brak jednoznaczności specjalne słownictwo: grzech, sakrament, szatan archaiczność specjalna sfera znaczeń (jasny/ ciemny, wysoko/nisko, choroba, życie, żniwa, wygnanie, troska, tajemnica, szata, służyć, skała, rozproszenie, praca, pokój, pokarm, płodność, owoc, ojczyzna, ogień, nowy, naśladować, królestwo, jedność, dziedzictwo, dom, czysty, ciało, chleb, bogactwo. powtórzenia jako zasada budowy tekstów