IDEA MERKANTYLIZMU

I. Powstanie idei merkantylizmu.

Pierwszy samodzielny kierunek w myśli ekonomicznej skupiający się całkowicie na zagadnieniach ekonomicznych - nazwa pochodzi od włoskiego słowa “mercante” - kupiec. Rozwinął się w Europie w XV w. i trwał do połowy wieku XVIII w Anglii i do końca XVIII wieku w Hiszpanii, Portugalii i Niemczech

Stopniowy rozpad feudalizmu i formowanie się w krajach zachodnioeuropejskich systemu kapitalistycznego spowodowały istotne przemiany przyczyniające się do rozwoju handlu międzynarodowego.

Odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą daleko idące skutki zarówno dla Europy, jak i dla odkrytych obszarów.

Rozszerzyła się ogromnie znajomość geografii świata, wzrosło zainteresowanie naukami przyrodniczymi, w nową fazę udoskonaleń weszła żegluga morska, poznano nowe społeczeństwa ludzkie, nowe zwyczaje, odmienne cywilizacje. Odkrycia geograficzne i będąca ich bezpośrednim skutkiem ekspansja kolonialna spowodowały istotne zmiany w życiu gospodarczym Europy. Europa nie ograniczała się jedynie do importu. Wywoziła też do kolonii własne towary, głownie artykuły. Głównym celem wypraw kolonialnych było początkowo zdobycie jak największych zapasów kruszców szlachetnych i innych kosztowności. Panowało powszechne przekonanie, że dobrobyt nie tylko narodów, ale i poszczególnych jednostek zależy od posiadanych zapasów złota i srebra. Nie cofano się więc przed żadnymi środkami, aby zgromadzić ich jak najwięcej. Nic więc dziwnego, że od pierwszej wyprawy Kolumba trwała nieprzerwana eksploatacja bogactw Nowego Świata. Oblicza się, że między rokiem 1503 a 1660 przywieziono do Hiszpanii z Ameryki 2000 ton złota i ponad 18000 ton srebra, a była to tylko część kruszców szlachetnych, które z Nowego Świata przybyły do Europy. Napływ złota i srebra spowodował daleko idące przemiany w ekonomice Europy. Przede wszystkim na skutek napływu kruszców szlachetnych, a w ślad za tym zwiększenia ilości pieniądza w obiegu powstał w drugiej połowie XV wieku zwyżkowy ruch cen, który przybrał na sile w wieku XVI. (Oblicza się, że ceny w XVI wieku wzrosły o 300%). Wzrost cen był zjawiskiem powszechnym, trwającym nieprzerwanie od początków wieku XVII. Wzrost cen nie był jednak równomierny; ceny żywności wzrastały znacznie szybciej niż ceny artykułów przemysłowych. Fakt ten był główną przyczyną zjawiska zwanego dualizmem agrarnym w Europie, czyli rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Europie Środkowo-Wschodniej nastawionej na produkcję zbóż na potrzeby Europy Zachodniej. Wzrost cen stanowił czynnik mobilizujący kapitały i przyczyniający się do ich akumulacji. Premia inflacyjna przyśpieszała obrót towarowy i wpływała na rozwój stosunków kapitalistycznych w Europie. Napływ srebra i złota spowodował w XVI w. w Europie tzw. rewolucję cen, wzrostem handlu międzynarodowego i warstwy kupców i bankierów, koniecznością dysponowania olbrzymim kapitałem, zmianą obowiązujących systemów wartości (bogacenie stało się celem samym w sobie).

Zerwano z moralnymi postawami filozofii Arystotelesa i poglądami Tomasza z Akwinu - ekonomię zorientowaną na “być” zastąpiono kapitalistyczną zasadą “mieć”.

II. Przedstawiciele merkantylizmu

Ze względu na centralne miejsce problemów handlu w polityce gospodarczej w okresie XVI-XVIII wieku, nazywa się ją merkantylistyczną, a cały okres zwany jest epoką merkantylizmu. Zasady merkantylizmu dojrzewały stopniowo w działalności praktycznej rządów oraz w teoretycznych dyskusjach ekonomistów i polityków. Do najwybitniejszych teoretyków merkantylizmu należeli: B. Laffemas, A. de Montchretien, A. Serra, T. Mun, J.Child, Ch. Devant, J. B. Colbert.

Czołowi przedstawiciele doktryny merkantylizmu różnych krajów reprezentowali odmienne poglądy. Jednym z prekursorów tej idei był Jan Baptysta Colbert - minister finansów i marynarki, osobisty doradcą króla. Colbert był zwolennikiem i realizatorem polityki merkantylizmu - systemu ekonomiczno-politycznego, służącego państwom absolutystycznym, którego głównym celem było zbudowanie potęgi państwa w oparciu o potęgę gospodarczą. Colbert już od 1663 roku rozpoczął badania nad zasobami naturalnymi Francji, nad przydatnością poszczególnych regionów kraju dla różnych gałęzi gospodarczych, dla handlu. Starał się o przygotowanie dobrych kadr dla przemysłu, wprowadził zakaz emigracji i wywozu zboża. Dążył do uzyskania dodatniego bilansu gospodarczego, zwiększając eksport, a ograniczając import. W kraju Colbert popierał rozwój manufaktur, wprowadził nową reformę systemu miar i wag, starał się o ujednolicenie go w całym państwie. Dążąc do wytworzenia rynku wewnętrznego zlikwidował cła wewnętrzne, dbał o rozwój rolnictwa, hodowli. W rolnictwie zaczęto uprawiać rośliny przemysłowe. Rozwinął nowe gałęzie przemysłu: sukienniczy, płócienny, jedwabny i szklany. Dla usprawnienia handlu wybudował kanał Langwedocki ( Morze Śródziemne-Ocean Atlantycki). Colbert dążył też do ujednolicenia prawodawstwa, przeprowadził kodyfikację prawa pracy, wydawał nowe ustawy. Z całą konsekwencją znosił przywileje prowincji i miast popierając w ten sposób władzę absolutna króla. Chciał powiększyć dochody państwa na tyle, by monarcha mógł prowadzić politykę ekspansywną. Poza tym Francja w tym okresie czasu (zaczynając od Richelieu) stworzyła świetną flotę oraz armię wojenną i handlową. Armia pozwalała prowadzić państwu politykę kolonialną, w następstwie czego Francja wysunęła się na trzecie miejsce w świecie jako potęga kolonialna, po Anglii i Holandii. Dlatego też Francuzi pojawiali się w różnych częściach świata (Indie, Ameryka Północna i Środkowa, Kanada, Louisiana, Afryka Zachodnia). Rozwijając handel oceaniczny tworzyli różne kompanie handlowe, z których najsilniejsze to: Wschodnioindyjska, Północna, Lewantyńska. Potęga militarna Francji w dużym stopniu była wynikiem ówczesnego ministra wojny Louvois. W organizacji armii przestrzegał wyjątkowego porządku, ścigał wszelkie nadużycia. Ogromny wysiłek skierował na podniesienie jej stanu liczbowego, ulepszenie uzbrojenia i na musztrę. Kierował się przede wszystkim wzorem armii szwedzkiej. Doprowadził do tego, że w czasie pokoju armia liczyła 1450 tys., a w czasie wojny 300 tys. żołnierzy. Doskonaląc organizację, wprowadził jednolite umundurowanie, wiele czasu poświęcał na musztrę , doskonalił technikę walki wprowadzając nowe uzbrojenie (bagnet i broń skałkowa). W sztuce wojennej umocnił rolę piechoty, sztuki fortyfikacyjnej (przełomem w niej były tzw. twierdze Vaubana). W ten sposób armia stała się wzorem dla prawie całej Europy.W Polsce -M. Kopernik, P. Grabowski, J. Wybicki.

II. Istota merkantylizmu

Merkantylizm jest pierwszym zwartym zespół poglądów ekonomicznych powstały w XVI-XVII w., głównie w Anglii i Francji, w związku ze zmianami gospodarczymi wywołanymi rozwojem gospodarki rynkowej (zastępowanie pańszczyzny pieniężnym czynszem dzierżawnym) oraz odkryciami geograficznymi. Merkantylizm opierał się na słusznym przeświadczeniu, że szybki postęp gospodarczy możliwy jest tylko w warunkach gospodarki pieniężnej. Toteż zalecał środki mające na celu zwiększenie obrotów towarowo-pieniężnych (wciągnięcie rolnictwa do wymiany pieniężnej) i pobudzenie produkcji przemysłowej celem uzyskania jak największego dochodu narodowego. Drogi, którymi polityka merkantylistyczna realizowana była w różnych krajach różniły się niekiedy dość znacznie, istniały jednak pewne wspólne zasady właściwe tej polityce. Merkantylizm - oznaczał system polityki gospodarczej i system poglądów ekonomicznych - teoretycznie uzasadniających tę politykę - teoria makroekonomiczna i pro interwencjonistyczna gdzie państwo wyznacza sobie dużą rolę w zakresie gospodarki, pierwsza metoda teoretycznej interpretacji kapitalizmu, stworzył podstawy rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Do rozwoju sił wytwórczych przyczyniło się wynalezienie : prochu strzelniczego, kompasu, koła wodnego, maszyny parowej, druku .

1) Główna uwaga merkantylistów skierowana była na rozwój handlu. Merkantylizm głosił potrzebę zwiększania bogactw w kraju przez korzystny import i eksport. Celem ułatwienia wymiany handlowej merkantyliści zabiegali o unifikację miar, środków obiegowych, wewnętrznych barier celnych - jednym słowem, o usunięcie wszystkich przeszkód stojących na drodze do swobodnej cyrkulacji towarów i pieniądza.

Początkowo merkantyliści uważali, że najlepszym sposobem osiągnięcia i utrzymania pomyślności gospodarczej jest przywożenie do kraju kruszców szlachetnych. Propagowali więc podejmowanie wszelkich kroków, aby bogactwa te, jak również pieniądze (bite wówczas niemal wyłącznie ze złota i srebra) zatrzymać w kraju (poglądy takie nazywały się bulionizmem). W późniejszym jednak czasie merkantyliści zauważyli, że napływ kruszców szlachetnych nie zapewnił dobrobytu pierwszym państwom kolonialnym (Hiszpania, Portugalia). Zaczęto więc głosić potrzebę utrzymania dodatniego bilansu handlowego. Zalecali w tym celu protekcję celną i dążenie do samowystarczalności gospodarczej. Uważali, że należy wszelkimi siłami rozwijać w kraju deficytowe działy produkcji, aby uniezależnić się od przywozu z zagranicy. Przywóz należy ograniczać do najbardziej niezbędnych surowców, a wywozić gotowe produkty. Powyższym celom służyła protekcyjna polityka celna. Merkantylistom nie obce było również pojęcie bilansu płatniczego. Dostrzegali ujemne znaczenie wydatków na przewóz towarów, na ubezpieczenia, widzieli niekorzystne skutki odprowadzania opłat kościelnych za granicę i wydatków na podróże zagraniczne.

2. Zasadę samowystarczalności rozciągali merkantyliści - jakkolwiek z mniejszym naciskiem - również na rolnictwo. Uważali, że opieka nad rolnictwem jest konieczna, ponieważ warstwa chłopska dostarcza żołnierzy i żeglarzy i stwarza rynek zbytu dla przemysłu i handlu.

3. Merkantyliści reprezentowali pogląd, że o dobrobycie i sile państwa decyduje też liczba jego mieszkańców. Potrzebni są oni w handlu, górnictwie, rolnictwie. W XVIII wieku niektóre państwa prowadziły agitację poza swoimi granicami, aby przyciągnąć osadników, a nawet organizowały formalny rabunek ludzi, a zwłaszcza fachowców. Natomiast same zakazywały zupełnie z kraju emigracji rzemieślnikom i innym specjalistom.

4. Zdaniem merkantylistycznych polityków ludność pracująca powinna być możliwie źle opłacana, należy utrzymywać ją na skraju nędzy, bo to zmusza ją do większej wydajności pracy i obniża koszty produkcji, a tym samym zwiększa konkurencyjność własnych towarów na obcych rynkach. Ponadto wszyscy mieszkańcy winni być włączeni w proces pomnażania bogactw kraju. Dlatego też przymusowo zatrudniano niepracującą biedotę: włóczęgów, żebraków, starców, więźniów.

5. Merkantyliści głosili zasadę, że handel zewnętrzny wymaga posiadania własnej floty. Towary należy transportować na własnych statkach. Korzystanie z okrętów innych państw zmniejsza dochody z handlu i pogarsza bilans płatniczy. Ponadto flota handlowa powinna mieć zapewnioną opiekę marynarki wojennej, która może być wykorzystana także jako środek nacisku w stosunkach międzynarodowych.

6. Kolonie, wg. merkantylistów, potrzebne są z wielu względów. Dostarczają surowców, stwarzają rynek zbytu dla własnych produktów. Ludne kolonie zapewniają więcej rąk do pracy. Poza tym posiadanie kolonii podnosi autorytet państwa i pozwala mu na udział w kształtowaniu polityki światowej. Właśnie w okresie merkantylizmu ukształtowały się gospodarcze podstawy europejskiego kolonializmu, które przetrwały do XX wieku.

W interesie rozwoju handlu merkantyliści wypowiadali się za ścisłym powiązaniem kolonii z krajem macierzystym. Domagali się lojalności wobec państwa zarówno ze strony mieszkańców starego kraju, jak i kolonii.

7. Przedstawiciele merkantylizmu występowali przeciwko luksusowi i noszeniu złotych ozdób, przystrajaniu odzieży kosztownościami, itd. Uznawali, że jest to niepotrzebne zamrażanie cennych środków obrotowych. Wskazywali, że przedmioty luksusu sprowadzane są często z zagranicy, wyciągają więc pieniądze z kraju. Nie mieli nic natomiast przeciwko produkowaniu przedmiotów zbytku i eksportowaniu ich za granicę.

.

Reasumując:

• w miarę powstawania w łonie feudalizmu przesłanek kapitalizmu następuje rozwój gospodarki

• merkantylizm - handlować - uzasadnia celowość wprowadzenia przez państwo przyspieszonego rozwoju gospodarczego wskazując jednocześnie najważniejsze - zdaniem merkantylistów-kierunki jego realizacji

• ŹRÓDŁA BOGACTWA KRAJU państwo jest bogate gdy w obiegu znajduje się duża ilość pieniądza

• dodatni bilans handlowy kraju

• działalnością produkcyjną jest produkcja wytwarzana na eksport lub antyimportowa

• celem gospodarowania jest bogactwo określonego kraju nie świata w warunkach ograniczonych zasobów

• POLITYKA EKONOMICZNA PAŃSTWA - ingerencja, organizacja życia gospodarczego, dążenie do osiągnięcia +bilans handlowy [] początkowo bulionizm zakaz wywozu kruszców, następnie nie ograniczanie za wszelką cenę importu i wysokie cła na import, ale rozwój produkcji eksportowej i niskie cła na żywność i surowce, wysokie cła na produkty, które mogą być wytwarzane w kraju

Teoria merkantylizmu została wyparta przez szkołę klasyczna, która wykazała, że ważna jest nie sama nadwyżka w handlu z zagranicą, ale ogólne jej rozmiary. Wiele jednak elementów zachowało aktualność w formie zmodyfikowanej.

---