Ontologia- Etymologicznie słowo wywodzi się z języka greckiego. To on oznacza "to, co jest", "cokolwiek", a więc "ontologia" może oznaczać "naukę o wszystkim, co jest". Termin "ontologia" pojawił się w literaturze filozoficznej w XVII wieku. Po raz pierwszy użył tego słowa Rudolf Goclenius w słowniku filozoficznym zatytułowanym: Lexicon philosophicum quo tamquam clavae philosophiae fors aperiuntur (Frankfurt, 1613). Termin ontologia nie wystąpił tam jako odrębne hasło, lecz jako grekojęzyczna glosa do hasła abstrakcja. Po raz pierwszy w pełnej formie słowa "ontologia" użył w swoim słowniku filozoficznym pomorski teolog Johannes Micraelius. Później używał go w swych pismach niemiecki teolog i filozof Johannes Clauberg, a spopularyzował go Christian Wolff w swym podziale filozofii na ontologię, kosmologię i psychologię (Philosophia prima sive Ontologia...). Podstawowe problemy ontologii: Spór o istnienie desygnatów pojęć ogólnych .Jednym z kluczowych problemów ontologii jest dyskusja na temat istnienia desygnatów pojęć ogólnych mająca źródło w filozofii starożytnej (Platon, Arystoteles) i wyrastająca ze średniowiecznego sporu o uniwersalia. Świat wydaje się składać z bytów o różnej naturze. W języku mamy słowa na określenie konkretnych przedmiotów, jak jabłko czy stół (por. konkret, indywiduum, przedmiot), słowa na określenie rzeczy abstrakcyjnych (por. abstrakt, powszechnik, przedmiot ogólny), jak na przykład Konstytucja 3 maja czy słowa określające własności, na przykład bycie płaskim. Ontologia interesuje się szukaniem kryteriów wyróżniania poszczególnych rodzajów bytu/przedmiotów i rozważa sposoby ich istnienia. Podstawowymi stanowiskami w tej kwestii są:
realizm skrajny (por. idealizm) przypisujący istnienie desygnatom pojęć ogólnych na równi z przedmiotami konkretnymi;
realizm umiarkowany (por. realizm) według którego w konkretnych przedmiotach istnieje coś, co daje ontyczną podstawę dla pojęć ogólnych;
konceptualizm mówiący, że desygnaty pojęć ogólnych istnieją w umyśle;
nominalizm mówiący, że istnieją tylko konkretne przedmioty.
Problem zmiany i identyczności: Przedmioty mają określone własności. Zasada identyczności Leibniza mówi, że jeśli przedmiot x jest identyczny z przedmiotem y, to każda własność x-a jest też własnością y-a. Jednak wydaje się, że przedmioty mogą zmieniać się w czasie. Jeśli popatrzysz jednego dnia na jabłko, a potem popatrzysz na nie innego dnia i będzie miało dziurkę świadczącą o działalności robaka, to wydaje się, że będziesz patrzyć na to samo jabłko. Ontologię interesuje, co decyduje o tym, że przedmiot pozostaje tym samym mimo jego zmian w czasie (poszukiwanie własności istotnych, por. istota).
Natura czasu i przestrzeni: Jabłko leży na stole. W przeciągu kilku godzin lub dni zostanie zjedzone lub zgnije. Istnieje, jak każdy przedmiot materialny, w czasie i przestrzeni. Co to znaczy i jaka jest natura czasu i przestrzeni, to również typowe problemy ontologii.
Możliwość i konieczność: Ontologia zajmuje się również analizą modalności. Powie ktoś, że to jabłko mogłoby nie leżeć na stole, tylko gdzie indziej. Co to znaczy? A może w ogóle mogłoby nie istnieć? Skoro leży na stole, to może oznacza to, że nigdzie indziej nie mogłoby leżeć, bo wszystko co zaistniało, zaistniało z konieczności. Z tym wiąże się też kluczowy w ontologii problem determinizmu/indeterminizmu.
Obecnie całościowe systemy ontologiczne już praktycznie nie powstają, gdyż z jednej strony większość filozofów zgodziła się z argumentami, że takiego systemu nie da się zbudować na skutek trudności wykrytych przez teorię poznania, a z drugiej złożoność i obfitość danych dostarczanych przez nauki przyrodnicze uniemożliwia ich ogarnięcie przez nawet najbardziej genialnego filozofa. Do najbardziej znanych krytyków możliwości zbudowania spójnego i przekonującego systemu metafizycznego należą: David Hume, Immanuel Kant, Fryderyk Nietzsche, pozytywiści logiczni z Rudolfem Carnapem na czele (por. krytyka metafizyki).
Ortodoksja- wyraz powstały z dwóch greckich słów "Orthos" ("słuszny") i "Doxa" ("mniemanie" lub "chwała"/"sława"). Platon za swym mistrzem - Sokratesem, uważał (w "Państwie"), że ludzie mogą "myśleć" lub "mniemać". "Myślenie" to domena wiedzy (Episteme), zaś domeną wiary ("pistis") jest "mniemanie" (wyraz "Doxa" ma podwójne znaczenie w j. greckim: "mniemanie" bądź "sława"). Dla antycznych Filozofów "mniemanie" mogło prowadzić od prawdziwych przesłanek do prawdziwych wniosków, ale nie pozostawiało pewności co do tego czy tak jest w istocie. Tylko "myślenie", przebiegające wedle praw "logiki", tj. nauki o prawach poprawnego rozumowania, gwarantowało taki skutek.
Ortodoksja oznacza ścisłą wierność doktrynie, dogmatowi, zwłaszcza religijnemu. Jest tożsama współcześnie rygorystycznemu przestrzeganiu jakiegoś kodeksu zasad. "Orto-doksja" dosłownie oznacza "prawo-sławie". Stąd przyjęło się to określenie używać w odniesieniu do wschodniobizantyjskiego chrześcijaństwa, (głównie tzw. kościoły przedchalcedońskie - nie uznające synodu w Chalcedonie w 451 r. ani kolejnych) zarówno we wschodniej, jak i w zachodniej części cesarstwa rzymskiego już od II w. n.e. Obecnie oznacza ono "prawdziwą wiarę", podczas gdy greccy episkopowie (biskupi) zaczęli, najprawdopodobniej świadomie, sami używać tego zwrotu, przejmując go dopiero od szydzących z nich w ten dość wysublimowany sposób, greckich filozofów, dla których przesłanie zawarte w Nowym Testamencie było "mało czytelne". Św. Marek oburzył się nawet z tego powodu i zakazał swoim wiernym "słuchania filozofów" - jest to oficjalny ewangeliczny zakaz i został on świadomie złamany dopiero przez Św. Augustyna, tj. w V wieku - i na ten czas skądinąd datuje się upowszechnienie tego terminu.
Można przypuszczać, że upowszechnienie tego terminu pod zmienioną semantycznie postacią, jest przejawem praktyki odwracania dotychczasowych znaczeń przez Ojców Kościoła (nadmienić przy tym trzeba, że dotyczy to postaci średniowiecznych - starożytny Arystoteles, mimo braku fizycznej możliwości wszelkiej styczności z chrześcijaństwem w jakiekolwiek postaci, gdyż żył w IV wieku przed Chrystusem, też jest za takowego uważany polegającym na nadawaniu nowych znaczeń starym terminom czy świętom - vide rzymskie "divanalia" zamienione na Święto Bożego Narodzenia.
Personalizm - to refleksja i dyskurs przypisujące osobom ważne miejsca w rzeczywistości, uznające osobę za miarę wszystkich rzeczy i podmiot wszelkich praw. Personalizm nie jest systemem ani narzędziem politycznym - jest perspektywą myślenia, swoistą etyką, zobowiązaniem. Personalizm stoi w opozycji do wszelkich totalitaryzmów, ale także narcystycznego indywidualizmu.
Z personalizmem wiążą się takie pojęcia jak: osoba, relacja osób, humanizm, transcendentalizm, integralność, świadomość, zaangażowanie, wolność, godność, społeczność.
Personalizm jest jednym z ważniejszych nurtów współczesnej filozofii, jak również radykalnym nurtem w naukach o wychowaniu. Afirmuje on bowiem każdy podmiot, który jest zaangażowany w proces socjalizacji, kształcenia i wychowania - jako osobę.
Nazwa personalizm (grec. prosopon - osoba; łac. persona- osoba; personalis - osobowy) obejmuje wszystkie prądy i nurty w teoriach pedagogicznych, które okazują osobę jako istotne autonomiczną, jej godność i rozumność.
Personalizm jest tak dawny, jak refleksje nad osobą ludzką. P raz pierwszy terminu personalizm użył Fryderyk Szleiermacher, który w ten sposób określił tomistyczny pogląd o podmiotowym działaniu osoby boga.
Rozróżnić trzeba personalizm jako postawę interpersonalną, która przejawia się szacunkiem, uznaniem praw i godności drugiej osoby, od personalizmu filozoficznego, czy zaangażowanego światopoglądowo, dla których podstawowym zagadnieniem jest pojęcie osoby ludzkiej.
Wyróżnia się także personalizmy naturalistyczne, odwołujące się do ewolucjonizmu przyrodniczego i psychicznego oraz personalizmy spirytualistyczne (duchowe), które podkreślają wolność ducha ludzkiego, a w przypadku personalizmu chrześcijańskiego relacje międzyosobowe i odniesienia między człowiekiem a Bogiem. Przedstawicielem np. personalizmu katolickiego jest Karol Wojtyła.
Pluralizm- w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).
W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te zostały nazwane pluralizmem infinistycznym.
W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F. Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M. Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.
Politeizm- (z gr. polys - "liczny" + theos - "bóg"; wielobóstwo) - wiara w istnienie wielu bogów (np. przedchrześcijańska religia Słowian, religia starożytnej Grecji, starożytnego Egiptu, wierzenia Azteków, szinto, neopogaństwo). Jego przeciwieństwem jest monoteizm. Według islamu, politeizm (szirk) jest ciężkim grzechem; w podobnym tonie wypowiada się również Biblia. W religiach politeistycznych bogowie mają zdefiniowane osobowości i sfery, którymi się zajmują. Tak na przykład w starożytnej Grecji Posejdon był bogiem morza, a Afrodyta - boginią miłości. Politeistyczne bóstwa mogą w mitach rodzić się, zakochiwać, walczyć między sobą. Zazwyczaj nie są wszechwiedzące ani wszechmogące, choć są o wiele bardziej potężne od ludzi i nieśmiertelne. Cechą większości religii politeistycznych jest występowanie panteonów, czyli hierarchii bóstw. Bogów w obrębie panteonu łączą zazwyczaj więzi pokrewieństwa czy też małżeństwa. Liczba bogów w panteonie może mieć symbolizować kompletność (np. liczba 12 w kulturze europejskiej ze względu na dwunastu bogów w panteonie olimpijskim). Politeiści posiadają również mitologie - historie opisujące czyny bogów i przy okazji wyjaśniające naturę świata lub przekazujące prawdy psychologiczne.
Pozytywizm - Doktryna filozoficzna Augusta Comte'a i jego uczniów. Nurt pokrewny empiryzmowi i naturalizmowi. W szerszym rozumieniu skłonność umysłów przeciwnych metafizyce i pragnących oprzeć się jedynie na faktach. Pozytywizm sformułowany przez Comte'a jawi się jako filozofia nauki, polityka i religia. Pozytywizm żywi kult dla faktu, naukowości, empiryzmu, odrzuca metafizykę jako nieuprawnioną spekulację. Elementem pozytywizmu bywa często ewolucjonizm, a wzorem naukowości są w nim nauki przyrodnicze, albo ścisłe. Z łac. Positivus - oparty na faktach, uzasadniony, uargumentowany. Główne hasło pozytywistycznej szkoły myślenia zamyka się w formule Comte'a : „wiedzieć, żeby przewidywać, żeby móc”.
Pragmatyzm- Pragmatyzm to kierunek filozoficzny postulujący praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość tez od praktycznych skutków, inaczej mówiąc: przyjmujący praktyczność za kryterium prawdy. Pragmatyzm wziął swój początek z empiryzmu angielskiego i XIX-wiecznej psychologii. Powstał jako reakcja na panujący w USA pod koniec XIX wieku racjonalistyczny idealizm. Głównymi przedstawicielami byli Charles Sanders Peirce, który stworzył nazwę "pragmatyzm" i opracował istotne idee systemu oraz William James - który nadał mu kształt i spopularyzował. Popularność pragmatyzmu w wersji Jamesa spowodowała, że była ona określana przez pewien czas jako amerykańska "filozofia narodowa". Główne dzieła zawierające idee pragmatyzmu to artykuł Peirce'a z 1878 Jak wyobrażenia nasze uczynić jasnymi, syntezy Jamesa: Zasady psychologii (1890), Doświadczenia religijne (1902), Pragmatyzm (1907) i Pluralistyczny świat (1909) oraz Peirce'owskie niewydane za życia 12-tomowe Zasady filozofii. W przeciwieństwie do publicystycznego pióra Jamesa, Peirce pisał niejasno i jego pisma były znane tylko wtajemniczonym. Jest uważany za jednego z współtwórców współczesnej logiki.
Realizm- pojęcie wieloznaczne, zmieniające sens w zależności od kontekstu. Ogólnie jest to silna wiara w obiektywne (realne) istnienie zewnętrznego świata w formie zgodnej z tym, jaki przedstawia się on ludzkim zmysłom i rozumowi oraz odrzucanie wszelkich koncepcji sugerujących subiektywność jego istnienia lub zaprzeczających jego substancjalności.
Realizm epistemologiczny to pogląd, że przedmioty dane w doświadczeniu istnieją niezależnie od podmiotu poznania.
Realizm pojęciowy to pogląd, że pojęciom przysługuje istnienie realne.
Realizm atomistyczny natomiast to pogląd, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom istnienie realne, zapominając, że są to wytworzone przez nich samych konstrukcje.
Reinkarnacja - (również: metempsychoza, transmigracja) - to pogląd, wg którego dusza po śmierci może wcielić się w nowy byt fizyczny. Np. dusza jednego człowieka może przejść w ciało nowo narodzonego dziecka lub nawet zwierzęcia czy rośliny. Samo słowo reinkarnacja jest zestawieniem dwóch członów: inkarnacja (wcielenie) i przedrostka re (oznaczającego powtórzenie czegoś). Dosłownie więc reinkarnacja oznacza powtórne wcielenie. Reinkarnacja występuje przede wszystkim w filozofii indyjskiej i buddyjskiej. Praktycznie wszystkie szkoły tych filozofii w nią wierzą. Idea reinkarnacji pojawiała się w także starożytnej filozofii greckiej. Zwolennikami tego poglądu byli między innymi Pitagoras oraz Platon.
Relatywizm- to pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych. Relatywizm etyczny głosi, że wartości i związane z nimi normy i oceny mają charakter względny, zmieniają się w czasie, są zależne od miejsca, i od oceniającego. Szczególną odmianą relatywizmu jest indywidualizm gdzie przywiązuje się dużą wagę do cech jednostkowych.
Relatywizm występował w wielu prądach filozoficznych i artystycznych, przyjmującym bardzo różne zabarwienie i rozmaite znaczenie dla tych dziedzin. Poglądy o słabym zabarwieniu relatywizmem zwracają uwagę na znaczenie wspólnych podstaw pojęciowych koniecznych do znalezienia z innymi wspólnego języka i wskazującymi, że przy braku takich podstaw nie istnieje w zasadzie możliwość porozumienia. W skrajnym zabarwieniu relatywizm jest poglądem bliskim niemal solipsyzmowi rozciągając swoje znaczenie także na sądy dotyczące rzeczywistości fizycznej i jej postrzegania. Relatywizm jest w filozofii terminem przeciwnym do terminu absolutyzm, który ustanawia, że istnieje prawda absolutna - tzn., że prawda jest jedna i obowiązuje wszystkich, niezależnie od tego, czy ktoś potrafi w danej chwili do niej dotrzeć czy nie.
Religia- to system wierzeń i praktyk, określający relację jednostki do różnie pojmowanej sfery sacrum, czyli świętości i sfery boskiej. Manifestuje się ona w wymiarze doktrynalnym (doktryna, wiara), w czynnościach religijnych (np. kult), w sferze społeczno-organizacyjnej (wspólnota religijna, np. Kościół) i w sferze duchowości indywidualnej (m.in. mistyka). Relacja jednostki do sacrum koncentruje się wokół poczucia świętości - chęci zbliżenia się do sacrum, poczucia lęku, czci czy dystansu wobec niego. Przyjmuje się, że na świecie istnieje ok. 100 tys. religii i wyznań. Najstarsze ślady religii występują już w czasach prehistorycznych w postaci rysunków naskalnych i pochówków (wiara w życie pośmiertne). Pierwotną religią był prawdopodobnie animizm. Religia była sposobem, w jaki człowiek próbował pojąć świat i otaczające go zjawiska (np. pioruny, śmierć, zjawisko dnia i nocy). Badaniem religii zajmują się:
Sceptycyzm- Sceptycyzm filozoficzny to pogląd filozoficzny, podważający pełną wiarygodność ludzkiego poznania. Należy odróżnić współczesny sceptycyzm filozoficzny od sceptyków, szkoły filozoficznej starożytnej Grecji, założonej przez Pyrrona z Elidy. Sceptycyzm naukowy to praktyczna postawa przyjmowana przez olbrzymią większość społeczności naukowej, która polega na uznawaniu za wiarygodne tylko tych teorii i wyników badań, które spełniają elementarne zasady metodologii naukowej, a w takich samych warunkach dają ten sam wynik.
Sceptycyzm naukowy jest często atakowany jako postawa nazbyt konserwatywna, blokująca rozwój nauki. Jednak atak ten pochodzi zazwyczaj ze strony zwolenników pseudonauki, których teorie i opisy zdarzeń bardzo często nie są podbudowane rzetelnymi wynikami badań i sprawdzalnymi faktami. Elementarną zasadą metody naukowej jest to, że obowiązek rzetelnego dowodu proponowanej nowej teorii spoczywa na osobie, która tę teorię proponuje. Teorie nieudokumentowane rzetelnie, zwłaszcza jeśli stoją one w ostrej sprzeczności z dotychczas zebraną wiedzą naukową, są odrzucane ze względu na sceptycyzm naukowy tak długo, aż ktoś przedstawi przekonujące dowody na ich prawdziwość. W wielu krajach świata istnieją stowarzyszenia sceptyków naukowych, które zajmują się wyjaśnianiem rzekomych zjawisk paranormalnych, a także tropieniem wszelkiej maści oszustów bazujących na ludzkiej naiwności. Angielski termin debunker oznacza osobę lub instytucję, która specjalizuje się w wyszukiwaniu, a następnie publicznym demaskowaniu rzeczywistych technik stosowanych przez osoby twierdzące, że posiadają rozmaite zdolności paranormalne. Do najbardziej znanych debunkerów należą: James Randi, Basava Premanand, Penn and Teller oraz Harry Houdini.
Subiektywizm - to kierowanie się w działaniu oraz w ocenie faktów i zjawisk wyłącznie własnym sposobem widzenia; stronniczość. W naukach socjologicznych jest zaprzeczeniem ujęcia charakterystycznego dla socjologii, mianowicie o obiektywności istnienia świata społecznego. Świat społeczny to suma świadomości członków zbiorowości - nie ma obiektywnej pozaświadomości rzeczywistości społecznej. Współcześnie subiektywizm przypisuje się często postmodernizmowi.
Substancja - potocznie coś - jedno z podstawowych pojęć metafizyki i współczesnej ontologii, występujące jednak przede wszystkim w metafizyce klasycznej. Stworzone przez Arystotelesa, który używał greckiej nazw ousia i to ti en einai i uznał ją za główną kategorię (łacińską po raz pierwszy posłużył się Cyceron). Pojęcie to nie jest jednoznaczne:
Substancja pierwsza Arystotelesa to:
każde konkretne indywiduum
każdy przedmiot, któremu przysługuje autonomiczne istnienie
to samo co substrat, czyli wspólne podłoże dla wielu różnych właściwości (akcydensów)
Substancja druga to:
To, o czym wszystko może być orzekane, ale co samo nie może być orzekane o niczym innym.
Substancja oznacza niezbędny element, bez którego nie może istnieć materia. Substancja znana w filozofii nie jest tożsama z materią w fizyce, czy substancją chemiczną - scjentystycznie nastawieni filozofowie nauki i uczeni nie widzą racjonalnych podstaw wyodrębniania z materii czegoś niezbędnego do jej istnienia (cokolwiek by to nie miało znaczyć). W ten sposób przesuwamy bowiem wszystkie problemy w świat niemożliwy do zbadania (nikt nigdy substancji nie badał, w przeciwieństwie do materii), nie uzyskując w zamian żadnej odpowiedzi. Pojęcie substancji nie rozstrzyga nawet pytania dla którego było stworzone - bez czego nie może istnieć materia - gdyż wciąż nie wiemy bez czego nie może istnieć substancja. Co więcej, zgodnie z prawem zachowania materii materia (lub równoważna jej energia) zawsze istnieje i w żaden sposób nie da się jej zniszczyć. Niektórzy filozofowie przeczuwali jednak istnienie podobnych bytów jak substancja i wprowadzili je do swoich ontologii.
Szczęście - jest pozytywną emocją, spowodowaną doświadczeniami ocenianymi przez podmiot jako pozytywne. Psychologia wydziela w pojęciu szczęście rozbawienie i zadowolenie.
W rozważaniach o jego naturze szczęście najczęściej określane jest w dwu aspektach: mieć szczęście oznacza:
sprzyjający zbieg, splot okoliczności;
pomyślny los, fortuna, dola, traf, przypadek;
powodzenie w realizacji celów życiowych, korzystny bilans doświadczeń życiowych
odczuwać szczęście oznacza:
(trwałe) zadowolenie z życia połączone z pogodą ducha i optymizmem; ocena własnego życia jako udanego, wartościowego, sensownego
Trzeba tu zauważyć, że są to aspekty rozdzielne.
Według niektórych neurologów, szczęście pozostaje w ścisłym związku z poziomem serotoniny w synapsach jąder szwu, a także dopaminy w jądrze półleżącym oraz endorfin. Jako dowód przytacza się odczuwane szczęścia pod wpływem substancji dopaminergicznych, serotoninergicznych oraz agonistów receptora opioidowego.
Filozofowie przynajmniej od czasów Sokratesa dociekają natury szczęścia i jego osiągalności. Obydwa zagadnienia rozważane są w kontekście pytania czy szczęście zależy jedynie od życia filozoficznego, czy też zależy również od okoliczności życiowych. Zwłaszcza w starożytności rozumienie szczęścia było pochodną rozumienia ludzkiej natury. Napotykamy w związku z tym rozmaite stanowiska:
Jako pewien ideał (zobacz: eudajmonizm), szczęście w życiu ziemskim jest nieosiągalne. Może ono jednak zostać osiągnięte jako nagroda za sprawowanie w życiu pozagrobowym (raj).
Według Arystotelesa szczęście to działanie zgodne z naturą. Ryby są szczęśliwe pływając, a ptaki latając. Ponieważ do natury człowieka należy przede wszystkim myślenie i tworzenie organizacji politycznej, najszczęśliwsze jest życie filozofa lub męża stanu. Arystoteles podkreślał też rolę zaspokojenia potrzeb fizjologicznych (uważał, że by być szczęśliwym trzeba być dobrze odżywionym)
Można też osiągnąć szczęście rozumiane jako subiektywnie ocenianą, najlepszą z możliwych sytuację życiową, ocenianą:
miarą przyjemności życiowych (na przykład w epikureizmie)
siłą charakteru, uniezależniającą człowieka od zmiennych okoliczności (na przykład w stoicyzmie lub buddyzmie)
Według chrześcijan absolutnym szczęściem jest bezpośredni kontakt z Bogiem - określany przez Tomasza z Akwinu jako wizja uszczęśliwiająca. Boecjusz pisał że Bóg jest Szczęściem, a ludzie mogą być szczęśliwi dzięki uczestnictwu w szczęściu Boga.
Sztuka - dziedzina działalności ludzkiej, uprawiana przez artystów. Nie istnieje jedna spójna, ogólnie przyjęta definicja sztuki, gdyż jej granice są redefiniowane w sposób ciągły, w każdej chwili może pojawić się dzieło, które w arbitralnie przyjętej, domkniętej definicji się nie mieści. Sztuka spełnia rozmaite funkcje, m.in. estetyczne, społeczne, dydaktyczne, terapeutyczne, jednak nie stanowią one o jej istocie. Sztuka narodziła się wraz z rozwojem cywilizacji ludzkiej. Można przypuszczać, że na początku miała przede wszystkim funkcję związaną z obrzędami magicznymi, którą zachowała u ludów pierwotnych. Sam termin "sztuka" pochodzi od niemieckiego Meisterstück, które oznacza pracę wykonywaną przez ucznia warsztatu cechowego przy jego wyzwoleniu się na mistrza. W innych językach europejskich, szczególnie romańskich, słowo "sztuka" pochodzi od łacińskiego ars (włoskie i hiszpańskie arte, francuskie i angielskie art).
Śmierć - (łac. mors, exitus letalis) - stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamania wewnętrznej organizacji ustroju. Przez stulecia obowiązywała tzw. tradycyjna definicja śmierci. Według niej śmierć człowieka następowała w momencie ustania wszelkiej czynności oddechowej oraz krążenia przy czym za dokładny moment śmierci zazwyczaj uznawano ostatni oddech lub częściej ostatnie wysłuchane uderzenie serca (łac. cor ultimum moriens). W wyniku rozwoju technik reanimacyjnych i anestezjologicznych stało się możliwym podtrzymanie wentylacji płuc i krążenia metodami sztucznymi. Stan ten wymógł powstanie tzw. nowej definicji śmierci. W tej definicji podstawę do uznania człowieka za zmarłego stanowi śmierć całego mózgu (mors biologica cerebri). W późniejszym okresie zauważono, że śmierć komórek mózgu nie następuje jednocześnie. W związku z tym powstała tzw. nowa zmodyfikowana definicja śmierci. Stwierdza ona, że śmierć pnia mózgu implikuje śmierć mózgu jako całości, choć nie oznacza, że w momencie stwierdzenia śmierci pnia martwe są również wszystkie komórki mózgu. Według tej definicji śmierć pnia mózgu jest niezbędnym i wystarczającym warunkiem do uznania osoby za zmarłą. Należy pamiętać, że powyższe definicje dotyczyły śmierci osobniczej człowieka w sensie prawnym. Jednak samo umieranie jest procesem, którego nie można zredukować do jednego momentu, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze śmiercią powolną. W związku z tym wyróżnia się następujące stany:
agonia na którą składają się:
życie zredukowane (vita reducta) - stan, w którym następuje osłabienie procesów fizjologicznych oraz czynności poszczególnych układów organizmu
życie minimalne (vita minima) - stan, w którym następuje dalsza dysregulacja funkcji życiowych układów
śmierć pozorna nazywana też letargiem - okres zaliczany do życia minimalnego, w którym funkcje życiowe układów krążenia i oddechowego są tak zredukowane, że niewykrywalne
śmierć kliniczna - jest to całkowite ustanie czynności układów krążenia i oddechowego, które jest jednak odwracalne. Jest to moment oddzielający agonię, w której zmiany są odwracalne od okresu interletalnego, w którym zachodzą zmiany nieodwracalne
okres interletalny - czas w którym równolegle występują dwa stany:
życie pośrednie (vita intermedia) - jest to okres w którym można jeszcze od poszczególnych narządów lub tkanek uzyskać właściwe dla tej tkanki reakcje
śmierć biologiczna - ustanie wszelkich procesów życiowych komórek.
Świadomość - to stan psychiczny, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych, takich jak własne procesy myślowe, oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym i jest w stanie reagować na nie (somatycznie lub autonomicznie). Zwykły stan czuwania. Przez pojęcie "świadomość" można rozumieć wiele stanów - od zdawania sobie sprawy z istnienia otoczenia, istnienia samego siebie, aż do świadomości istnienia swojego życia psychicznego. W tym pierwszym przypadku świadomość możemy przypisać niektórym zwierzętom, świadomość samego siebie posiadają najprawdopodobniej szympansy, wreszcie świadomość swojego życia psychicznego - samoświadomość - jest, zdaniem niektórych, właściwa tylko ludziom. Istnieje zapewne wiele koncepcji starających się wyjaśnić jak te różne świadomości mogą być realizowane. Oto propozycja biologistyczna: Świadomość otoczenia (czyli czujność) może być pewnego rodzaju odwzorowaniem cech środowiska w umyśle człowieka lub zwierzęcia. Świadomość samego siebie to rodzaj reprezentacji swojego organizmu na tle reprezentacji środowiska. Taką świadomość stwierdzono u szympansów, po zaobserwowaniu faktu, że małpy te, gdy zaznaczono na ich twarzy plamę, starały się ja wytrzeć, gdy zobaczyły swe odbicie w lustrze. Podobną zdolność wykazują niemowlęta ludzkie około drugiego roku życia. Samoświadomość to, z kolei, wiedza o procesach jakie zachodzą między odwzorowaniami, czy też reprezentacjami umysłowymi. Świadomość to obszar wspólny filozofii i psychologii w domenie tej dopatrywać się można początków psychologii jako nauki. Badaniami nad świadomością zajmuje się też kognitywistyka. Pierwszą szkołą psychologiczną była "klasyczna" psychologia świadomości Wundta (zob. strukturalizm), psychologia świadomości w wersji funkcjonalistycznej wyewoluowała z rozważań Franza Brentany i Williama Jamesa. Po okresie dominacji behawioryzmu, który wyrzucił z obszaru psychologii zagadnienia życia mentalnego, problem świadomości powrócił na nowo wraz z rozwojem kognitywistyki. Dociekania natury świadomości wspierane są teraz przez dane empiryczne pochodzące z badań z użyciem technik obrazowania mózgu.
Łaciński wyraz określający świadomość, „conscientia” (czyt.: konscjentja), pochodzi od „con” - „z” i „scientia” - „wiedza”. „Conscientia” oznaczało wiedzę dzieloną z kimś, często wiedzę tajną, dzieloną pomiędzy konspiratorami, jednak w metaforycznym sensie oznaczać może „wiedzę dzieloną z samym sobą”, wskazując na intymny, dostępny jedynie dla doświadczającego, charakter świadomego doświadczenia. Z łacińskiej nazwy "conscientia" wywodzą się określenia świadomości w wielu językach europejskich, np. ang.: "consciousness", fr. "conscience", wł. "coscienza").
Teologia - (gr. theos, "Bóg", + logos, "nauka") dyscyplina zajmująca się badaniem natury boskiej oraz stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy istotą boską a ludźmi. Etymologicznie teologia oznacza naukę (racjonalny dyskurs) dotyczącą Boga.
Teologia zakłada prawdziwość wierzeń religijnych, co odróżnia ją od filozofii religii, która nie zakłada ich prawdziwości.
Termin teologia w klasycznej literaturze greckiej jest używany w znaczeniu "dyskurs dotyczący bogów czy kosmologii ". Arystoteles podzielił teoretyczną filozofię na mathematike, phusike i theologike. Ta ostatnia odnosiła się raczej do metafizyki i dla Arystotelesa oznaczała dyskusję nad naturą bogów. W oparciu o źródła greckie pisarz łaciński Varro wyróżnił trzy formy dyskusji teologicznej: mitycznej (dotyczy mitów o bogach greckich), racjonalnej (analiza filozoficzna bóstwa i kosmologii) i cywilnej (dotyczy rytuałów i publicznych obrzędów). Termin ten później został przejęty przez pisarzy chrześcijańskich. Pojawia się raz w pewnych rękopisach biblijnych, w tytule Objawienie św. Jana: apokalupsis ioannou tou theologou, "Objawienie (Odsłonięcie) Jana teologa". Użyto tutaj jednakże nieco innego znaczenia słowa "logos". "Logos" znaczy tutaj nie "racjonalny dyskurs" ale "słowo" lub "przekaz (przesłanie)": ho theologos prawdopodobnie oznacza, że autor Objawienia przekazuje przesłanie (słowo) Boga logoi tou theou - nie jest to obecne znaczenie słowa teolog.
Utylitaryzm- czyli użyteczność. „wszystkie nasze uczynki są dobre, jeśli niosą za sobą szczęście nasze i innych” -pisał John Stuart Mill, lansujący utylitaryzm jako „zasadę największego możliwego szczęścia”. Utylitaryzm ( z łac. Utylitas- korzyść, wygoda), opiera się na przekonaniu, że wszystkie normy etyczne i zasady życia społecznego nie są nam dane od boga, lecz stanowią wypadkową indywidualnych dążeń do szczęścia i własnych korzyści, krótko mówiąc - ludzkich egoizmów. Zdaniem etyki utylitarystycznej jest zharmonizowanie celów jednostkowych z celami społecznymi ku wzajemnej korzyści.
Wartości - to przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek. W rozumieniu kulturowym wartości to powszechnie pożądane w społeczeństwie przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie akceptowane sądy egzystencjonalno-normatywne (orientacje wartościujące). System wartości to zespół wartości uporządkowany według stopnia ważności. Powiązania między wartościami nie są wyłącznie liniowe. Do ujawnienia hierarchii wartości dochodzi najczęściej w sytuacji konfliktowej, gdy konieczny jest wybór i rezygnacja z danych wartości. Wartością może być dowolny przedmiot, idea lub instytucja któremu jednostka przypisuje ważną rolę w życiu, a dążenie do jego osiągnięcia traktowane jest jako konieczność ze względu na zaspokajanie potrzeb jednostki. Zewnętrznym przejawem wartości jest obserwowalne zachowanie. Wartości pełnią rolę kryteriów wyboru dążeń ogólnospołecznych, są standardem integracji jednostki ze społeczeństwem, różnicują społeczną sferę osobowości ludzkiej. Wartości to cechy stanowiące o nieprzeciętnych walorach kogoś lub czegoś.
Wiara - jest terminem wieloznacznym. W mowie potocznej oznacza przekonanie o czymś. W religioznawstwie natomiast polega na przyjęciu istnienia lub nie istnienia czegoś bez żadnego dowodu wiarygodnie potwierdzającego ten fakt. Świadoma decyzja przyjęcia takiej wiary nazywa się aktem wiary. W epistemologii wiara to "uznawanie za prawdziwe nieuzasadnionego twierdzenia". Zarówno uzasadnienie jak i jego brak nie implikują prawdziwości lub fałszywości treści wiary (zob. problem uzasadnienia). Chrześcijańskie rozważania nad wiarą koncentrowały się wokół wersów 1-2 w 11 rozdziale Listu do Hebrajczyków, który przedstawiając owoce wiary (gr. pistis) definiuję ją jako hupostasis, co może być tłumaczone jako podstawa (w Biblii Tysiąclecia nawet poręka), albo jako substancja. Idąc za pierwszym rozumieniem tego słowa Święty Tomasz przedstawia wiarę jako przyrodzony stan umysłu, polegający na pewności prawd nie z racji dowodów rozumowych, ale przez przyjęcie świadectwa autorytetu, wynikająca z zaufania (wiarą chrześcijańska, czyli zaufanie do Kościoła jest nadto łaską oraz cnotą teologiczną).
Postrzeganie wiary jako duchowej substancji udzielonej do wnętrza serca człowieka, która następnie powoduje osobiste doświadczenie dogłębnego przekonania o czymś czego nie postrzegają zmysły jest często przyjmowane w teologii ewangelickiej. Współczesny katechizm Kościoła katolickiego kładzie nacisk na jeszcze inny, również nadprzyrodzony charakter wiary, określając ją jako relację z Bogiem: „Wiara jest osobowym przylgnięciem człowieka do Boga: równocześnie i w sposób nierozdzielny jest ona dobrowolnym uznaniem całej prawdy, którą Bóg objawił” (KKK 176).
Wolność - oznacza brak przymusu, sytuację, w której możemy dokonywać wyborów spośród wszystkich dostępnych opcji. Wolność jest ważnym problemem filozoficznym. Mówienie o wolności zakłada istnienie czegoś (duszy, umysłu), co potrafi podejmować decyzję. Stanowisko deterministyczne, według którego wszystkie wydarzenia są nieuniknionymi konsekwencjami przeszłych przyczyn, jest trudne do pogodzenia z wolną wolą. Trudności sprawia też przyjęcie istnienia wszechmocnego Boga - jeśli Bóg jest wszechmocny, to może podjąć wszystkie decyzje za ludzi, zatem ludzie nie są wolni. Jak zwykle jednak w filozofii, stworzono wiele koncepcji godzących pojęcie wolności z determinizmem bądź wszechmocnym Bogiem.
Mówienie o wolności zakłada istnienie czegoś (duszy, umysłu), co potrafi podejmować decyzję. Filozofia często podkreślała, że wolność jest przeciwieństwem ignorancji i ulegania namiętnościom. Wolny jest tylko ten człowiek, który kierując się prawdziwą wiedzą i własnym rozumem może realizować cele, które uważa za pożądane dla siebie. Wolność wg Platona: Według Platona, wolność jest istnieniem dobra, w którym dusza w celu własnego doskonalenia chce w sposób konieczny uczestniczyć, podczas gdy u Arystotelesa potrzebny jest do tego akt woli i szczególna zdolność podejmowania decyzji. Kartezjusz a wolność: Wolność jest źródłem godności człowieka. Tylko ona stanowi podstawową rację szacunku dla samego siebie. Kartezjusz uznaje formalnie indeterministyczne pojęcie wolności za jej pierwszy stopień. Indeterminizm jest to pogląd filozoficzny przeciwstawny determinizmowi, negujący istnienie koniecznej współzależności zjawisk (zdarzeń), na mocy której każde zjawisko byłoby wyznaczone przez całokształt sytuacji, czyli odwrotnie niż w stanowisku deterministycznym, gdzie wszystkie wydarzenia są nieuniknionymi konsekwencjami przeszłych przyczyn. Wolność wg Spinozy/determinizm: Dla Spinozy wolne jest coś, co istnieje wyłącznie dzięki konieczności swej istoty i co samo określa swoje działanie. Wolność myślenia i filozofowania traktował jako niezbywalne prawo ludzkie. Głównym dziełem Spinozy jest Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, w której ontologia i nauka o cnocie zostały połączone w system racjonalny, głoszący, iż wszystkie procesy na świecie przebiegają według powszechnie obowiązującej przyczynowości; człowiek, choć jest istotą obdarowaną rozumem, nie zajmuje w świecie żadnego szczególnego miejsca. Wolność woli uważał za iluzję, której człowiek ulega ze względu na nieprzejrzystość całego systemu zależności. Wolność w egzystencjalizmie: W egzystencjalizmie wolność jest fundamentalnym czynnikiem istnienia. Człowiek, jak mówił J. P. Sartre, jest „skazany na wolność”. Jako istota wolna w sposób absolutny człowiek sam tworzy swoje wartości i normy, wskutek czego spoczywa na nim przytłaczający ciężar odpowiedzialności.
Wolność a moralność: Wolność i moralność ludzkiego postępowania oparta jest o byt rozumiany jako dobro, będące przedmiotem działania. Człowiek został obdarzony wolną wolą, czyli wolnością wyboru, bez której nie byłoby moralności. Wyborów moralnych może dokonywać tylko osoba, która działa dobrowolnie, a nie jest do tego przymuszana. Wolność i moralność są do pogodzenia, taka zależność jest wręcz konieczna, aby uczciwie i godnie przejść przez życie.