Opracowała mgr Bożena Zych

Edukacja leśna w praktyce

Edukacja ekologiczna utożsamiana jest z wychowaniem dla środowiska.

Ma ona wpływ na kształtowanie postaw i świadomości społeczeństwa wobec skomplikowanego świata całej przyrody.

Edukacja leśna jest pojęciem węższym niż edukacja ekologiczna. Edukacja leśna koncentruje się na kształtowaniu postaw społeczeństwa wobec lasów i problemów leśnictwa oraz przekazywaniu wiedzy z tej dziedziny.

_ Edukacja leśna obejmuje liczne zagadnienia:

-znaczenie lasów dla środowiska życia człowieka

-racjonalne i oszczędne użytkowanie zasobów leśnych

-planowa gospodarka leśna

-funkcjonowanie ekosystemów leśnych

-zagrożenia lasów

-ochrona przyrody i jej zagrożenia

-kultura i nauka związane z lasem i leśnictwem

1.Cele i zakres edukacji leśnej

Edukacja to całokształt procesów rozwoju, wychowania i wpływu na zmianę oso­bowości człowieka. W jej wyniku dochodzi do kształto­wania postaw i sposobu myślenia.

Proces kształtowania postaw może być realizowany w różny sposób i na wielu płaszczyznach. Celem edukacji leśnej jest stałe pod­noszenie poziomu świadomości oraz zmiana nastawie­nia wobec leśnictwa, ochrony przyrody i środowiska. Edukacja wpływa na kształtowanie postaw aktywnego uczestnictwa w ochronie zasobów leśnych kraju oraz świadomego, racjonalnego ich wykorzystania i użytko­wania.

Główne cele edukacji prowadzonej przez Lasy Państwowe to:

kształtowanie i promowanie proekologicznej, wie­lofunkcyjnej i trwale zrównoważonej gospodarki leśnej;

Edukację można najkrócej zdefiniować jako całokształt procesów rozwoju, kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeń­stwa w stosunku do lasu

i gospodarki leśnej , wielostronna, racjonalna współpraca z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi.

Można także wyróżnić liczne cząstkowe cele edukacji leśnej,

do których należą m.in.:

-promowanie idei trwałego i zrównoważonego użytko­wania lasów, doskonalenia ochrony i korzystania z róż­norodnych zasobów;

-kształtowanie nawyków przestrzegania norm i zaka­zów w stosunku do ekosystemów leśnych;

-wpajanie zasad kulturalnego zachowania się w lesie oraz poczucia odpowiedzialności za ochronę leśnej różnorodności biologicznej;

-ukazywanie korzyści społecznych z utrzymania ogól­nonarodowego charakteru własności lasów i trakto­wania ich jako dobra społecznego;

-wdrażanie umiejętności interdyscyplinarnego myślenia i dostrzegania zależności pomiędzy stanem lasów a jakością zdrowia i warunkami życia społeczeństwa;

-kształtowanie wartości etycznych w bezpośrednim kontakcie z przyrodą;

-promowanie kultury i historii związanej z leśnictwem.
Trudno określić hierarchię sformułowanych w ten sposób celów edukacji leśnej, choć oczywiście nie uda się zrealizować ich wszystkich w jednym miejscu. Skutecz­ne prowadzenie edukacji leśnej jest możliwe tylko na
podstawie rzetelnej wiedzy, dotyczącej zarówno ekologii, zagrożeń i znaczenia lasu, jak i zasad planowej go­spodarki leśnej, możliwości racjonalnego korzystania z zasobów leśnych, norm zachowania w lesie oraz sposo­bów jego ochrony. Aby edukacja była skuteczna, wyma­ga od jej uczestników zaangażowania nie tylko umysłów, ale właściwie wszystkich zmysłów, a także emocji i wyobraźni. Proces edukacji powinien wyzwalać twór­cze inicjatywy u słuchaczy i powodować zmiany sposo­bu myślenia i postępowania. Edukacja leśna musi opie­rać się na wiedzy przyrodniczej i ekologicznej, a jedno­cześnie uwzględniać aspekty społeczne i praktyczne, na­wiązując niekiedy także do wartości kulturowych i reli­gijnych. Tak rozumiana edukacja nie może ograniczać się do przekazywania wiedzy, lecz powinna prowadzić do rozwoju i wykorzystania twórczego potencjału oso­bowości ludzkiej.

2.Treść edukacji leśnej

Wiadomo, że edukacja leśna ma dotyczyć lasu. Jednak pojęcie lasu nie dla wszystkich oznacza to samo. Dla dzie­ci jest to miejsce, do którego udają się na wycieczkę, aby się wyhasać i oderwać od nauki. Dla nauczycieli przy­rody to jeden z wielu realizowanych zgodnie z progra­mem tematów lekcyjnych. Dla przedstawicieli przemysłu drzewnego to miejsce produkcji i pozyskania surow­ca do dalszego przerobu. Dla przyrodników i ekologów to środowisko życia wielu gatunków roślin, grzybów i zwierząt. Dla naukowców - obiekt do badania. A dla leśników? Czym jest las dla leśników? Czy sami leśnicy chcą i umieją przedstawić i objaśnić innym, co to jest las, w taki sposób, aby przekonać, że las to nie tylko zwykłe, może przypadkowe miejsce pracy leśnika?

Ponieważ trudno w jednym zdaniu odpowiedzieć na pytanie, co to jest las, poświęciłam temu problemowi na­stępne podrozdziały. Zasygnalizowałam i opisałam w nich te zagadnienia, które wydają mi się najważniejsze. Nie znaczy to jednak, że lista tematów, które można i warto uwzględnić w edukacji leśnej, została już wyczerpana i zamknięta. Przy doborze do programu edukacyjnego konkretnych tematów spośród licznych zagadnień opi­sanych poniżej należy się kierować konkretnymi potrze­bami i możliwościami nadleśnictwa, regionalnej dyrek­cji, leśnego kompleksu promocyjnego lub ośrodka edu­kacji leśnej oraz zainteresowaniem i poziomem intelek­tualnym odbiorców.

3.Ekosystem leśny

W programach nauczania początkowego, czyli klas I-III, znajduje się temat dotyczący lasu. Teoretycznie więc każdy uczeń (nie wspominając już o nauczycielu) powinien mieć podstawową wiedzę o strukturze lasu i jego mieszkańcach. Okazuje się jednak, że wiedza ta niekie­dy znacznie odbiega od rzeczywistości. Rzetelny prze­kaz powinien więc obejmować informacje o:

-składzie gatunkowym lasów Polski

-strukturze warstwowej lasu (ze szczególnym wyja­śnieniem, na czym polega różnica pomiędzy podro­stem i podszytem

-gatunkach roślin charakterystycznych dla poszczegól­nych pięter oraz fenologii ich rozwoju w cyklu rocznym;

-gatunkach zwierząt kręgowych i bezkręgowców cha­rakterystycznych dla poszczególnych pięter lasu. (np. wiewiórka, kuna, nietoperze, wilga, czyż, ja­strząb, boreczniki, to gatunki związane z warstwą koron drzew, dzięcioły, przypłaszczek granatek, kornik drukarz żyją na pniach poniżej koron, a w warstwie podszytu i podrostu zięba, drozdy, gil, grubodziób.

Uczestnicy edukacji leśnej mają najmniej problemów z wymienieniem tych grup zwierząt, któ­re poruszają się po ziemi, sieci zależności troficznych (dla dorosłych) lub „kto kogo zjada" (dla dzieci), z uwzględnieniem składu po­karmu poszczególnych grup konsumentów oraz ich wpływu na las. Najważniejszym tematem jest tu wpływ owadów roślinożernych na drzewostany i swo­isty fenomen powstawania gradacji. Warto pokazać na konkretnych przykładach efekty zgryzania przez zwierzynę płową najmłodszego pokolenia lasu. Dobrze jest pokusić się o próbę wytłumaczenia dzieciom, że np. zajączki zimą nie żywią się marchewką i kapustą, bo te rośliny w ogóle nie występują w lesie.

Uczniowie dowiadują się o znaczeniu i wpływie poszczególnych organizmów na środowisko leśne (np. grzybów, bobrów, dużych ssa­ków drapieżnych, dzięciołów tworzących miejsca lę­gowe dla innych gatunków ptaków),lesistości i rozmieszczeniu lasów w Polsce i w najbliż­szej okolicy oraz ich historii, największych, najciekaw­szych kompleksach leśnych kraju i najbliższych lasach.

Każdy uczestnik edukacji leśnej powinien po skończonych zajęciach wiedzieć:

-jakie sie­dliska zajmują w Polsce największe powierzchnie oraz czym różnią się bory od lasów i olsów.

-że, cykl życiowy lasu zaczyna się od kiełkowa­nia tysięcy siewek (lub sadzenia sadzonek), a kończą­cym na kilkuset ponadstuletnich, olbrzymich drzewach rosnących na jednym hektarze.

W charaktery­styce faz rozwojowych lasu powinny być uwzględnione informacje o wysokości, zwarciu, pokroju i liczbie drzew. Różnicę pomiędzy uprawą, nalotem, młodnikiem, drągowiną, drzewostanem dojrzewającym,

doj­rzałym i starodrzewem można przedstawić na schemacie, na fotografiach, a najlepiej po prostu w lesie, na trasie wycieczki lub ścieżki edukacyjnej.

4.Gospodarka leśna

Przedstawienie gospodarki leśnej to wyjaśnienie, czym właściwie zajmują się leśnicy. W świadomości większo­ści dzieci leśnik troszczy się w bliżej niesprecyzowany sposób o las i oczy­wiście dokarmia leśne zwierzęta, czyli zające, sarenki i jelenie. Młode pokolenie Polaków wykazuje słabą zna­jomość problematyki hodowli, użytkowania czy ochro­ny lasu, a pojęcie urządzania lasu jest często obce nawet osobom wykształconym.

Edukacja na temat gospodarki leśnej powinna obej­mować przystępną prezentację podstawowych dziedzin leśnictwa. Przykładowo, mówiąc o hodowli lasu, można przedstawić i pokazać:

-naturalne i sztuczne odnowienie lasu

-szkółkę leśną i produkcję sadzonek; drzewostany nasienne, zbiór, wyłuszczanie i przecho­wywanie nasion;

-problemy, zasady i przykłady przebudowy drzewosta­nów;

-planowanie i regulację składu gatunkowego i form zmieszania drzewostanów;

-zabiegi i prace hodowlane, czyli pielęgnowanie upraw, czyszczenia i trzebieże.

Termin „ochrona lasu" kojarzony jest często z pilno­waniem, a nie z zabezpieczaniem przed zniszczeniem ele­mentów ekosystemów leśnych.

Edukacja dotycząca ochrony lasu powinna obejmować:

-sposoby zapobiegania masowym pojawom szkodli­wych owadów, z uwzględnieniem najważniejszych go­spodarczo gatunków (brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, barczatki sosnówki, zwójek, boreczników, kor­
nika drukarza, cetyńców, przypłaszczka granatka, szeliniaka sosnowego itd.);

-zapobieganie chorobom grzybowym, z podaniem przy­kładów najgroźniejszych gatunków grzybów (np. huby korzeniowej, opieńki miodowej, czyreni, osutki, rdzy ,raków itd.);

-przykłady największych zniszczeń lasu przez owady i grzyby;

-przykłady szkód powodowanych przez czynniki pogodowe (śniegołomy, wiatrołomy) i skażenie środowiska oraz sposoby zapobiegania tym klęskom;

-ochronę lasu przed szkodami powodowanymi przez zwierzęta łowne;

-metody utrzymywania właściwego stanu zdrowotne­go i sanitarnego lasu.

Zagadnienia związane z użytkowaniem lasu to m.in. rodzaje rębni, wielkość pozyskania drewna, szlaki zryw­kowe, składowanie i transport drewna, żywicowanie. Edukacja dotycząca urządzania lasu, czyli planowania działań gospodarczych, powinna obejmować" plan urzą­dzania lasu z uwypukleniem długookresowego planowa­nia jako podstawy gospodarki leśnej. Dzieciom i mło­dzieży należy wytłumaczyć, że szkodnictwo leśne to głównie kradzieże drewna, kłusownictwo i niszczenie mienia.

5.Ochrona przyrody

W programie edukacyjnym należy jasno pokazać rolę i działania leśników w ochronie przyrody. Ochro­na przyrody w lasach zagospodarowanych jest integral­ną częścią gospodarki leśnej. Lasy są środowiskiem życia wielu gatunków flory i fauny. Ekosystemy leśne bywają często jedynymi miej­scami występowania gatunków rzadkich i zagrożonych.

Przetrwanie ginących gatunków jest możliwe dzięki odpowiednio realizowanej gospodarce leśnej. Prezenta­cja działań z zakresu ochrony przyrody powinna doty­czyć:

-ochrony cennych ekosystemów (np. torfowisk, bagien, lasów łęgowych, borów bagiennych)

-ochrony gatunkowej roślin, grzybów i zwierząt (z po­daniem przykładów gatunków leśnych, np. żubra, wil­ka

- ochrony strefowej stanowisk ptaków drapieżnych i kuraków leśnych);

-form ochrony przyrody w Lasach Państwowych (re­zerwatów, użytków ekologicznych, parków krajobra­zowych, pomników przyrody, stanowisk dokumenta­cyjnych)

-ochrony zasobów genowych (plantacji i drzewostanów nasiennych, Leśnego Banku Genów)

-wpływu gospodarki leśnej na funkcjonowanie chro­nionych ekosystemów i gatunków

-historycznej i obecnej roli leśników w ochronie przyrody (ochronie gatunkowej, tworzeniu parków naro­dowych i krajobrazowych, rezerwatów i użytków eko­logicznych).

6.Znaczenie lasów dla środowiska i warunków życia

człowieka.

W programie edukacyjnym należy uwypuklić środowi­skowe znaczenie lasów w ujęciu globalnym i lokalnym, akcentując m.in.:

-rolę lasów w globalnym bilansie wodnym;

-znaczenie lasów dla produkcji tlenu; glebochronne funkcje lasu, zwłaszcza na obszarach zagrożonych erozją;

-znaczenie lasów jako miejsc wypoczynku i rekreacji.

7.Zagrożenia lasu.

Najważniejsze problemy to:

-zamieranie lasów na skutek skażenia środowiska i działalności przemysłu

-zachowanie lub odtworzenie lasów na zdegradowanych obszarach

-lasy ochronne, których utrzymanie niejednokrotnie wymaga dużego wysiłku ze strony leśników

-destrukcyjny wpływ degradacji owadów i chorób grzy­bowych na ekosystemy

leśne

-pożary lasu (przyczyny, przebieg, skutki ekologiczne i ekonomiczne).

8.Drewno i inne pożytki leśne w gospodarce

człowieka.

W działaniach edukacyjnych w tej dziedzinie należy zwrócić szczególną uwagę na:

-znaczenie drewna jako ekologicznego surowca odnawialnego

-przykłady zastosowania drewna (meble, parkiety, boazeria, materiał budowlany i konstrukcyjny, szkutnictwo, sklejka lotnicza, ogrodzenia, instrumenty muzyczne, papier, materiał rzeźbiarski, surowiec do pro­dukcji kilkuset przedmiotów codziennego użytku w go­spodarstwie domowym, ekologiczny materiał opało­wy, surowiec do wyrobu zabawek oraz kredek, ołówków, zapałek, skrzynek)

-wykorzystanie poszczególnych gatunków drewna ze wskazaniem na specyfikę gatunków drzew i rodzajów drewna (np. drewno rezonansowe ze świerka lub jodły, klepka dębowa, węgiel drzewny z buka, zapałki z osiki, meble i kosze wiklinowe, choinki świerkowe i jodłowe)

-pozytywny wpływ wyrobów drewnianych na zdrowie człowieka (np. korzystne promieniowanie, brak szko­dliwych związków chemicznych i metali ciężkich).
Przy omawianiu znaczenia i zalet drewna można też zwrócić uwagę na zagadnienia niekorzystnego wpływu na środowisko zakładów wytwarzających substytuty wy­robów drewnianych, np. wykładziny lub płyty PCV, me­ble z płyt wiórowych lub tworzyw sztucznych, sztuczne choinki, zabawki, ławki itd.

W gospodarce człowieka mają znaczenie inne obok drewna surowce pozyskiwane w lesie. Należą do nich m.in. owoce, grzyby oraz dziczyzna, wykorzystywane w celach konsumpcyjnych, kora garbarska oraz rośliny sto­sowane w medycynie i zielarstwie (m.in. konwalia majo­wa, poziomka, pokrzywa, dziurawiec, pierwiosnka lekar­ska, widłaki, skrzyp, borówki, podbiał lekarski, jemioła, malina, kalina koralowa, bez czarny, głóg, róże, kruszy­na, brzoza, lipa).

9.Zasady udostępniania lasu i zachowania

bezpieczeństwa w lesie.

Prezentowanie zasad udostępniania lasu ma znaczenie praktyczne. Ułatwia wszystkim odwiedzającym bez­pieczne i zgodne z przepisami korzystanie z lasu. Kulturalne zachowanie w lesie dotyczy:

-zagospodarowania i przygotowania turystycznego lasu (szlaków pieszych i rowerowych, ścieżek dydaktycznych, placów zabaw, parkingów, toalet, miejsc na ogni­sko)

-kultury przebywania w lesie

-informacji o możliwości wynajęcia przewodnika do za­jęć grupowych czy też możliwości zakupienia map, in­formatorów i materiałów edukacyjnych

-zakazów wstępu do poszczególnych fragmentów lasu z podaniem uzasadnienia wprowadzenia ograniczeń (np. zagrożenie pożarowe, ścinka drzew, uprawy leśne, strefy ochronne wokół stanowisk chronionych gatunków zwierząt, rezerwaty ścisłe).

Bardzo ważnym zadaniem praktycznym jest naucze­nie dzieci i młodzieży, z czego i w jaki sposób mogą sko­rzystać w lesie, a czego powinni się obawiać lub unikać.

Przykładowo chodzi tu o odwodzenie osób nazbyt cie­kawych świata przyrody od wsadzania kija w mrowisko, atakowania napotykanych w lesie żmij czy też niszcze­nia gniazd os lub szerszeni.

Kwestie bezpieczeństwa w lesie obejmują m.in.:

-rozpoznawanie grzybów jadalnych i trujących

-rozpoznawanie jadalnych owoców leśnych oraz roślin trujących i ich owoców

-omówienie zasad postępowania w wypadku zatrucia grzybami i owocami

-przedstawienie zasad postępowania w wypadku ugry­zienia przez żmiję, zwierzę podejrzane o zarażenie wścieklizną itp.

10.Lasy i leśnicy w kulturze, nauce i historii.

Wdzięcznym tematem edukacyjnym jest prezentacja kultury leśnej i twórczości związanej z leśnictwem. Las zawsze pobudzał człowieka do działalności twórczej: ar­chitektonicznej, rzeźbiarskiej, malarskiej, literackiej, muzycznej. Z bogatej działalności kulturalnej człowie­ka inspirowanej przez las można wybrać i przedstawić wiele wątków. Omówienie znaczenia leśnictwa dla kul­tury jest bardzo ważnym elementem edukacji środowi­skowej. Promowanie i kultywowanie tradycji i kultury leśnej może również wpłynąć na wzrost atrakcyjności turystycznej regionu. W niniejszym opracowaniu poda­ję tylko pewne przykłady tematów, które można wyko­rzystać w edukacji, a mianowicie:

Architektura - warto zwrócić uwagę na następu­jące zagadnienia:

-drewno jako surowiec budowlany (przykłady drewnianych kościołów, cerkiewek, dworków, cha­łup oraz budynków gospodarczych)

-elementy wystroju wnętrz wyrzeźbione z drewna lub wykonane z gałęzi, a także z roślin i poroży

-postaci roślin i zwierząt jako motywy dekoracyjne (przykłady ornamentów i portali oraz innych elementów ozdobnych w kształcie liści, kwiatów, owoców i łodyg, a także zwierząt - najczęściej ptaków drapieżnych, ssaków, motyli).

Rzeźba i plastyka - przykłady (wraz z nazwiskami twórców) rzeźb wyobrażających drzewa, zwierzęta oraz mitologiczne postaci leśne.

Malarstwo - obrazy o tematyce leśnej i łowieckiej (las, drzewo, jeleń na rykowisku, tokujący głuszec, wilki, polowanie) wraz z nazwiskami autorów (m.in. J. Kossak, W Gerson, A. Grottger, M. Gierymski, J. Chełmoński, A. Wierusz-Kowalski, L. Wyczół-kowski, J. Fałat).

Fotografia i film - można tu pokazać albumy i fotogra­fie wielu artystów współczesnych, min. Włodzimierza Puchalskiego, Jana Walencika, Tomasza i Grzegorza Kłosowstóch, Włodzimierza ŁapińsMego, Artura Ta-bora, filmy przyrodnicze Włodzimierza Puchalskiego oraz Bożeny i Jana Walencików, a także filmy fabular­ne zawierające wątki nawiązujące do lasu - np. „Pan Tadeusz" w reżyserii Andrzeja Wajdy.

Literatura - przykłady i cytaty z poezji i prozy klasyków (np. A. Mickiewicza, J. Słowackiego, S. Żeromskiego, J. Weyssenhoffa) oraz pisarzy i po­etów współczesnych (np. K. I. Gałczyńskiego, J. Tuwima, B. Leśmiana, T. Karpowicza, ks. J. Twar-dowskiego), a także twórców nieznanych, piszą­cych często „do szuflady" i bardzo rzadko publi­kujących swoje utwory o lesie.

Przysłowia i zwroty w języku polskim związane z lasem i leśnictwem (np. „Im dalej w las, tym wię­cej drzew", „Dzielenie skóry na niedźwiedziu", „No­sił wilk razy kilka, ponieśli i wilka", „Wsadzić kij

Mitologia i tradycja, czyli:

- muzea i ośrodki kultury leśnej (OKL w ( wie, Muzeum Przyrodniczo leśne w muzeum Łowiectwa i Jeździectwa w Warszawie przykłady bożków leśnych w mitologii starożyt­nej (np. Diana - bogini łowów, Sylwan bożek leśny) oraz mitologii słowiańskiej (np. Dziewan­na - opiekunka myśliwych); życzenia („Darzbór!"„Niuchu, ni pierza")

Religia - informacje o kaplicach i kościołach poświę­conych św. Hubertowi - patronowi myśliwych oraz św. Franciszkowi - patronowi ekologów.

Święta i imprezy związane z leśnictwem (np. Dni Lasu, Dzień Ziemi, Sprzątanie Świata, targi leśne).

Zawody związane z leśnictwem i z lasem:

- historyczne (np. bartnik, smolarz, borowy, łow­czy, drwal, flisak),

obecne (leśniczy, strażnik leśny, technolog drewna, pilarz, robotnik leśny, pracownik parku naro­dowego).

Edukacyjny aspekt leśnej historii Polski powinien uwzględniać:

-rolę lasów jako miejsc stacjonowania oddziałów powstańczych, a później partyzanckich;

-sylwetki żołnierzy-leśników biorących udział w walkach narodowowyzwoleńczych;

-miejsca pamięci narodowej w lasach (pomniki, mogiły, miejsca bitw, walk, egzekucji);

-prezentację dokumentów i pamiątek historycznych.

Liteatura

-Barcikowski A,.Boiński M., Nienartowicz A. „Wielofunkcyjna rola lasu.

Ochrona przyrody-gospodarka-edukacja”Uniwersytet M.Kopernika,

Toruń 1999.

-Czołnik B.”Lekcje w lesie,czyli praktyczne formy edukacji leśnej”

Poznań,1998.

-Domka L. „Kryzys środowiska a edukacja dla ekorozwoju”.

WN UAM,Poznań,1998.

-Grodzińska-Jurczak M.,Jamka R.”Edukacja ekologiczna.Zbiór materiałów

dla nauczycieli i studentów”.PG,Kraków,2000.

-Zawadzka D.”Edukacja leśna w praktyce” CILP, 2002.

-Zawadzka D.”Edukacja ekologiczna w nadleśnictwie” Świat,1999.

-Zawadzka D.”Ochrona przyrody w LasacPaństwowych”,

CILP,Warszawa,2002.

Opracowała mgr Bożena Zych

8

---