Z JAKIM BAGAZEM DOSWIADCZEN INTELEKTUALNYCH WEJDZIEMY W NOWE MILENIUM MY LUDZIE Z KONCA WIEKU?
Poczatek wieku i nowego milenium sklania do refleksji na temat przeszlosci, a w szczególnosci konczacego sie stulecia, na które przypada cale nasze dotychczasowe zycie. Z jego koncem konczy sie pewien etap w dziejach ludzkosci. Czego zatem nauczylo nas mijajace stulecie? Jak mamy przygotowac sie do zycia w XXI wieku, sprostac jego oczekiwanom, nie popelnic bledów poprzedników? Konczacy sie wiek XX to czas radykalnych przemian spolecznych i kulturowych, szybkiej ekspansji gospodarczej, gwaltownego rozwoju cywilizacji i techniki. Pomyslmy jak bardzo zmienil sie swiat, Europa i Polska od roku 1900. Sufrazystki, Wielka Wojna, odzyskanie niepodleglosci przez nasz kraj, radosc pierwszych lat dwudziestolecia, a potem Wielki Kryzys, rozwój systemów totalitarnych i wreszcie kolejna - II wojna swiatowa, która polozyla kres przedwojennemu ukladowi, przynoszac ze soba smierc, zniszczenie i cierpienie niezliczonych rzeszy ludzi. Wojna przyniosla holokaust i nieznane dotad obozy zaglady, w których smierc ponioslo wiele milionów ludzi. Po wojnie, mimo, iz Polska stala sie ponownie niepodleglym panstwem, nie byl to juz ten sam kraj co przed wojna. Zmienil sie terytorialny ksztalt panstwa, zniknela spolecznosc zydowska i kultura kresowa, Warszawa zostala potwornie okaleczona pod wzgledem substancji materialnej i ludzkiej, zabraklo tysiecy wybitnych Polaków, którzy polegli lub nie mogli powrócic do kraju, a zubozala i wyniszczona wojna Polska zostala zepchnieta do sowieckiej strefy wplywów.
Druga wojna swiatowa przyniosla ludzkosci wiele doswiadczen i przemyslen, które znalazly odzwierciedlenie w literaturze i sztuce. Czlowiekowi, który wychowal sie w czasie pokoju w normalnym swiecie, trudno pojac ogrom okrucienstwa wojny, trudno uwierzyc w okrucienstwo niemieckich i sowieckich oprawców. Jedna z wielu metod likwidacji wrogów totalitarnego rezimu, zarówno
w systemie faszystowskim jak i komunistycznym byly obozy pracy. Naocznym swiadkiem i wiezniem takiego obozu byl Tadeusz Borowski, który w swoich opowiadaniach ukazuje wplyw obozu koncentracyjnego na psychike czlowieka. Aby przetrwac, nalezalo przystosowac sie do warunków obozowych, co w praktyce oznaczalo wyzbycie sie cech ludzkich. U takiego czlowieka nastepowala zmiana kodeksu etycznego, przewartosciowanie zasad zyciowych. Przykladem jest tu opowiadanie ,,Prosze panstwa do gazu", w którym autor przedstawia matke uciekajaca od swego dziecka by ratowac wlasne zycie. Kobiete te strach przed smiercia pozbawil nawet milosci do dziecka, wyzwolil jedynie zwierzecy odruch ucieczki. Ludzie tacy jak ona utracili poczucie wartosci, jakimi nalezy sie kierowac w swoim postepowaniu. Opowiadania Borowskiego ukazuja ogromna dehumanizacje czlowieka. Nieco inny charakter maja ,, Medaliony" Z. Nalkowskiej, choc ksiazka ta równiez dotyczy faszyzmu. Tu równiez ukazany zostal mechanizm ludobójstwa i nieludzkosc czasu wojny. Juz pierwsze zetkniecie sie z obozem w Oswiecimiu, to widok kolczastych drutów pod wysokim napieciem, wiez strazniczych i dymiacych kominów krematoriów. Czlowiek pozbawiony wszystkiego co posiadal, nawet nazwiska, stajac sie numerem, traci swoja godnosc. Dewaluacja wartosci moralnych, codzienny widok smierci i cierpienia oraz ciagly strach zmienialy ludzi, znieczulaly na cudza krzywde. Widok cierpienia przestal robic wrazenie. Nadrzednym celem stawalo sie przetrwanie.
Wojna udowadnia jak wiele czlowiek potrafi zniesc i jaki ogrom ponizenia potrafi przetrwac. Oczywiscie warunki takie wywoluja ogromne zmiany w psychice czlowieka, degradacje jego osobowosci. Nigdy wczesniej czlowiek nie próbowal az tak upodlic drugiego czlowieka. Wydarzenia te opisane zostaly ku pamieci i przestrodze, aby przyszle pokolenia nie musialy doswiadczac tak tragicznych rzeczy. Jednak, aby historia sie nie powtórzyla, musimy stac sie
bardziej tolerancyjni, gdyz to wlasnie brak tolerancji tkwi u podstaw wiekszosci konfliktów. Nietolerancja i nienawisc do innych narodów i grup etnicznych byly jedna z przyczyn wybuchu II wojny swiatowej.
Wojna nadal stanowi ogromne zagrozenie dla ludzkosci, jednak wchodzac w nowe milenium, musimi byc swiadomi równiez innych niebezpieczenstw, szczególnie zwiazanych z rozwojem cywilizacji. W XX wieku dokonal sie ogromny postep cywilizacyjny i techniczny w stosunku do wieków ubieglych. Dokonano przelomowych odkryc niemal we wszystkich dziedzinach nauki. Czlowiek po raz pierwszy wzbil sie w powietrze, a nastepnie w przestrzen kosmiczna. Wynaleziono radio i telewizje, bez których trudno wyobrazic sobie wspólczesne zycie. Superprecyzyjne urzadzenia badawcze, medyczne, komputery, telefony komórkowe, szybkie samochody, samoloty, pociagi. To wszystko i wiele innych rzeczy jeszcze sto - a nawet kilkadziesiad - lat temu wydawalo sie mzonka. Dzis juz nic nikogo nie dziwi. Technika sluzy czlowiekowi i ulatwia mu zycie. Szybki transport i komunikacja, blyskawiczny przeplyw informacji, postep w medycynie, wydluzajacy dlugosc ludzkiego zycia to tylko niektóre przyklady pozytywnego wplywu cywilizacji na nasze zycie. Z drugiej strony bardzo niebezpiecznym zjawiskiem jest wzrost tempa zycia i konsumpcyjne nastawienie do swiata. Ludzie staja sie niewolnikami pracy i pieniadza, zapominajac o normalnym zyciu, zgodnym z natura. Przykladem czlowieka prowadzacego taki styl zycia jest amerykanski biznesmen Jack z powiesci Whilliama Whartona ,, Spóznieni kochankowie". Uzalezniajac sie od firmy, Jack traci kontakt z zona i w ogóle z normalnym zyciem, staje sie pracoholikiem. Ubezwlasnowalnia go chec wspólzawodnictwa, bycia najlepszym. Najwyzsza wartoscia w zyciu jest dla niego posada. W pewnym momencie nastepuje jednak przewartosciowanie jego pogladów. Biznesmen porzuca swiat
interesu i postanawia odmienic swoje zycie. Udaje sie do Paryza i jako kloszard poznaje siedemdziesiecioletnia, niewidoma kobiete. Powstala miedzy nimi milosc pokonuje wszystkie bariery. Pobyt w Paryzu jest dla Jacka przerwa, oczyszczeniem. Podsumowuje on swoje dotychczasowe zycie biznesmena:
,, Latwo jest stworzyc sobie namiastke, która wciaga calkowicie, stajac sie prawdziwa, odcinajac od rodziny, realnego zycia". Podomna sytuacje ukazuje film Sama Mendesa, nagrodzony w tym roku wieloma Oskarami, ,, American Beauty". Glówny bohater, 42- letni Lester ukazuje swoje zycie, pozbawione przyjemnosci, a przede wszystkim sensu, skladajace sie jedynie z nudnych schematów codziennosci. Gdy poznaje atrakcyjna dziewczyne, Lester calkowicie odmienia swoje zycie. Uzmyslawia sobie, ze dotychczas byla to tylko wegetacja. Podobnie jak Jack przeglada na oczy i zdaje sobie sprawe z bezsensownosci ulegania schematom.
Szybki rozwój cywilizacji niesie ze soba równiez inne niebezpieczenstwa. Postep techniki odbywa sie kosztem niszczenia naszej planety. Wycinanie lasów w Amazoni powoduje zwiekszenie efektu cieplarnianego, a tym samym topnienie pokrywy lodowej i niebezpieczenstwo katastrofalnych powodzi. Degradacja ziemi oraz wytwarzanie coraz wiekszych ilosci toksycznych odpadów powoduje degradacje i zubozenie form zycia. Przeraza nas wizja przyszlosci Ziemi jako planety calkowicie zdominowanej przez komputery i roboty, na której czlowiek i inne zywe istoty nie beda sie liczyc. Moze dojsc i do tego, ze maszyny, uzyskawszy swiadomosc, nie beda juz potrzebowac czlowieka i po prostu go zniszcza. Obawy zwiazane z nadmierna technicyzacja sa tematem wielu ksiazek i filmów science-fiction, jak chocby "Terminator" z Arnoldem Schwarzenegerem w roli glównej.
Wierze, ze ludzkosc umiejetnie wykorzysta bagaz doswiadczen pozostawiony przez poprzedników i nie bedzie powielac ich bledów. Wiek XX wiek nie spelnil
oczekiwan ludzkosci. Jak mówi Wislawa Szymborska w wierszu ,, Schylek wieku" - ,, Mial byc lepszy od zeszlych nasz XX wiek. Juz tego dowiesc nie zdazy. (.) Juz zbyt wiele sie stalo co sie stac nie mialo, a to co mialo nadejsc nie nadeszlo". Wyciagnijmy zatem wlasciwe wnioski i wejdzmy w nowe milenium tak, abysmy nie mieli czego sie wstydzic przed nastepnymi pokoleniami.