METODY PROJEKCYJNE
Bywają również określane mianem testów autoekspresyjnych (self - expressive).
Termin „metoda projekcyjna” wprowadzony został przez L.K.FRANKA w 1939 roku dla określenia istniejących już technik badania osobowości, takich jak Test Rorschacha, który został skonstruowany w 1921 roku, techniki rysunkowe.
Freudowski termin PROJEKCJA JAKO MECHANIZM OBRONNY, polegający na przypisywaniu innym lub obiektowi zewnętrznemu własnych, najczęściej nieakceptowanych właściwości i cech, użyty został w celu operacyjnym - jako nadawanie obiektom świata zewnętrznego własnych indywidualnych znaczeń.
Szersze znaczenie pojęciu projekcji nadał RAPAPORT (1942), ujmując je pod postacią „hipotezy projekcyjnej”, zgodnie z którą wszelkie zachowanie człowieka jest uzewnętrznieniem indywidualnych właściwości jego osobowości. Swoboda nadawania materiałowi bodźcowemu indywidualnych znaczeń pozwala na określenie właściwości jednostki i sposobów jej psychicznego funkcjonowania.
Tak rozumiana projekcja jest procesem nieświadomym. Technika projekcyjna ujawnia nie tylko, co wyparte, lecz przede wszystkim treści doświadczenia emocjonalnego i sposoby jego poznawczej strukturyzacji, pozostające w różnym stopniu poza werbalną i świadomą kontrolą jednostki.
Istotne jest tu podkreślenie, że warunkiem trafności projekcyjnego badania testowego jest świadome spostrzeganie i interpretowanie materiału testowego przez osobę badaną oraz brak świadomości ujawniania w ten sposób własnych postaw, emocji, potrzeb.
Przyjmuje się, że aktywność ujawniana w niektórych technikach rysunkowych, testach barwy czy technikach zabawy może pełnić funkcję katarktyczna - uwalniającą napięcie emocjonalne.
Termin technika projekcyjna dotyczy każdej metody badania opartej na zjawisku projekcji, niewymagającej ścisłej procedury postępowania. Może nią być psychodrama, rysunek, malowanie, lepienie, zadania konstrukcyjne.
Testami projekcyjnymi są narzędzia o wystandaryzowanych zasadach interpretacji.
Co umożliwia projekcja ? (pytanie dotyczy właściwości materiału testowego i sytuacji badania). Materiałem testu projekcyjnego może być jakikolwiek zestaw bodźców.
O tym w jakim stopniu umożliwia on osobie badanej rzutowanie, decyduje instrukcja testowa, wyznaczająca zakres swobody, indywidualności, niereproduktywności jej zachowań testowych (np. narysuj drzewo - w Teście Drzewa;
powiedz co widzisz, co by to mogło być - Test Ro;
ułóż opowiadanie związane z tym, co jest na obrazku, powiedz co doprowadziło do tej sytuacji, co myślą i czują bohaterowie, jak to się skończy (TAT);
spośród tych fotografii wybierz osobę, którą uważasz za najbardziej i najmniej przyjemną - Test Szondiego - uważany za jeden z najbardziej projekcyjnych testów.
Testem projekcyjnym określa się więc taki zespół zadań, w którym instrukcja testowa nadaje materiałowi bodźcowemu otwarty znaczeniowo i interpretacyjnie charakter.
Termin zachowanie projekcyjne jest używany w trojakim znaczeniu:
jest to zachowanie indywidualne, specyficzne dla osoby;
są to zachowania istotne dla całościowej charakterystyki osobowości;
są to zachowania nieświadome.
Na czym owo rzutowanie polega? Pytanie to dotyczy zakresu i rodzaju zachowań testowych.
Materiał bodźcowy ma najczęściej formę graficznej reprezentacji rzeczywistości o różnym stopniu figuratywności. Charakter materiału bodźcowego oraz instrukcji testowych wyznacza cztery klasy zachowań w testach projekcyjnych:
1) Subiektywne spostrzeganie przedstawionego materiału. Instrukcje testowe pozostawiają swobodę osobie badanej co do:
zakresu spostrzeganego pola bodźców (całość czy detale w Ro)
jego poznawczej kategoryzacji ;
integracji jego elementów (np. wprowadzanie nieistniejących lub pomijanie istniejących elementów).
Interpretacja znaczeń materiału testowego (np. groźny las w Ro, zadumana nauczycielka w TAT); fabularyzacja związków i zdarzeń
(dwie wiedźmy mieszające maź w kotle), komentarze (ten człowiek mówi do drzewa, pomóż mi odnaleźć mój dom).
Trzecia klasa zachowań polega na rzutowaniu tzn. na tworzeniu postaci, obiektów, zdarzeń nie istniejących w materiale testowym.
Czwarta klasa - wybór spośród istniejącego zbioru możliwości, co świadczy o preferencji osoby np. w teście Szondiego.
Istniejące typologie i klasyfikacje najlepiej ujmuje Lindzey (1989), który wymienia 6 kryteriów klasyfikacyjnych (zob. folia „Zestawienie porównawcze technik projekcyjnych”).
Kryterium uważanym przez Lindzeya za najbardziej odpowiednie jest rodzaj zachowania testowego Tj. kategoryzacja poznawcza, zorganizowane formy narracji, złożone akty strukturalizacji rzeczywistości (psychodrama).
Założenia interpretacyjne
Rodowód teoretyczny testów projekcyjnych wywodzi się z trzech grup teorii psychologicznych:
teorii dynamicznych;
teorii pola;
psychologii ego.
Wszystkie te teorie ujmują osobowość w sposób całościowy, wielopoziomowy, dynamiczny i funkcjonalny. Pojęcie osobowości jako struktury wielopoziomowej w odniesieniu do testów projekcyjnych oznacza iż nie każde zachowanie testowe jest tak samo projekcyjne ( co wynika zarówno z materiału testowego jak i typu wyobraźni czy stylu poznawczego osoby).
Test projekcyjny jako narzędzie diagnozy psychologicznej
Zadaniem tych testów zgodnie z teorią Murraya i Allporta był opis mechanizmów funkcjonowania osobowości, dla celów predykcji zachowania jednostki. Są to narzędzia diagnozy jakościowej, klinicznej. Jakościowy charakter diagnozy w testach projekcyjnych wynika z faktu, że większość z nich nie ma ilościowych norm testowych.
Istnieje też podejście ilościowe, wskaźnikowe - testy jako narzędzia diagnozy różnicowej i różnic indywidualnych. Przy tym ujęciu można koncentrować się na diagnozie poszczególnych cech. Ten sposób pozwala na psychometryczną diagnozę niektórych cech osobowości, niemniej jednak jest mniej powszechny.
Podstawą interpretacji we wszystkich testach projekcyjnych jest „materiał” projekcyjny. Pozwala on na ujawnienie pięciu właściwości psychicznych badanego:
spostrzegania i poznawczej organizacji bodźców świata zewnętrznego;
stylów emocjonalnej regulacji i kontroli;
obrazu siebie i świata;
wzorów zachowań i relacji interpersonalnych;
preferencji i dążeń jako pochodnych systemu potrzeb i motywacji.
Właściwości te ujawniają się poprzez zachowania formalne takie jak: sposób ujmowania plam w Ro (detaliczny, zorganizowany); rodzaj linii w testach rysunkowych (cienka, przerywana, cieniowana), psychologiczne i społeczne cechy postaci, sekwencje zdarzeń lub postaci, rodzaje zdarzeń w TAT.
Instrukcja testowa wymaga od badanego kreatywności, imaginacyjności, indywidualności, natomiast materiał testowy - który nie jest podobny do czegokolwiek - adekwatności percepcyjnej, konkretyzacji, uporządkowania (jedno z drugim jest w jakiś sposób sprzeczne).
Testy projekcyjne nie są testami wyobraźni; są one testami psychicznego funkcjonowania jednostki w sytuacji zadaniowej.
Techniki projekcyjne podzielono na cztery grupy:
Techniki skojarzeń słownych i ich pochodne:
Metoda wolnych skojarzeń;
Metoda uzupełnianie zdań;
Metoda uzupełniania odpowiedzi.
b) Techniki posługujące się bodźcami wzrokowymi:
Test Rorschacha;
Test Murray,a;
Test Rozenzweiga;
Test Szondiego.
Techniki ruchów ekspresyjnych:
Interpretacja pisma;
Testy wzrokowo - motoryczne;
Rysowanie, malowanie, lepienie z gliny.
Gry i zabawy:
zabawa lalkami
test świata;
psychodrama.
Wybrane testy projekcyjne
Testy rysunkowe:
Projekcyjna wartość rysunku wynika z potrzeb ekspresji człowieka. Wartość diagnostyczna rysunku wynika z tego, że ma on charakter niewerbalny (co pozwala ominąć „filtry” językowe). Czynność rysowania ma kinestetyczny, percepcyjny i emocjonalny charakter i dlatego wspólne dla wszystkich testów jest założenie, że rysunek projekcyjny jest graficzną reprezentacją emocjonalnego, poznawczego i kinestetycznego doświadczenia jednostki. Np. w Rysunku Rodziny - ja i inni co odzwierciedla relacje i role członków rodziny oraz ich emocjonalne znaczenie dla osoby badanej.
W teście Dom - Drzewo - Człowiek - dom symbolizuje potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i emocjonalnego związku, drzewo - energię życiową i kierunek jej wydatkowania, człowiek - aktywność i świadomość Ja. We wszystkich tych testach rysunkowych interpretacja projekcyjna opiera się na analizie czterech aspektów rysunku:
lokalizacji rysunku w przestrzeni kartki oraz relacji między jego elementami (członkami rodziny, domem, drzewem i człowiekiem);
charakterystyki postaci lub obiektów (ich wielkości, proporcji, kompletności, elementów itp.);
sposobu rysowania ( np. wysiłku wkładanego w rysowanie, sekwencji rysowania, zachowań towarzyszących);
symboli i znaków ( mogą być materiałem pomocniczym).
Test Frustracji ROZENZWEIGA opiera się na jego teorii frustracji i agresji. Frustracja to są stany napięcia wynikające z utrudnienia w zaspokajaniu potrzeb. Test posiada wersję przeznaczoną dla dzieci w wieku 3 - 13 lat i dla dorosłych. Obie wersje składają się z serii 24 obrazków przedstawiających dwie osoby z „dymkami” nad głową, jak w komiksach. Jedna z osób wypowiada kwestię zawierającą wiadomość powodującą u drugiej frustrację lub zwracającą jej uwagę na frustrujące okoliczności. (pokazać folie).
Sytuacje są dwóch typów: a) „ blokujące ego” , to znaczy powodujące utrudnienie, rozczarowanie, pozbawienie drugiej osoby jakiejś bezpośredniej osobistej korzyści; albo b) „ blokujące superego” - zawierające obrazę, oskarżenie lub zagrożenie dla rozmówcy. Drugi „dymek” jest pusty i osoba badana ma wypowiedzieć (lub napisać) pierwszą odpowiedź, która przychodzi jej do głowy, gdy słyszy frustrującą wiadomość. Test opiera się na założeniu, że badany identyfikuje się z osobą frustrowaną. Odpowiedzi są klasyfikowane pod względem typu i ukierunkowania agresji. Typy agresji zawierają: między innymi "zdominowanie przeszkody" , „obronę ego” i „trwanie niezaspokojonej potrzeby”. Ukierunkowanie agresji może być „ekstrapunitywne”, kiedy agresja jest skierowana na zewnątrz, „intrapunitywne”, gdy agresja ukierunkowuje się do wewnątrz i „impunitywne”, gdy badany stara się uniknąć wyrażania agresji w ogóle.
Test Frustracji Rozenzweiga nadaje się lepiej niż inne techniki projekcyjne do opracowania psychometrycznego, gdyż odpowiedzi łatwiej poddają się procedurom statystycznym.
Test Szondiego polega na wybieraniu spośród 48 fotografii tych, które podobają się badanemu najbardziej i najmniej. Fotografie są portretami osób chorujących na różne choroby psychiczne. Interpretacja jest bardzo złożona i oparta na dyskusyjnych założeniach ( między innymi na teorii Szondiego, według którego zachowanie patologiczne ma być głównie wywoływane genami recesywnymi). Test ten był używany głównie do diagnostyki psychiatrycznej - pozwalał na rozpoznawanie stanów maniakalnych, depresyjnych, skłonności sadystycznych. Należy do technik będących przedmiotem kontrowersyjnych opinii, zarówno ze względu na tkwiące u jego podstaw założenia teoretyczne dotyczące ludzkich popędów, jak też możność dokonania tą droga ich diagnozy.
Metoda ta nie mieści się we współczesnym pojmowaniu psychologii.
Test Niedokończonych Zdań J.M. Sacksa i L. Sidneya
Test ten jest odmianą testu skojarzeniowego. Składa się z 60 pytań zaczętych lub inaczej - nie dokończonych zdań. Np. „Moją największą słabością jest....”, „chciałabym przestać się bać....”. Osoby badane mają podać ich zakończenie. Interpretacja uzyskanych wyników ma charakter jakościowy; uwzględniając treść kończonych zdań badający formułuje hipotezy dotyczące stanów emocjonalnych, konfliktów, postaw występujących u badanego. (folia). Test dotyczy kilkunastu obszarów - kategorii konfliktów (stosunek do matki, ojca, do rodziny, do mężczyzny/kobiety, życia płciowego, przyjaciół, przełozonych/podwładnych, stosunek do przeszłości/przyszłości, cele, obawy i lęki).
TAT ( Test Apercepcji Tematycznej)
Skonstruowany przez Murray'a w 1943 roku, składa się z 30 tablic, przedstawiających sytuacje społeczne o różnym stopniu wieloznaczności. Część z nich przeznaczona jest dla kobiet, część dla mężczyzn, część dla obydwu płci. Pełny zestaw do badań składa się z dwóch serii po 10 tablic. Zadaniem osoby badanej jest ułożenie opowiadania, związanego z tym co przedstawia obrazek. Instrukcja: „Opowiedz co doprowadziło do sytuacji przedstawionej na obrazku, co się na nim dzieje w tej chwili, co myślą i czują osoby tam przedstawione, a następnie opowiedz jak to się skończy”.
Podobnie jak w większości testów apercepcyjnych podstawą interpretacji w TAT jest analiza sześciu podstawowych aspektów opowiadań:
tematu opowiadania - głównego wątku organizującego tok zdarzeń, ich logikę, zachowania bohaterów;
głównego bohatera - centralnej postaci opowiadania, która może być postacią „identyfikacyjną” dla osoby badanej;
charakterystyki postaci, zdarzeń, obiektów - jako elementów rzeczywistości przedstawionej w opowiadaniu;
relacji - związków między postaciami, psychologicznej logiki zdarzeń i działań;
struktury opowiadań - stylu i języka narracji, stopnia uporządkowania, symboliki;
adekwatności poznawczej - adekwatności opowiadań wobec tego, co przedstawiają tablice ( przykładem jest wprowadzenie lub pomijanie postaci).
Interpretacja TAT (podobnie jak CAT - Bellaka 1954 wersja dla dzieci) obejmuje trzy aspekty osobowości:
Stopień integracji osobowości, plastyczność mechanizmów obronnych, mechanizmów radzenia sobie.
Obraz świata i siebie.
Struktura jawnych i ukrytych potrzeb oraz dążeń, a także wzorów emocjonalnego reagowania - typów wrażliwości i kontroli emocjonalnej.
( przejść do omówienia danych zawartych w podręczniku TAT + tablice).
TEST RORSCHACHA
Test Rorschacha (Ro) skonstruowany na początku lat trzydziestych XX w. przez szwajcarskiego psychiatrę Hermanna Rorschacha - jest najstarszym i najczęściej używanym testem projekcyjnym, tj. takim gdzie na skutek niesprecyzowanych, wieloznacznych bodźców wywołuje się rzutowanie przez badanych swoich własnych treści psychicznych, swoich przeżyć, doświadczeń. Test składa się z 10 tablic zawierających achromatyczne i chromatyczne plamy atramentowe (stąd nazwa „test plam atramentowych”).
Osoba badana ma powiedzieć „co widzi, co by to mogło być”.
Test stał się modelowym narzędziem psychodynamicznej diagnozy osobowości. Możliwość zastosowania go w różnych modelach diagnozy sprawiła, że psychologowie posługiwali się wieloma systemami interpretacyjnymi, systemami sygnowania (znakowania) wypowiedzi. Dlatego też w 1986 roku Exner opracował SYSTEM CAŁOŚCIOWY TESTU Ro. Dokonał empirycznej weryfikacji założeń diagnostycznych testu i procedur jego stosowania, co umożliwiło posługiwanie się jednolitymi kategoriami analizy i opisu zachowań testowych osób badanych.
Jest to model najbardziej całościowego podejścia diagnostycznego w teście projekcyjnym, zarówno w zrównoważeniu danych jakościowych i ilościowych, jak i pod względem zakresu diagnozy osobowości.
W Systemie Całościowym zakres analizy wypowiedzi testowych uwzględnia stopień ich złożoności, obejmując co najmniej cztery kategorie:
lokalizację wypowiedzi (na przykład całościowa, syntetyczna, wieloznaczna);
determinanty - percepcyjne przesłanki wypowiedzi ( na przykład wrażenie ruchu, barwa, światłocień(;
treść wypowiedzi ( na przykład postacie ludzkie, ogień, architektura);
frekwencję populacyjną ( czy jest wypowiedzią popularną).
Analizowana jest także złożoność wypowiedzi, poziom jej organizacji i adekwatności, adaptacyjność.
Istotne znaczenie ma też sposób przeprowadzania badania testowego oraz przynajmniej dwustopniowa procedura ustalania przynależności wypowiedzi do poszczególnych kategorii interpretacyjnych.
Procedura diagnostyczna składa się z 4 etapów:
analizy sekwencji - pozwalającej na wnioskowanie o stylach zachowań, sposobach radzenia sobie z sytuacjami trudnymi itp.
Analizy strukturalnej - dostarczającej informacji o strukturze osobowości;
Analizy werbalizacji - pozwalającej na określenie systemu znaczeń konstytuujących obraz siebie i świata osoby badanej, jej skryptów i schematów działania;
Diagnozy całościowej - będącej integracją hipotez interpretacyjnych formułowanych na podstawie poprzednich typów analiz.
W ujęciu Exnera podstawowym mechanizmem integracji i rozwoju osobowości jest zdolność poznawczej strukturyzacji doświadczenia.
Test jest trudny w interpretacji wyników. Dobre praktykowanie tej metody jest dziełem sztuki. Wymaga od psychologa dużej wiedzy, doświadczenia i myślenia twórczego w interpretowaniu wyników, w ich wzajemnych powiązaniach i uwarunkowaniach.
Zwolennicy tej metody porównują ją z mikroskopem duchowym, który pozwala dojrzeć w głębinach ludzkiej psychiki to, czego inaczej - czyli „gołym okiem” - dojrzeć nie jesteśmy w stanie.
Według Piotrowskiego (rorschachisty) to jest więcej niż test; jest to gałąź wiedzy, nauki zdolnej do wielkiego rozwoju.
I tak - test Rorschacha poza badaniem struktury osobowości, dobrze służy do badania lęku. W technikach skojarzeniowych ( a taką jest test Rorschacha) badany reaguje na bodziec pierwszym słowem, wyobrażeniem lub myślą, jaka mu przychodzi do głowy. Wskaźniki lęku występują w nim na wszystkich poziomach interpretacji tzn. na poziomach obszaru, determinanty i treści wypowiedzi.
Ad. Obszar:
Do (detal oligofreniczny) oznacza wypowiedzi, które ujmują jakiś fragment całości widzianych przez innych. Tam gdzie inni widzą całego człowieka, osoba niedorozwinięta lub zahamowana emocjonalnie - widzi głowę lub nogi.
Dd - drobne, dobrze wydzielone detale są stosowane przez osoby zahamowane, niepewne. Ma to oznaczać dążenie badanego do osłabienia lęków przez liczne drobne czynności.
De - o niepewności wewnętrznej mówią także wypowiedzi dotyczące drobnych części brzeżnych - np. widzenie profilu lub brzegu morskiego.
Ad. Determinanta:
Wszyscy badacze zgadzają się, że wypowiedzi zdeterminowane światłocieniami (c,ć) wskazują na lęk. Rorschach przyjmował barwy czarno - szare za wyraz uczuciowości nieśmiałej, ostrożnej, mówiącej o zahamowaniu i zalęknieniu badanego. Wypowiedzi zdeterminowane kolorem jasnoszarym ( np. mapy, jasny rentgen, chmury) oznaczają lęk przed działaniem (zmniejszenie aktywności w dziedzinie wywołującej lęk), co ma często miejsce w nerwicach z natręctwami. Wypowiedzi zdeterminowane światłocieniami stanowią także czynnik nieświadomej samokontroli.
Wypowiedzi zdeterminowane kolorem czarnym lub ciemnoszarym (c') oznaczają lęki, którym towarzyszy potrzeba aktywności w celu ich osłabienia. Im bardziej rośnie lęk, tym bardziej stają się wojownicze, bezkompromisowe, tym więcej ryzykują.
Wg Klopfera światłocienie rozsiane, rozlane, np. dym, mgła, chmura, wełna - wskazują na tzw. lęki bezprzedmiotowe, nie dotyczące konkretnych sytuacji czy zdarzeń.
Odpowiedzi typu światłocienie trójwymiarowe ( łąka, aleja, pole) wskazują na to, że osoba radzi sobie ze swoimi lękami na drodze introspekcyjnej, poprzez racjonalizację szuka w sobie przyczyny lęków i wyjaśnia je sobie.
Ad. Treść wypowiedzi
O lęku przed ludźmi świadczy nadmiernie duży procent wypowiedzi oznaczających ludzi lub ich części ( 30% lub więcej) oraz profile ludzkie widziane w częściach brzeżnych plamy. Widzenie oczu świadczy o uwrażliwieniu na opinię ludzką.
Duża ilość wypowiedzi anatomicznych może być spowodowana skłonnościami hipochondrycznymi, przyjmowaniem się swymi dolegliwościami.
Innym ważnym wskaźnikiem lęku obok światłocieni są szoki, najczęściej spowodowane kolorem tablicy. O wystąpieniu szoku może świadczyć brak wypowiedzi, pojawienie się wypowiedzi po dłuższym czasie, obniżenie ilości wypowiedzi jak też gesty bądź mimika wskazujące na zaskoczenie.
Symptomem lęków w protokołach Rorschacha może być przedłużony czas wypowiedzi, mała ilość wypowiedzi obejmujących całą plamę (W), mało lub brak wypowiedzi opisujących człowieka w ruchu (M), zwiększenie wypowiedzi zdeterminowanych kolorem i kształtem (CF), zwiększona ilość treści zwierzęcych a zmniejszona ludzkich, odmowa wypowiedzi, opis plam zamiast interpretacji, zaznaczanie symetrii, lub odpowiedzi w formie pytań.
6