Typ: Arthropoda (stawonogi)

• zwierzęta o ciele dwubocznie symetrycznym, zbudowane z linearnie ułożonych segmentów;

• metameria homonomiczna:

• akron- pierwszy segment ciała, leży przed otworem gębowym,

• telson- ostatni, za odbytowym;

• tagmatyzacja to proces wyodrębniania się regionów z segmentów o podobnej strukturze, odnóżach i funkcji: u nielicznych prymitywna (głowa i korpus), u większości podział korpusa na tułów i odwłok; u wielu grup tułów lub jego część łączy się z głową tworząc głowotułów;

• cefalizacja to ewolucyjny proces przedniej tagmy: głowy lub głowotułowia;

• segmentalne, parzyste, członowane odnóża,

• typy odnóży:

• liściowaty - odnóża nieczłonowane z budowane z kilku cienkich blaszkowatych płatów,

• pręcikowaty - odnóża członowane

• jedną z przyczyn ewolucyjnego sukcesu jest zdolność do modyfikacji planu i funkcji odnóży, wyspecjalizowane odnóża na głowie sensoryczne i gębowe, na tułowiu i odwłoku służące do lokomocji, reprodukcji, obróbce pokarmu i oddychaniu);

• telson ostatni segment tułowia (występuje u niektórych);

• ściana ciała - oskórek, jednowarstwowy nabłonek, błona podstawna; oskórek wodoodporny, samonaprawialny, chroni przed mechanicznymi urazami, stanowi barierę dla patogenów, szkielet zewnętrzny tworzący miejsce przyczepu mięśni. zbudowany z chityny;

• wzrost przez linienie, przez całe życie lub tylko w stadium larwalnym;

• jama ciała - miksoce l(połączenie blastocelu i celomy);

• układ krwionośny otwarty: serce, naczynie, zatoki i hemocel; serce- rura z parzystymi ostiami(otworami z zastawką); krew bezbarwna;

• układ wydalniczy

• nefrydia (u wodnych i lądowych): wodne nie oszczędzają wody, a gazy dyfundują przez powłoki; funkcjonują jako osmoregulatory i nerki filtracyjne

• cewki Malpighiego: ślepo zakończone rurkowate uchyłki jelita - są to nerki wydzielnicze

• nie marnują wody, dzięki temu zasiedlenie lądów (u lądowych wydalany kwas moczowy i gunina),

• metabolity transportują do jelita tylnego gdzie wytrąca sie kwas moczowy i zostaje włączony do odchodów;

• układ pokarmowy: ektodermalne jelito przednie wysłane oskórkiem (gardziel, przełyk, wole żoładek), endodermalne jelito środkowe (caecum, trzustko-wątroba, wątroba), wysłane oskórkiem jelito tylne (formowanie, magazynowanie kału, odzysk wartościowych substancji, wody);

• układ nerwowy;

• centralny system nerwowy: złożony z zwojów ponadprzełykowych ("mózg" zlane zawoje pierwszych 2-3 segmentów), obrączki około przełykowej, zwojów podprzełykowych i łańcuszka brzusznego;

• oczy proste: przeważnie małe, nie tworzą obrazów, informują jedynie o kierunku światła i jego natężeniu

• oczy złożone: z omatidiów- wydłużonych, stożkowatych podjednostek zbudowanych z soczewki, komórek twórczych, przezroczystego stożka krystalicznego i 8 komórek siatkówki; obraz powstaje w mózgu przez kompilację obrazów cząstkowych, jest mozaikowy,

• oczy apozycyjne - zaadoptowane do widzenie w pełnym oświetleniu,

• oczy superpozycyjne - gatunki o aktywności nocnej, obraz nie jest ostry, ale za to jasny;

• większość rozdzielnopłciowa; zapłodnienie zewnętrzne (wodne) lub wewnętrzne (lądowe); zaplemnienie przez kontakt gonoporów, kopulacje, lub przekaz spermatoforów; zapłodnienie i zaplemnienie często przesunięte w czasie;

• jaja centrolecytalne, duże z dużą ilością żółtka, rozwój prosty lub złożony (metamorfoza) z postaciami larwalnymi;

• występują we wszystkich środowiskach biotycznych na kuli ziemskiej.

Podtyp: Crustacea (skorupiaki)

• przynajmniej głowa i korpus, może też być głowotułów;

• oczy proste i złożone;

• tylny segment może tworzyć karapaks- grzbietowy, płaszczowaty fałd ściany ciała biegnący ku tyłowi i zrastający się lub nie z segmentami tułowiowymi (twarda grzbietowa powłoka);

• odwłok u większości bez odnóży, telson z parzystymi, długimi widełkami;

• zwierzęta wodne, zamieszkujące zbiorniki słone, słonawe i słodkie;

• wymiana gazowa poprzez skrzela;

• wolno żyjące , osiadłe lub pasożyty;

• układ naczyniowy zredukowany u form drobnych i pasożytniczych.

Gromada: Branchiopoda (liścionogi)

• wolnożyjące;

• pływające

• tułów z różnej liczby segmentów;

• odnóża dwugałęziowe typu liściowatego;

• ciało okryte karapaksem lub nie.

Triops cancriformis (przekopnica)

• żywi się głównie detritusem oraz larwami owadów, skrzekiem żab i drobnych skorupiaków;

• pływa stroną brzuszną ku górze;

• od 3 do 6 cm długości, ciało zbudowane z 40 segmentów;

• niewyraźna granica między tułowiem a odwłokiem;

• posiada pancerz;

• odnóża liściowate:

• egzopodyt - funkcja lokomotoryczna,

• epipodyt - funkcja oddechowa,

• endopodyt - przytrzymuje ofiarę, z której endyty zdrapują kawałki i przesuwają do gęby wzdłuż rynienki pokarmowej,

• endyt - rozdrabnianie pokarmu;

• żuwaczki - służą do chwytania, rozrywania i rozdrabniania pokarmu;

• rynienka pokarmowa - element aparatu gębowego przekopnicy.

Daphnia pulex (rozwielitka)

• długość ciała 15-25 mm;

• brak granicy między segmentami i tagmami;

• karapaks - zrośnięty z głową i pierwszymi segmentami tułowia okrywa głowę na kształt hełmu, ku tyłowi w postaci dwudzielnej skorupki obejmuje ciało;

• rostrum - szpiczasty wyrostek na przodzie głowy;

• czułki II pary - główny narząd lokomocji.

Gromada: Malacostraca (pancerzowce)

Gromada najwyżej uorganizowanych skorupiaków, które mimo znaczących różnic kształtu i wielkości wykazują cechy wspólne. Rozwój bezpośredni lub złożony . Wykazują duże zdolności regeneracyjne. Żyją w wodach słodkich, morskich i na lądzie. Są rozdzielnopłciowe. Stała liczba segmentów: 21. Np.: raki, kraby, krewetki.

Gromada: Maxillopoda

• należą tu skorupiaki wolno żyjące, prowadzące osiadły tryb życia oraz pasożytył

• dobrze wykształcony aparat gębowył

• odnóża tułowiowe pełnią funkcję lokomotoryczną.

Argulus foliaceus - splewka

• pasożyt , występuje na skórze i skrzelach ryp karpiowatych, może przyczepiać się do kijanek;

• nim przyczepią się do żywiciela, pływają swobodnie w wodzie;

• ciało spłaszczone grzbietowo -brzusznie;

• ciało składa się głowotułowia i krótkiego niesegmentowanego odwłoka;

• złożone oczy.

Podtyp: Chelicerata (szczękoczułkowce)

• tagmy: głowotułów i odwłok;

• w stanie prymitywnym: 2 pary oczu prostych i para oczu złożonych;

• 6 par odnóży: 2-3 członowane szczękoczułki (2 segment), nogogłaszczki (3 segment),odnóża lokomotyryczne(4-7 segment);

• wodne lub lądowe stawonogi oddychające za pomocą skrzel, płuc lub tchawek;

• rozdzielnopłciowe.

Gromada: Arachnida (pajęczaki)

• lądowe, drapieżne szczękoczułkowce , z układem oddechowym w postaci płuc lub tchawek;

• część wtórnie wodna;

• u wielu odnóża uległy dość znacznym przekształceniom;

• na głowotułowiu znajduje się para szczękoczułków, para nogogłaszczek oraz 4 pary nóg krocznych;

• segmentacja głowotułowia zatarta (okryty karapaksem), segmentacja odwłoka widoczna lub zatarta);

• odnóży odwłokowych zazwyczaj brak lub wysoce zmodyfikowane.

Rząd: Scorpionidea (skorpiony)

• pajęczaki z trójczłonowymi szczypcowatymi szczękoczułkami i również szczypcowatymi nogogłaszczkami;

• odwłok opitosoma zbudowany z 13 segmentów podzielony jest na przed- i zaodwłok;

• ostatnim segmentem ciała jest telson, kształtu banieczkowatego, ze skierowanym nieco ku górze haczykowatym kolcem jadowym (pełni funkcję obronną oraz służy do zabijania większej zdobyczy);

• Są zwierzętami lądowymi występującymi jedynie w ciepłych krajach.

Rząd: Araneida (pająki)

• układ oddechowy to płuca i tchawki;

• głowotułów jest pokryty jednolitą twardą płytką grzbietową, karapaksem;

• między głowotułowiem, a odwłokiem występuje silne przewężenie ciała - trzonek;

• nogogłaszczki podobne do odnóży krocznych służą do chwytania pokarmu, u samców zaopatrzone w narząd kopulacyjny;

• szczękoczułki dwuczłonowe zawierają gruczoł jadowy;

• 4 pary siedmioczłonowych odnóży krocznych;

• 4 pary oczu zlokalizowanych z przodu głowotułowia.

Podtyp: Myriapoda (wije)

• rozdzielnopłciowe; rozwój postembrionalny, bez przeobrażenia lub z postacią larwalną;

• zwierzęta lądowe: żyją w siedliskach wilgotnych z powodu braku warstwy woskowej;

• głowa zawsze wyodrębniona z jedną parą czułków i trzema parami odnóży gębowych

• oczy proste;

• korpus długi, segmentowany;

• narządy wydalnicze w postaci cewek Malpighiego.

Gromada: Chilopoda (pareczniki)

• zwierzęta drapieżne strefy umiarkowanej i tropikalnej;

• korpus nie zróżnicowany na tułów i odwłok;

• otwór płciowy na końcu ciała;

• pierwsza para odnóży korpusu zmieniona w chwytne szczękonóża, wyposażona w gruczoły jadowe.

Lithobius forficatus: aparat gębowy

• ruchliwy wij o zabarwieniu żółtobrązowym;

• żyje pod kamieniami, pod korą drzew, w spróchniałych pniach, w ściółce, gdzie poluje na inne lądowe bezkręgowce;

• rozmnaża się głównie wiosną i latem, rozwój anamorficzny.

Podtyp: Hexapoda

• takson obejmujący zwierzęta o sześciu odnóżach krocznych, zamieszkujące środowisko lądowe i wtórnie przystosowane do środowiska wodnego, występujące na całej Ziemii;

• system tchawkowy, cewki Malpighiego, reabsorpcja wody w tylnym jelicie, woskowa epikutykula (cechy przystosowawcze do życia na lądzie);

• głowa(jak u wijów), tułów, odnóża jednogałęziste;

• ewolucja lotu.

Gromada: Entognatha

• najczęściej żyją w glebie, ściółce, a rzadziej na powierzchniach porośniętych trawą;

• narządy gębowe mają typu gryzącego lub ssącego;

• układ oddechowy rozwinięty jest bardzo słabo lub wcale nie występuje, wówczas oddychają całą powierzchnią ciała.

Gromada: Insecta (owady);

• zwierzęta lądowe lub wtórnie słodkowodne (wyjątkowo morskie)

• ciało zbudowane z nie więcej niż 21 segmentów, dzieli się na głowę, tułów i odwłok;

• oczy złożone i przyoczka;

• u większości na 2 i 3 segmencie (tułowia) wykształcają się skrzydła;

• układ wydalniczy - cewki Malpighiego;

• rozdzielnopłciowe, z dobrze zaznaczonym dymorfizmem płciowym;

• obojnactwo rzadkie, dość częste zjawisko partenogenezy (dzieworództwo, odmiana rozmnażania traktowana najczęściej jako bezpłciowa (pomimo udziału gamety) z powodu braku zapłodnienia, polegająca na rozwoju osobników potomnych z komórki jajowej bez udziału plemnika);

• rozwój z przeobrażeniem lub bez.

Blatta orientalia (karaluchy):

• mieszkają w mieszkaniach, stołówkach, piekarniach, gdzie żywią się produktami spożywczymi;

• ok 2,5 cm długości, spłaszczone grzbietobrzusznie;

• wyraźny dymorfizm płciowy: samiec uskrzydlony, samica krótkie nierozwinięte skrzydła i szeroki odwłok (u americana obie formy uskrzydlone);

• z boku głowy wypukłe nieco podłużne oczy złożone;

• tułów trzy segmentowy;

• odwłok silniej spłaszczony niż tułów.

7

---