Arystoteles przedstawia metafizykę jako najbardziej boską i najczcigodniejszą naukę ze wszystkich nauk jakie człowiek może sobie przyswoić. Za cel stawia człowiekowi poznanie prawdy i nie jest związana z żadnymi przktycznymi działaniami, co jeszcze bardziej zdaniem Arystotelesa ją nobilituje. Zajmuje pierwsze miejsce obok fizyki i matematyki wśród nauk teoretycznych, które z kolei przewyższają wszystkie pozostałe nauki.
Termin metafizyka został utworzony przez Andronikosa z Rodos, który porządkując spuściznę Arystotelesa, czternaście ksiąg mówiących o zasadach bytu, umieścił po pismach fizycznych. Andronikos nazwał je jako “to, co następuje po fizyce”, po grecku: “ta meta ta physika” - co w skróconej łacińskiej formie brzmi “metaphysica”. Arystoteles zaś posługuje się nazwą filozofia pierwsza lub teologia w przeciwieństwie do filozofii drugiej lub fizyki. Metafizyka Arystotelesa zajmuje się rzeczywistością poza-fizyczną i wychodzi poza poznanie empiryczne.
Arystoteles przedstawił cztery definicje, które charakteryzują metafizykę: “a) metafizyka zajmuje się przyczynami i pierwszymi lub najwyższymi zasadami, b) metafizyka zajmuje się bytem jako bytem, c) metafizyka zajmuje się substancją, d) metafizyka zajmuje się bogiem i substancją ponadzmysłową” ([10], s.396) .
Wiele niejasności pojawia się w sposobie rozumienia zwrotu “byt jako byt”. Barnes interpretuje to tak: “ nie jest specjalnym rodzajem bytu i w rzeczywistości w ogóle nie ma takiej rzeczy, jak . Gdy Arystoteles mówi, że istnieje nauka badająca ma na myśli to, iż jest nauka rozważająca sam byt (istnieje), i że rozważa ona właśnie jako byt; jest to zatem nauka, która zajmuje się istniejacymi rzeczami ( a nie jakimiś abstrakcyjnymi i rzeczami nazwanymi bytem), i które rozważa je właśnie jako istnienie” ([7], s.31).
Metafizyka
Metafizyka, jako dyscyplina najdoskonalsza, usytuowana na szczycie hierarchii nauk, zajmuje się badaniem:
przyczyn i zasad rzeczywistości,
Boga i tego, co transcendentne.
Należy zauważyć, że metafizyka nie jest terminem arystotelesowskim, lecz został ukuty dopiero po nim. Arystoteles używał określeń "filozofia pierwsza" (w odróżnieniu od fizyki, czyli "filozofii drugiej") lub "teologia" (z racji tego, że przedmiotowi metafizyki przypisywane są cechy boskie).
Forma i materia
Arystoteles odrzucił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei. Uważał on, że idee "nie przyczyniają się też w żaden sposób do poznawania innych rzeczy [...] ani do wyjaśniania ich istnienia, bo nie znajdują się w poszczególnych rzeczach, które w nich uczestniczą [...]". Jego zdaniem istota rzeczy (substancja, οὐσία ousia) zawiera się w niej samej.
W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej, lecz nie jako osobny, niezależny byt, a jako coś nadające kształt i postać materii - tworzywu. Relację między formą a materią można więc sobie wyobrazić jak relację między naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza.
Formy w zasadzie nie mogą istnieć bez materii, a z drugiej strony sama materia bez form nie posiadałaby kształtu, koloru, ruchu i innych cech; byłaby czystym chaosem. Tak więc znany nam z doświadczenia świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei-form.
Przyczynił się do rozwoju teorii atomistycznej twierdząc, że cała materia składa się z tych samych ciągłych substancji pierwotnych.
Hierarchia bytów
Koncepcja ta dobrze pasowała do ontologicznego wytłumaczenia zjawiska występowania hierarchiczności bytów. Hierarchiczność taką zauważał Arystoteles zwłaszcza w świecie ożywionym, gdzie istnieje ciąg stworzeń od najprostszych do najbardziej złożonych. Arystoteles tłumaczył tę hierarchię stopniem udziału formy i materii w danym jednostkowym bycie. Czym w danym bycie jest więcej formy (jest ona bardziej złożona) a mniej materii, tym zajmuje ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak: byty nieożywione takie jak np. kamień zawierają w sobie bardzo dużo materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę. Rośliny mają bardziej złożoną formę, która podlega powolnym zmianom. Zwierzęta mają jeszcze bardziej złożoną formę, która daje im możliwość ruchu i reagowania na zmiany. Wreszcie ludzie posiadają bardzo złożoną formę zwaną duszą, która posiada unikalną cechę bycia świadomym o samej sobie.
Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy:
przyczyna materialna (causa materialis) - rzecz powstaje z materii;
przyczyna formalna (causa formalis) - powstaje przez ukształtowanie materii przez formy;
przyczyna sprawcza (causa efficiens) - powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio;
przyczyna celowa (causa finalis) - powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.
Arystoteles rozważając pierwszą przyczynę (sprawczą) ruchu (primus motor) postulował istnienie ducha, który poruszałby światem, tak jak dusza porusza ciałem. Jako ostateczne źródło ruchu byłby nieruchomy (nieruchomy poruszyciel). Duch ten został utożsamiony z Bogiem, ale w odróżnieniu od istot znanych z wierzeń religijnych nie jest on czynnikiem aktywnym - nie ingeruje w dzieje świata. Jego zdolność poruszania wynika raczej z tego, że rzeczy kierowane tęsknotą dążą do niego jako do czystej formy.
Koncepcja teleologiczna, że każdy rozwój dokonuje się stosownie do założonego celu była istotnym elementem arystotelesowskiej fizyki i biologii.
Księga Α
Rozpoczyna się sławnym rozdziałem rozdziałem rysującym pochodzenie poznania rozumowego od form poznania ograniczających się do poznania faktów szczegółowych - kolejno pamięci, wyobraźni, doświadczenia - do form poznania faktów ogólnych i przyczyn, zasad. Poznanie przyczyn Arystoteles uznaje za cechę mądrości. Definiuje metafizykę jako wiedzę teoretyczną o zasadach najbardziej ogólnych. Po definicji metafizyki daje w tej księdze przegląd poglaód filozoficznych od pierwszych filozofów do Platona.
Księga α
Księga α jest prawdopodobnie fragmentem dołączonym przez Andronikosa z Rodos z rękopisów Arystotelesa. Fragment ten jest ogólnym wstępem do filozofii. Mówi, że badając strukturę rzeczywitości dochodzimy ostatecznie do punktu wyjścia, ἀρχή, w poznaniu metafizycznym nie można więc cofac się w nieskończoność. Końcowe partie księgi poświęcone są omówieniu metod argumentacji w wypowiedziach naukowych.
Księga Β
Księga jest przeglądem czternastu aporii stanowiących główne problemy filozoficzne. Pięć pierwszych dotyczy jedności wiedzy i różnorodności bytu, aporie 6 i 7 dotyczą rodzajów jako zasady wyjaśniania, aporie 8, 9, 10 i 11 formy, zasad i jedności, aporie 12 i 13 idei, potencji i ogólności, aporia 14 tego, czy przedmioty matematyczne są substancjami. Księga nie stanowi systematycznego wykładu, jest raczej przeznaczonym do własnego użytku tekstem formułującym program badań filozoficznych. Zaczyna się stwierdzeniem, że dla nauki konieczne są rozeznanie jej problemów (aporii) i próby ich rozwiązania. Głównym problemem poruszanym przez Arystotelesa w tej księdze jest to, czy obok wiedzy o substancji istnieje wiedza o atrybutach substancji - odpowiedzi na to pytanie udziela księga Γ.
Księga Γ
Głównym tematem księgi jest pojęcie substancji. Nawiązuje ona do pierwszych pięciu aporii księgi В i podaje ich rozwiązania. Proklamuje istnienie nauki badającej Byt jako byt i jego atrybuty - metafizyki. Przedstawia też tezę, że metafizyka musi uwzględniać najwyższe zasady wiedzy, za które Arystoteles uznaje zasadę sprzeczności i zasadę wyłączonego środka. Argumenty Arystotelesa na rzecz doniosłości tych zasad sa pośrednie - Filozof odpiera argumenty ich przeciwników przez wykazanie wielu trudności, jakie wywołuje odrzucenie tych zasad.
Księga Δ
Księga ta stanowi słownik filozoficzny wyjaśniający 30 najwazniejszych pojęć metafizyki Arystotelesa. Wykazuje pewną niezależność od pozostałych ksiąg. Wiąże się z uwagami historycznymi ksiąg A i B stanowiąc jednocześnie przejście do zawartej w księdze Z głównej części badań metafizycznych. Księga była czesto zmieniana i korygowana, zawiera więc ustępy z różnych etapów rozwoju myśli Arystotelesa.
Księga Ε
Księga stanowi zbiór fragmentów, połączonych prawdopodbnie przez Andronikosa. Poświęcona jest dokładnemu rozgraniczeniu przedmiotu badań metafizyki, fizyki i matematyki. Metafizyka bada substancję samoistną i nieruchomą - byt jako taki (ὄν ᾗ ὄν), podczas gdy fizyka bada substancję wprawdze oddzieloną, ale będącą w ruchu, a matematyka substancję wprawdzie nieruchomą, ale nieoddzieloną. Metafizyka jako nauka badająca substancję transcendentną , oddzieloną i nieruchomą - a więc "boską" - jest więc zarazem teologią. Jako nauka badająca byt jako taki jest nauką pierwszą.
Księga Ζ
Księga Η
Księga Θ
Księga Ι
Księga ta gromadzi wyniki refleksji nad pojęciami jedności i wielości, równości i nierówności oraz pdobieństwa i jego braku. Arystoteles wyróżnia w niej cztery rodzaje jedności: ciągłość naturalną, całość, indywiduum i ogół. Jedność nie stanowi substancji.
Księga Κ
Księga ta stanowi komiplację Metafizyki (ksiąg Β, Γ i Ε i Fizyki (ksiąg III i V). Kompilacja ta została zamierzona prawdopodobnie jako zarys przyszłego podręcznika filozofii pierwszej.
Księga Λ
Księga Μ
Księga Ν
Arystoteles /384-322 p.n.e./ Uczeń Platona. Arystoteles nazywa się Stagirytem, nazwa pochodzi od miejsca urodzenia, czyli od miasta Stagir. Przybył do Aten ,został uczniem akademii platońskiej, pozostał w niej do śmierci Platona a potem, gdy obniżył się poziom naukowy, Arystoteles odszedł i założył własną szkołę, nosiła nazwę gimnazjum ,druga nazwa szkoły; szkoła perypatycka /uczono się spacerując/. Podział dzieł Arystotelesa: Dzieła zostały podzielone przez Andronikosa z Rodos na: -- pisma logiczne; noszą wspólną nazwę "Organon" /tłumaczy się jako narzędzie/ -- pisma przyrodnicze: najważniejszy tytuł: " Fizyka Arystotelesa " -- pisma metafizyczne: najważniejszy tytuł: " Metafizyka Arystotelesa " -- pisma etyczne: " Etyka nikomachejska " -- pisma poetyczne albo inaczej estetyczne Główne dzieło"Poetyka" w całości do dzisiejszego dnia nie dotrwało, składa się z dwóch części: część pierwsza teoria komedii, druga teoria tragedii, trzeciej części dziś brak. Poglądy logiczne: Arystoteles pierwszy wydzielił logikę z filozofii, potraktował ją jako dyscyplinę formalno- pomocniczą i do dziś jest ona tak traktowana. Na logikę Arystotelesa składała się: - teoria poznania; - teoria sądów. Teoria pojęć: tłumaczył, że każde pojęcie powinno być zdefiniowane. Podał także warunki poprawnego definiowania pojęć, z warunków tych korzystamy do dnia dzisiejszego. 2 warunki poprawnego definiowania pojęć: - genus /rodzaj/ trzeba najpierw wskazać; - differentia specifica /cech wyróżniające/. Teoria sądów: tłumaczył, że każdy sąd powinien być dowiedziony, Ponadto należy zbudować rozległą teorię sylogizmu. sylogizm - jest to wnioskowanie z 2 sądów mających 1 pojęcie wspólne. np. Sokrates jest człowiekiem. Człowiek jest śmiertelny. --------------------------------- Sokrates jest śmiertelny. Podział filozofii dokonany przez Arystotelesa: Arystoteles pierwszy dokonał podziału filozofii, był on równoznaczny z podziałem nauki. Podział ten obowiązywał, aż do wieku XVII. Był to podział dychonomiczny /dwuczłonowy/. Człon pierwszy: filozofiia praktyczna ( ekonomia, polityka, etyka i poetyka.) Człon drugi: filozofia teoretyczna, (fizyka, matematyka i tzw. filozofia pierwsza inaczej metafizyka.) Metafizyka Arystotelesa Główna teza metafizyki Arystotelesa brzmi: "byt jest jednostkowy a ogólność przysługuje wiedzy" Główne pojęcia metafizyki: - substancja; - materia; - forma. Substancja: konkretna jednostkowa rzecz, składa się z materii i formy. Materia: właściwością było to, że była bierna, była ona co najwyżej możliwością ruchu. Forma: była ruchem, energią. Spiżowa kula materiał z którego została wykonana ,ze spiżu - materia - to materiał forma kulistość - to kształt Posąg materiał, z którego posąg wyrzeźbiono - materia rzeźbienie posągu oznaczało jego formowanie gotowy posąg to substancja Przykład pojęcia ogólnego: forma: należy do zakresu tego pojęcia cechy wspólne wszystkich ludzi: poruszają się na 2 nogach; materia: cechy człowieka, które do zakresu pojęcia Człowiek nie należą wzrost, ( kolor oczu) Zasada hilernofizmu: Głosiła, że materia i forma nie istnieją rozdzielnie, istnieją jedynie zespoły materii i formy. Odstępstwa od zasady: I. znajdujemy w poglądach teologicznych, kiedy tłumaczymy powstanie świata, twierdził, że na początku istniała nieukształtowana, bierna czysta materia. Na początku była również czysta energia, czysta forma, którą Arystoteles nazwał bogiem. Powstanie świata polegało na nadaniu impuls energetycznego materii biernej przez Boga. II. znajdujemy w poglądach teoriopoznawczych Arystoteles wyróżnił 2 rodzaje rozumu: -- rozum bierny - porównywalny do czystej materii; -- rozum czynny - był czystą formą, energią. Metafizyka Arystotelesa Jest realizacją znanej zasady jego filozofii tj. zasady złotego środka. Sformułował ją na gruncie etyki, głosiła ona, że należy unikać skrajnych rozstrzygnięć i wybierać tzw. miarę średnią. Pogląd będący realizacją zasady złotego środka w metafizyce nosi nazwę dualizmu. Teoria poznania Arystotelesa /pod kątem realizacji złotego środka/ Arystoteles na pytanie skąd się bierze wiedza ludzka, pytanie aspektu genetycznego ,odpowiadał że źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie zmysłowe tzn. człowiek nie posiada wiedzy wrodzonej, rodząc się jest podobny do niezapisanej kartki taki pogląd jest to empiryzm genetyczny. Natomiast na pytanie na jakiej drodze dochodzimy do wiedzy prawdziwej odpowiadał, że drogą jest rozum jest to racjonalizm metodologiczny. Poglądy etyczne: Arystoteles był twórcą pojęcia etyka. Dał początek kierunkowi w etyce normatywnej, który nosi nazwę eudajmonizmu. Dobrem najwyższym była eudajmonia /wyraz grecki/ tłumaczony na polski wyrazem szczęście, jest to niedokładne tłumaczenie. Eudajmonia to tyle co dążenie do doskonałości wewnętrznej. Ilustracje złotego środka w etyce: negatywnym zachowaniem etycznym była rozrzutność, ale również skąpstwo rozrzutność skąpstwo hojność zuchwalstwo tchórzostwo męstwo Poglądy estetyczne: Arystoteles pierwszy zaliczył poezję do zakresu pojęcia sztuka, uczynił to drogą zestawienia tragedii. Rozstrzygnięcie to przyjęło się dopiero na dobre w wieku XVI, kiedy to we Włoszech dokonano przekładu poetyki Arystotelesa. W poetyce wyłożył Arystoteles słynną teorię, która nosi nazwę teorii katharsis, była to teoria psychologicznego oddziaływania sztuki na odbiorców, Realizm umiarkowany: Jest to pogląd Arystotelesa na temat przedmiotu pojęć ogólnych. Pojęcia ogólne wg.Arystotelesa są to abstrakcje, konstrukcje umysłu ludzkiego który w jednym pojęciu grupuje cechy wspólne dla danej klasy, bądź grupy przedmiotów. W okresie po śmierci Arystotelesa największe znaczenie zyskały szkoły filozoficzne. Największy rozgłos zyskały 3 szkoły: - epikurejska; - stoicka; - sceptycka. Łączył te szkoły wspólny cel, odpowiedź na pytanie "Jak żyć ?" Filozofowie należący do tych szkół chcieli wskazać człowiekowi drogi prowadzące do osiągnięcia szczęścia. Na pierwszy plan w tych szkołach wysuwały się zagadnienia: antropologiczno-etyczne. Problematyka ontologiczna i teoria poznania pełniły rolę służebną.
2. Metafizyka:
Matematykę i pierwszą filozofię - ze względu na stopień abstrakcji (matematyka zawierała wg niego również Metafizyka zajmuje się bytami fizykalnie niedostępnymi. Arystoteles filozofię dzielił na fizykę, arytmetykę, geometrię, muzykę, optykę, astronomię i mechanikę). Największy stopień abstrakcji miała mieć nauka o bycie jako takim - miała rozważać tylko same właściwości bytu. Substancją, czyli bytem samoistnym są konkretne rzeczy, natomiast jakości, kwanty i stosunki mogą istnieć tylko w związku z rzeczami jako ich przypadłości. Własności pojęciowe, ogólne i gatunkowe rzeczy nazwał formą, a pozostałe materią. Materia według Arystotelesa obejmuje wszystko to, co jest z natury nie uformowane, nieokreślone. Materię rozumiał jako nieokreślone podłoże zjawisk i wszelkiej ich przemiany; jest tym, z czego substancje są utworzone i co trwa nawet wtedy, gdy substancje ulegną zniszczeniu (gdy zbijemy wazon, to jego forma ulegnie zniszczeniu, ale materia trwa nadal). Materia jest tym, co w substancji jest wielością, różnorodnością, podzielnością (z formy może pochodzić jedynie jedność). Materia nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją samo dzielnie idee, - wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Ten zasadniczy pogląd Arystotelesa, nazwany potem hilemorfizmem (od ulh - materia i morfh - forma). Forma była dla Arystotelesa ważniejsza, pojmował ją jako realny odpowiednik pojęcia, tak samo jak Platon ideę transcendentną. Cele metafizyki widział w badaniu realnych rzeczy, czyli bytu samoistnego. Ma ustalać ich właściwości i składniki.
Metafizyka, (z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa.
Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.
Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.
Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem.
Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.