ROZDZIAŁ 5
ZIEMIE POLSKIE OD KONGRESU WIEDEŃSKIEGO
DO ZAKOŃCZENIA REFORM AGRARNYCH (1815-1864)
5.1.
Królestwo Polskie
5.1.1.
Państwo w okresie autonomii (1815 - 1831)
obszar Król. Pol. obejmował 128 tys. km2
konst. nadał Król. cesarz Aleksander I. Istotny wpływ na jej treść miało dwóch bliskich współpracowników Aleksandra I - ks. Adam Czartoryski i Mikołaj Nowosilcow
królem Pol. miał być cesarz Ros.
konst. nie traktowała parlamentu jako wł. ustawodawczej, tylko jako wł. opiniodawczą, łącząc wł. ustawodawczą i wykonawczą w ręku monarchy
dość niski cenzus majątkowy dawał czynne prawo wyborcze ok. 100 tys. obywateli
zapewnioną w konst. wolność słowa i druku ograniczono już w 1819 przez wprowadzenie cenzury
zgodnie z konst. króla miał reprezentować namiestnik w W-wie, został nim gen. Józef Zajączek, a po jego śmierci w 1826 urząd ten nie został obsadzony
wbrew konst. cesarz powołał urząd Komisarza przy Rządzie Królestwa, którym został Nowosilcow
nie zapisane w konst. stanowisko naczelnego wodza wojska pol. objął młodszy brat cesarza, Konstanty
Rada Admin. = rząd Król.
powszechna 10-letnia służba wojskowa
wydatki na wojsko stanowiły do 50% budżetu Król.
5.1.2.
W dobie paskiewiczowskiej (1832-1856)
po powst. listopadowym wielkorządcom carskim w Król. został Iwan Paskiewicz
Mikołaj I nadał Król. w 1832 Statut Organiczny. Zastępować miał on konst. z 1815
w ramach represji popowstaniowych zamknięto UW
od 1841 rozpoczął się proces rusyfikacji Król.
w 1841 kompetencje Rady Stanu przejął Senat w Petersburgu. Do admin. i sądownictwa wprowadzono poza jęz. pol. jęz. ros., który musieli opanować urzędnicy. Wprowadzono ros. sys. miar i wag oraz ros. walutę, tj. ruble i kopiejki. Dotychczasowe województwa przemianowano na gubernie, wprowadzając ros. sys. admin.
za pieniądze pochodzące z kontrybucji popowstaniowej wybudowano cytadelę w W-wie, która na wiele dziesiątków lat ograniczyła możliwości rozwoju urbanistycznego miasta
w 1847 wprowadzono ros. kodeks karny, utrzymując jednak napoleońskie prawo cywilne i handlowe prawodawstwo Król. Pol. było lepiej dostosowane do potrzeb gosp. kapitalistycznej niż prawodawstwo ros.
zlikwidowano wojsko pol., natomiast kilkadziesiąt tys. żołnierzy wcielono przymusowo do armii carskiej
wprowadzono ros. sys. poboru rekruta, w którym służba obowiązywała 25 lat
poważna cz. polityków i wojskowych pol. udała się na emigrację do Fr., UK i Belgii
na wieść o organizowaniu się emigracji w Paryżu i jej planach niepodległościowych w 1833 Paskiewicz wprowadził w Król. stan wojenny, który utrzymano do śmierci Paskiewicza w 1856
5.1.3.
„Odwilż sewastopolska” (1856-1860)
w wyniku konfliktu ros.-tureckiego doszło do wojny, w której przeciw Ros. zaangażowały się w 1854 UK i Fr. Działania wojenne koncentrowały się na Krymie (wojna krymska).
wojna była dla Ros. niepomyślna. 1855 w niejasnych okolicznościach zmarł Mikołaj I. 1856 następca Mikołaja, Aleksander II, zawarł pokój. Straty terytorialne Ros. nie były wielkie, natomiast straty moralno-polit. ogromne. W oczach świata Ros. przestała być mocarstwem. W celu przywrócenia jej pozycji światowego imperium Aleksander II rozpoczął zasadnicze reformy państwa:
w 1860 dokonano reformy skarbu i powołano Bank Państwa
w 1861 zniesiono pańszczyznę i poddaństwo chłopów wraz z częściowym ich uwłaszczeniem
w 1870 powołano samorząd wiejski i przygotowano zasadniczą reformę wojska, wprowadzając powszechny obowiązek służby wojskowej i skracając ją z 25 do 6 lat
w wyniku reform Ros. zbliżyła swój sys. gosp. i poniekąd społ. do Eur., nie przekształcając się jednak w monarchię konst.
politycy pol. zarówno w kraju, jak i na emigracji wiązali z osobą Aleksandra II duże nadzieje
politycy niepodległościowi - skupieni gł. na emigracji - zmierzali do pełnego odzyskania suwerenności państwa w granicach przedrozbiorowych:
„biali” liczyli na interwencję mocarstw zach.
„czerwieńcy” = „czerwoni” chcieli odzyskać niepodległość przez ogólnokrajowe powst. zbrojne z aktywnym udziałem uwłaszczonego chłopstwa
konflikt między „czerwonymi” i:białymi” dotyczył użycia odmiennych środków przy wspólnym, celu. Dlatego też godzono się na kompromisy, nawiązywano współpracę, a dominacja wpływów „białych” lub „czerwonych” w Komitecie Centralnym, a później w Rządzie Nar. wzajemnie się przeplatała
5.1.4.
Powstanie styczniowe
wydarzenia rewolucyjne rozpoczęły się w W-wie w 1860 demonstrację patriotyczną
władze ros. doskonale poinformowane o przygotowaniach doi powst. przeprowadziły w W-wie w styczniu 1863 niespodziewany pobór do wojska
uprzedzając termin poboru na prowincji, Komitet Centralny wyznaczył początek powst. na 22 stycznia 1863. Miał on polegać na ataku skoncentrowanych w lasach oddziałów partyzanckich na ros., garnizony wojskowe w miastach i miasteczkach
22 stycznia 1863 Komitet Centralny ogłosił manifest proklamujący powstanie Tymczasowego Rządu Nar. i wezwał mieszkańców Pol., Litwy i Rusi na „bój z nikczemnym rządem najezdniczym”. Manifest głosił, że wszelkie grunty użytkowane przez chłopów przechodzą na ich własność, a bezrolnym obiecywał za udział w powst. po 3 morgi ziemi z dóbr nar. Odszkodowanie za uwłaszczenie miał wypłacić ziemianom skarb nar.
powst. przekształciło się w działania partyzanckie, które w warunkach zimowych nie rokowały powodzenia
2 marca 1864 Aleksander II wydał ukaz o uwłaszczeniu chłopów w Król. Pol. Zahamowało to umiarkowane poparcie wsi dla powst.
za koniec powst. przyjmuje się najczęściej aresztowanie w W-wie 11 kwietnia 1864 dyktatora Romualda Traugutta
5.2.
Społeczeństwo Królestwa Polskiego
liczba ludności wzrosła z 4,1 mln w 1819 do 5,7 mln w 1868, a zagęszczenie z 27 os. na km2 w 1819 do 45 os. na km2 w 1868
w latach 1830-70 średni roczny wskaźnik przyrostu nat. przekraczał 10‰ rocznie, co wynikało z utrzymania wysokiej stopy urodzeń (powyżej 40‰) i zmniejszania się stopy zgonów (ponad 30‰). ten wynikający z poprawy wyżywienia i ochrony sanitarnej wysoki przyrost nat. wskazuje na to, ze możemy mówić o przechodzeniu do tzw. drugiej fazy demograficznej, która jest też nazywana rewolucją demograficzną
najliczniejszą warstwą społ. byli chłopi, liczący ok. 70% ludności
masowe rugi chłopskie wystąpiły w latach 30. i 40. XIX
w Król. Pol. utrzymano ustrój stanowy
w miastach zaczęło się pojawiać więcej inteligencji, tj. gł. przedstawicieli wolnych zawodów, admin. i sądownictwa, wywodzących się przede wszystkim ze szlachty
największą rolę ekon., zwłaszcza w dużych miastach odgrywała burżuazja. Należały do niej rodziny bankierskie, kupieckie, właściciele manufaktur i fabryk
o ile w czasach wojen napoleońskich największe interesy robiono na zaopatrywaniu armii, o tyle w czasie pokoju największe kapitały powstawały na styku działalności państwowej i pryw. (dzierżawy monopoli państw., zakładów przem., a nawet całych gałęzi przem.)
pełne równouprawnienie Żydów nastąpiło dopiero w przededniu powst. styczniowego
„najmłodszą” gr. społ. w zasadzie rodzącą się w tej epoce, byli robotnicy fabryczni. W przem. i górnictwie Król. Pol. w latach 1815-64 rozróżniamy trzy kat. robotników: wolnonajemnych, górników przysięgłych i pańszczyźnianych chłopów wykonujących prace pomocnicze w zakładach należących do właścicieli ziemskich i państwa
5.3.
Gospodarka Królestwa Polskiego
5.3.1.
Polityka gospodarcza Lubeckiego. Protekcjonizm
do protekcyjnej polit. gosp. zaliczyć trzeba działania zmierzające do rozwoju krajowego przem., uzyskania dodatniego bilansu w handlu zagranicznym oraz tworzenia warunków kredytowych dogodnych dla rozwoju gosp., szczególnie przem. i infrastruktury
przyczyny polit. protekcyjnej Król. Pol. były różnorakie - dążenie do ogólnego rozwoju gosp. kraju; uważano wówczas, że ujemny bilans handlowy tj. większy import niż eksport obniża zasoby kruszcowe państwa, co jest niekorzystne
rozwój własnego przem. miał na celu zmniejszenie importu towarów przem. i co za tym idzie - odpływu pieniądza
Polityka przem.:
początki polit. protekcyjnej w Królestwie stanowiło potwierdzenie w 1816 przywileju dla „cudzoziemskich przemysłowców”
Staszic rozpoczął popieranie imigracji fabrykantów i rzemieślników do późniejszego okręgu łódzkiego oraz rozbudowę rządowego przem. górniczo-hutniczego
zarówno zakłady pryw., jak i państwowe powstawały się pod ochroną protekcyjną państwa. Wyrażało się to w przywilejach dla imigrantów, zamówieniach rządowych, ulgach podatkowych, itd.
tworzenie sektora państwowego w przem. nazywano wówczas etatyzmem
Polityka celna:
początkowo w Król. stosowano liberalną polit. w handlu zagranicznym, bilans handlowy był wysoce ujemny
w 1821 powołano Ksawerego Druckiego-Lubeckiego na stanowisko ministra skarbu, już w 1822 ogłosił on protekcyjną taryfę celną (nie dotyczyła ona stos. handlowych pol-ros.)
Polityka podatkowa i kredytowa:
szczególnie kłopotliwa dla Król. była sprawa tzw. sum bajońskich. Były to wierzytelności pruskich towarzystw kredytowych. Powstały na pocz. XIX, gdy ziemianie w tzw. Prusach Południowych zaciągali nisko oprocentowane kredyty na hipotekę swych dóbr
w 1825 powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie jako instytucja, która miała ułatwić oddłużenie dóbr szlacheckich przez udzielanie dogodnych kredytów
w 1828 z inicjatywy ministra Lubeckiego powołano Bank Polski jako państwowy bank emisyjny. Wypuszczał on banknoty w pełni wymienialne na pieniądz kruszcowy wg wartości nominalnej
5.3.2.
Rolnictwo
aby móc z zyskiem sprzedawać zboże w Anglii (były tam wysokie cła wwozowe) trzeba było poważnie obniżyć koszty prod. Wydawać by się mogło, że w kraju pańszczyźnianym, gdzie siła robocza była darmowa, koszty prod. powinni być niższe niż na Zach. Tak jednak nie było:
siła robocza nie była jedynym czynnikiem decydującym o kosztach prod. zboża. W grę wchodziły jeszcze wyniszczenia wojenne gospodarki chłopskiej, niska wydajność pracy, opór chłopstwa, prymitywna uprawa i równie prymitywne narzędzia rolnicze
kryzys sys. folwarczno-pańszczyźnianego w Król Pol.
oczynszowanie chłopów w Król Pol. rozpoczęto w 20. XIX w dobrach nar. Zbyt wysokie czynsze spowodowały, że eksperyment się nie powiódł i folwarki dóbr narodowych wypuszczono w pryw. dzierżawę
w poł. XIX w zach. regionach Król Pol. rzadko można jeszcze było spotkać pańszczyznę
w I 1863 Rząd Nar. ogłosił powszechne uwłaszczenie za odszkodowaniem dla szlachty ze skarbu państwa. Władze powstańcze obiecały nadział trzech mórg dla bezrolnych chłopów uczestniczących w powst.
w marcu 1864 ogłoszono ukaz Aleksandra II o uwłaszczeniu w Król Pol. Zgodnie z ukazem chłop otrzymał na własność tę ziemię, na której dotychczas gospodarował. Uwłaszczenie objęło także część służby dworskiej i bezrolnych chłopów
5.3.3.
Przemysł
polit. protekcyjna w Król Pol. przyniosła sukcesy, zwłaszcza w rozwoju górnictwa i hutnictwa oraz przem. włókienniczego. Związane to było z działalnością Staszica i Druckiego-Lubeckiego
5.3.4.
Handel
do poł. XIX wewn. wymiana handlowa odbywała się w ramach organizacyjnych nie zmienionych od czasów przedrozbiorowych
nadal gł. rolę odgrywały targi i jarmarki. Pewne zmiany dokonały się w Wwie, gdzie wyznaczono specjalne msce do sprzedaży owoców i kwiatów, as potem nowe place targowe
swobodna wymiana między Król. a Ros.
po powst. listopadowym i przegranej wojnie z Ros. cofnięto wiele ulg, jakimi cieszył się pol. eksport
od 1851 Cesarstwo Ros. przeszło od protekcjonizmu do liberalnej polit. celnej. Włączenie Król. w 1851 do ros. obszaru celnego wpłynęło na poważny wzrost wywozu do tego kraju. w 1864 obroty z Ros. stanowiły prawie połowę obrotów handlowych Królestwa
5.3.5.
Komunikacja
w 1820 przystąpiono do budowy bitych traktów, która szczególnie rozwinęła się, gdy ministrem gosp. był Książe Drucki-Lubecki
zupełnie nowym środkiem transportu, jaki pojawił się w I poł. XIX były koleje żelazne
udowa linii kolejowych zrewolucjonizowała transport, ułatwiając przewóz ciężkich ładunków
koleje stały się istotnym czynnikiem lokalizacji i rozwoju przem. fabrycznego. Stworzyły też popyt na wyroby przem. hutniczego i metalowego oraz na węgiel kamienny
5.3.6.
Pieniądz i kredyt
Bank Polski:
w 1828 z inicjatywy min. Lubeckiego powstał Bank Polski jako państwowy bank emisyjny. Bank Polski wprowadził do obiegu bilety o wartości 5, 10, 50 i 100 złp.
wymiana biletów Banku Polskiego na monetę srebrną miała się dokonywać na każde żądanie i bez potrąceń
od 1841 zaczęto likwidować odrębność monetarna Król., a jednostką stał się rubel srebrny i kopiejka
Bank Polski został pozbawiony prawa emisji w 1870
w 1885 Bank Polski został przekształcony w kantor ros. Banku Państwa w Wwie
w latach 50. XIX rozpoczął się proces pozbywania się przez Bank Pol. przedsiębiorstw przem.
w latach 50. pojawiły się inicjatywy przekształcenia Banku Pol. w bank akcyjny państwowo-pryw. Wydarzenia polit. przekreśliły te plany
kredytem krótkoterminowym zajmowały się gł. prywatne domy bankowe, najbardziej rozwinięte w Wwie
w sferze rolnictwa kredytem zajmować się miało utworzone z inicjatywy Lubeckiego w 1825 Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Wwie. Obracało ono kapitałem uzyskanym ze sprzedaży papierów wartościowych, tzw. listów zastawnych. Kapitał ten był przeznaczany na kredyt dla członków towarzystwa. Kredyt Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego związany był z powstaniem ksiąg wieczystych nieruchomości ziemskich, gdyż pożyczek udzielano na hipotekę (kredyt hipoteczny)
5.4.
Ziemie zaboru rosyjskiego
- zachodnie gubernie cesarstwa
po klęsce Napoleona nieaktualne stały się obietnice Aleksandra dane w czasie wojny politykom polskim o perspektywach powołanie Wlk. Ks. Lit. połączonego unią personalną z Ros., lecz o pol. char. nar.
represje za udział w powst. listopadowym były silniejsze na ziemiach zabranych niż w Król. Pol. Do najpoważniejszych należały konfiskaty dóbr uczestników powst., które objęły ok. 3 tys. majątków na Litwie, Białorusi i Ukrainie
rusyfikacja dawnych ziem RP i ich integracja z Ros.
do 1841 utrzymała się ros. praktyka sprzedaży chłopów bez ziemi
5.5.
Ziemie polskie pod panowaniem pruskim
5.5.1.
Terytorium i ludność
po kongresie wiedeńskim do Prus wróciła część ziem przyłączonych w 1807 do Ks. W-wskiego. Obszar ten o powierzchni 29 tys. km2, mający mieć zapewniona autonomię i nienaruszalność terytorialną, nosił nazwę Wlk. Ks. Poznańskiego
do ziem zaboru Pruskiego historycy pol. zaliczali także Górny Śląsk. W XIV cały Śląsk (Górny i Dolny) przeszedł do Król. czech, a po jego upadku w czasie wojny trzydziestoletniej wszedł do monarchii Habsburgów. Po wojnach o Śląsk między Prusami i Austrią, od 1742 znalazł się on w państwie pruskim. Traktowanie Górnego Śląska jako części ziem pol. wynikało z faktu, iż u progu XIX zasiedlała jego obszar w spos. zwarty ludność mówiąca po pol.
Wlk Ks. Poznańskie liczyło w 1815 ok. 750 tys. mieszkańców, w 1846 - 1,4 mln, z czego ok. 75% stanowili Polacy
wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego było ok. 90%
początek II fazy demograf.
wysoka śmiertelność na Śląsku wynikała z gorszych niż gdzie indziej warunków życia
po 1840 rozpoczęło się wychodźstwo z Wlkpol. i Prus Zach. Emigrowała zwłaszcza bezrolna ludność wiejska, przenosząc się do przem. i miast w zachodnich prowincjach Prus i Saksonii
Status Wlk. Ks. Poznańskiego:
król Prus miał zapewnić ludności Wlk. Ks. Poznańskiego pewną autonomię nar. na czele admin. stanął jako namiestnik króla ks. Antoni Radziwiłł
jęz. pol. miał obok niem. obowiązywać jako jęz. urzędowy
Ks. miało Sejm prowincjonalny, w którym zasiadali przedstawiciele trzech stanów: szlachty, mieszczan i gmin wiejskich. Ordynacja wyborcza do Sejmu wprowadzała dość wysoki cenzus majątkowy
w 1816 kodeks napoleoński został zastąpiony przez prawo pruskie
poważne zmiany dokonały się w ustroju Wlk. Ks. Poznańskiego po powst. listopadowym. Stanowiły one represje w zw. z zaangażowaniem licznych poddanych króla pruskiego w powst. i wojnę z Ros.
jęz. niem. stał się faktycznie jęz. urzędowym i został wprowadzony do szkół
rozpoczął się proces germanizacji skierowany przeciwko pol. ziemiaństwu
właściwą drogą utrzymania autonomii Wlk. Ks. Poznańskiego była aktywizacja gosp. Polaków stworzono S.A. pod nazwą „Spółka Bazarowa”. Niektórzy traktują jej powstanie jako narodziny idei pracy organicznej
ponownie ruch rewolucyjny rozpoczął się w 1848, gdy na wieść o rewolucji w Berlinie obudziło się Wlk. Ks. Poznańskie. Na fali wydarzeń powstawały polskie gr. zbrojne
w 1848 w Wlkpol. mieszkało dwa razy więcej Polaków niż Niemców
w 1848 Wielkopol. znalazła się pod pełną kontrolą pruskiej admin.
konsekwencją powst. była polit. integracji Wlk. Ks. Poznańskiego z Prusami
w 1850 nastąpiło równouprawnienie Żydów
5.5.2.
Gospodarka
regulacja stos. włościańskich w zaborze pruskim przebiegała dwutorowo: odmiennie w Wlk. Ks. Poznańskim i na pozostałych obszarach zaboru
edykt królewski z 1811 nie dawał chłopom, prawa własności ziemi, lecz jedynie umożliwiał jej nabycie. Tak więc uwłaszczenie mogło nastąpić w formie dwustronnej umowy. Zawierała ona wysokość odszkodowania za utratę praw zwierzchności feudalnej, za zniesienie pańszczyzny i innych świadczeń. Przyjęto zasadę, że odszkodowanie mogło mieć postać niepieniężną i polegałoby na odstąpieniu przez chłopów folwarkowi części ziemi. Odszkodowani to stanowiło najczęściej 1/3 ziemi chłopskiej przy dziedzicznym prawie do ziemi i ½ przy niedziedzicznym
w 1819 rząd zakazał rugów.
w 1823 rozpoczęto proces uwłaszczenia.
ustawa uwłaszczeniowa z 1850 przewidywała zniesienie, bez odszkodowania, uprawnień z tytułu zwierzchnictwa gruntowego, natomiast pańszczyzny - za określonym odszkodowaniem. W przypadku niemożności spłaty odszkodowania, banki udzielały chłopom kredytów
5.6.
Galicja
5.6.1.
Terytorium i ludność
w 1819 ludność Galicji wynosiła 3,8 mln. w 1847 wzrosła do 4,9 mln, a w 1857 spadła do 4,6 mln mieszkańców. Było to spowodowane epidemią cholery, klęską głodu, i wynikającymi stąd epidemiami.
ludność Galicji mieszkała gł. na wsi. Ludność miejska stanowiła jedynie ok. 5%.
największymi miastami były Kraków, Lwów i Wolne Miasto Brody
ludność Kościoła rzymskokatolickiego możemy w zasadzie utożsamiać z Polakami - ok. 45%, greckokatolickiego z Rusinami (tak wówczas nazywano Ukraińców) - ok. 45%, a mojżeszowego z Żydami - ok. 10%.
5.6.2.
Gospodarka
1848 - aby zapobiec buntom chłopskim z Wiosny Ludów - zniesienie pańszczyzny w Galicji, a odszkodowania dla ziemian miał wypłacić rząd. Uwłaszczenie zniosło wszelkie powinności chłopów na rzecz właścicieli dóbr
5.7.
Rzeczpospolita Krakowska
Rzeczpospolita Krakowska (albo Wolne Miasto Kraków) była niesuwerennym tworem państwowym powołanym na kongresie wiedeńskim
swobody polit. w Krakowie, choć b. ograniczone, były jednak większe niż gdzie indziej i w czasie powst. 1846 tu ogłoszono w imieniu Rządu Nar. manifest, w którym wzywając do ogólnonar. powst., zapowiadano zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów, likwidację przywilejów stanowych i równouprawnienie Żydów. Powstanie trwało 9 dni, zakończyło się klęską, do Krakowa wkroczyły oddziały ros. i austriackie, a w listopadzie 1846 terytorium Wolnego Miasta Krakowa wcielono do Galicji
już w 1815 powołano Komisję Włościańską, która miała przygotować reformy agrarne. Było to istotne o tyle, że 75% ludności to rolnicy
w Rzeczypospolitej Krakowskiej jako w jedynym regionie na ziemiach pol. obowiązywały przepisy cechowe
6