Andrzej Augustynek
Kryteria diagnostyczne rozpoznania zespołu uzależnienia od Internetu
Wprowadzenie
Uzależnić się można praktycznie od wszystkiego, nie tylko od substancji psychoaktywnych. Nałogiem mogą stać się również zachowania (np. hazard). W tych przypadkach pojawiają się uporczywie powtarzane czynności mimo szkód, które wywołują. Próby zaprzestania ich wykonywania (na ogół bezskuteczne) prowadzą do wystąpienie przykrych stanów psychicznych (objawy abstynencyjne).
W ostatnich latach (praktycznie od 1996 roku, kiedy to dostęp do Internetu stał masowy) dużo pisze się na temat uzależnienia od Internetu. Np. R. Tadeusiewicz (2002 s. 201) stwierdza: „Nowym negatywnym zjawiskiem społecznym, które warto dokładniej przeanalizować i przedstawić stało się uzależnienie od Internetu. Trudno powiedzieć, żeby był to fenomen jakoś nadmiernie zaskakujący. Natomiast niemałe zaskoczenie wywołała na całym świecie skala i intensywność tego zjawiska”. W niewielu jednak publikacjach podjęto próbę zdefiniowania kryteriów wystąpienia tego uzależnienia.
Objawy uzależnienia od Internetu są zwykle podobne do siebie u różnych osób a sam proces jego powstawania przebiega zwykle w kilku fazach. Najpierw Internet wywołuje zainteresowane i sprawia przyjemność (faza poznawania i racjonalnego oraz efektywnego wykorzystywania Internetu). Stopniowo osoba coraz więcej czasu poświęca na korzystanie z Internetu. Traci inne zainteresowania. Gdy nie jest zalogowana do Internetu zaczyna o nim natrętnie myśleć (faza uzależnienia).
Dalej następuje ograniczanie lub zaprzestanie realizowania innych, istotnych form działania. Internauta zaniedbuje lub całkowicie rezygnuje z szeregu ważnych czynności rodzinnych, społecznych, zawodowych i rekreacyjnych, na rzecz codziennego, wielogodzinnego i niejednokrotnie nieprzerwanego korzystania z Internetu, mimo, iż zdaje on sobie sprawę z narastania u niego trudności życiowych, problemów psychicznych oraz fizycznych. Dotyczyć to może ograniczenia na rzecz Internetu czasu przeznaczonego na sen, odżywianie, naukę, pracę zawodową, obowiązki rodzinne, kontakty towarzyskie, itd. (faza destrukcji). Niebagatelne znaczenie ma też w tej fazie istotne pogarszanie się stanu zdrowia. Najczęściej w tym przypadku występują:
Zaburzenia koncentracji uwagi i sprawności myślenia
Zaburzenia kontroli popędów
Pogorszenie wzroku
Bóle pleców i kręgosłupa
Podatność na infekcje
Podrażnienia skóry (spowodowane bombardowaniem cząsteczkami kurzu dodatnio zjonizowanych przez kineskop monitora)
Bezsenność
Nadpobudliwość
Historię badań nad uzależnieniem od Internetu zapoczątkowała K. Young (1996), która przeprowadziła badania grupy 496 osób w wieku 15 - 60 lat (obywateli USA) uzależnionych od Internetu. W efekcie stwierdziła, że najbardziej zagrożonymi są bezrobotni mężczyźni i kobiety w średnim wieku prowadzące gospodarstwo domowe.
W dwa lata później J. Kadell (1998) opublikował artykuł, w którym zwrócił uwagę na pojawienie się nowego zjawiska w społeczności akademickiej: uzależnienia od Internetu mieszkańców campusów uczelnianych. Uwarunkowane jest to zarówno czynnikami technicznymi jak i psychosocjologicznymi.
Studenci, zwłaszcza pierwszego roku, często po raz pierwszy w życiu mieszkają przez dłuższy czas poza swoim domem rodzinnym. Tracą dawne więzi koleżeńskie. Niejednokrotnie czują się osamotnieni. Dla nich Internet staję się sposobem ucieczki od stresów, osamotnienia, przygnębienia, kłopotów i niepokoju. Stwarza to duże zagrożenie pojawienie się u nich uzależnienia od Internetu.
Inne zadanie postawił przed sobą D. Greenfield (1999). Chciał uzyskać odpowiedź na pytanie, jaka jest skala rozprzestrzenienia się uzależnienia od Internetu wśród Internatów. Przez dwa tygodnie grudnia 1998 roku na stronie Internetowej ABCNews.com umieścił ankietę z pytaniami dotyczącymi uzależnienia od Internetu. Odpowiedziało na nią 17 500 respondentów, z czego 17 251 podało informacje wystarczające do dalszej analizy. Wśród badanych 71% było mężczyznami. Średnia wieku wszystkich badanych wynosiła 33 lata, przy rozpiętości od 6 do 85 lat. Przeważająca cześć ankietowanych miała własny komputer (94%), a dostęp do Internetu 86% z nich. Respondenci reprezentowali wszystkie poziomy wykształcenia od podstawowego aż po osoby z doktoratem (87% miało co najmniej średnie wykształcenia, a 38% wyższe wykształcenie). Spośród mężczyzn 49% było kawalerami (przeważnie uczniowie i studenci).
Zastosowana w badaniach ankieta składała się z 9 pytań dotyczących uzależnienia od Internetu. Ankietowani odpowiadali na pytania mając do dyspozycji 7 - stopniową skalę: od 1 - nigdy, przez 4 - czasami aż po 7 - zawsze. Pytania były następujące:
Czy odczuwasz potrzebę coraz dłuższego korzystania z Internetu?
Czy podejmowałeś nieudane próby ograniczenia czasu przeznaczanego na Internet?
Czy podczas tych prób odczuwałeś lęk lub niepokój?
Czy używasz Internetu, aby uciec od złego nastroju, kłopotów i stresów życia codziennego?
Czy postanawiałeś (ślubowałeś sobie) i nie dotrzymywałeś tego później, iż ograniczysz ilość czasu przeznaczonego na Internet?
Czy rodzina, znajomi lub terapeuta uważają, że zbyt angażujesz się w Internet?
Czy popełniłbyś przestępstwo (np. oszustwo lub kradzież), aby korzystać z Internetu?
Czy przez Internet pogarsza się poziom realizacji twoich obowiązków służbowych (szkolnych), rodzinnych i towarzyskich?
Czy wykorzystujesz innych, aby zdobyć czas i środki na korzystanie z Internetu?
Osoby, które odpowiedziały twierdząco na 5 z powyżej przedstawionych pytań, uważane były za zagrożone uzależnieniem. Te, które dały większą ilość pozytywnych odpowiedzi - za uzależnionych. W rezultacie okazało się, ze 8% badanych było zagrożonych uzależnieniem, a około 6% (919 osób) - uzależnionych.
Ważnym, także społecznie, zagadnieniem jest to, kto jest najbardziej zagrożony uzależnieniem od Internetu? P. Wallace (2001) omawiając wyniki badań własnych stwierdza, iż: uzależnieni i nieuzależnieni, którzy wzięli udział w jej sondażu, różnili się między sobą pod względem ilości czasu, jaki spędzali w sieci. Osoby zaklasyfikowane do kategorii uzależnionych w przeważającej części były nowicjuszami: około 83% z nich miało dostęp do sieci nie dłużej niż przez rok. Tymczasem nieuzależnieni byli w większości doświadczonymi Internatami: tylko 29% z nich miało roczne lub krótsze doświadczenie z Internetem. P. Wallace (2001) wyciąga z tego wniosek, że osoby, które są podatne na uzależnienie od Internetu, uzależnią się od niego szybko (w ciągu pierwszych kilku miesięcy swojej przygody z siecią) a samo „uzależnienie" jest zjawiskiem przejściowym - chorobą, z której nowicjusze mogą się stosunkowo łatwo wyleczyć. Początkowa fascynacja wirtualnymi światami po jakimś czasie trochę wygasa i użytkownicy Internetu zaczynają zdawać sobie sprawę, jak dużo czasu spędzają bezproduktywnie.
Demograficznie grupa osób uzależnionych (według P. Wallace, 2001), odbiegała od stereotypu, z jakim kojarzy się nam osoba często i długo korzystająca z Internetu: nastolatek lub mężczyzna po dwudziestce. Ponad 60% uzależnionych stanowiły kobiety po czterdziestce (głownie gospodynie domowe. Drugą pod względem liczebności grupą uzależnionych byli studenci (18%). P. Wallace (2001) przytoczyła ciekawy przykład. Na jednym z uniwersytetów w Nowym Jorku ilość zajęć opuszczanych przez studentów pierwszego roku znacznie wzrosła od czasu, gdy uczelnia zainstalowała dla studentów komputery i stały dostęp dla nich do Internetu. Jak stwierdzili administratorzy systemu, 43% z tych wagarowiczów ślęczało nad klawiaturą nie tylko w dzień ale i w nocy.
Istniejące klasyfikacje zaburzeń psychicznych, a uzależnienie od Internetu
Aby móc porównać uzależnienie od Internetu z innymi schorzeniami czy zaburzeniami psychicznymi trzeba odnieść go do obowiązujących w medycynie opisów i klasyfikacji. Jak dotąd nie podjęto takiej próby i w efekcie zespołu tego nie ma zarówno w:
Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (The International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems), w skrócie ICD (Biuletyn Elektroniczny Psychiatrii Online Nr 9/2000).
Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), w skrócie DSM (DSM - IV 1995).
W Polsce obowiązuje Międzynarodowa Klasyfikacja opracowana przez Światową Organizację Zdrowia i przyjęta 6 października 1975 roku. Obecnie aktualna jest X rewizja tej klasyfikacji. Została ona opublikowana w 1992 roku (wtedy jeszcze nie istniał problem uzależnienia od Internetu). Jednak z uwagi na charakter tego zaburzenia, uważam, że powinno się je traktować podobnie jak patologiczny hazard, czyli schorzenie z działu "Zaburzenia nawyków i popędów" (F63). Natomiast nie należy traktować tego uzależnienia jako schorzenia z grupy "Zaburzeń psychicznych i zachowania spowodowanym używaniem substancji psychoaktywnych” (F10 - F19).
Także w najnowszej klasyfikacji DSM - IV z 1995 roku, co jest oczywiste, nie ma wyróżnionego uzależnienia od komputera czy Internetu. Zgodnie z tą klasyfikacją, o uzależnieniu od czynności możemy mówić, gdy wystąpi przynajmniej 3 z 6 objawów występują równocześnie:
Silne pragnienie lub poczucie przymusu wykonania pewnych czynności.
Trudności z samokontrolą dotyczącą powstrzymania się od wykonania.
Wystąpienie zespołu abstynencyjnego (np. złe samopoczucie wywołane brakiem dostępu do kasyna).
Zaistnienie tolerancji, tj. sytuacji, w której dla osiągnięcia zamierzonego efektu konieczne jest coraz częstsze i dłuższe wykonywania pewnych czynności.
Utrata zainteresowań oraz przyjemności istniejących przed uzależnieniem się.
Uporczywego powtarzania pewnych czynności mimo bezspornych dowodów na ich destrukcyjny wpływ na zdrowie oraz stosunki społeczne.
W poszukiwaniu kryteriów uzależnienia od Internetu - badania własne
Referowane badania są częścią obszernego, wieloetapowego programu badań nad kształtowaniem się Społeczeństwa Informacyjnego na przykładzie Mikrospołeczności Informacyjnej studentów AGH, realizowanego od 2000 roku pod kierunkiem L. Habera przez pracowników Wydziału Nauk Społecznych Stosowanych AGH.
W przeprowadzonych badaniach ankietowych uczestniczyło 2177 studentów I roku wszystkich wydziałów AGH (w tym 761 kobiet i 1416 mężczyzn) oraz 1313 studentów III roku także z wszystkich wydziałów AGH (468 studentek i 845 studentów).
Podstawowym wskaźnikiem uzależnienia od Internetu jest niewątpliwie czas spędzany w sieci. Pisząc jednak o tym uzależnieniu nie można zapominać, że są osoby, dla których nauka lub praca zawodowa polega nieraz na wielogodzinnych sesjach komputerowych. W ich przypadku nawet bardzo długie wykorzystywanie Internetu nie świadczy o uzależnieniu.
Biorąc pod uwagę czas przeznaczany przez badanych na korzystanie z komputera, jest oczywistym faktem, że zdecydowana większość badanych (93,8 % na I roku i 89,14% na III roku) przeznacza na Internet nie więcej niż 3 godziny dziennie. W ich przypadku korzystanie z Internetu nie grozi uzależnieniem.
Natomiast przystępując do badań, oparciu o dostępną mi literaturę zagadnienia, założyłem, że osoby zagrożone uzależnieniem od Internetu będą przeznaczać na niego od 31 do 50 godzin tygodniowo (około 4 - 5 godzin dziennie; było ich wśród badanych na I roku 2,2% i na III roku 3,4%). Ciekawym spostrzeżeniem jest to, że zagrożonych uzależnieniem jest zdecydowanie więcej studentów (3,0% na I i 5,4% na III roku) niż studentek (1,1% na I roku i 2,4% na III roku).
Natomiast uzależnienie występuje u osób spędzających w sieci ponad 7 godzin dziennie, czyli 50 i więcej godzin tygodniowo (0,4% na I roku i 1,3% na III roku). Na I roku ilość uzależnionych studentek (0,3%) i studentów (0,7%) była znikomo mała. Z kolei liczba uzależnionych, mimo iż nadal stosunkowo mała, rośnie kilkukrotnie na III roku. Natomiast zarówno na I roku jak i III roku więcej uzależnionych jest studentów (odpowiednio 0,7% i 1,8%) niż studentek (0,3% i 0,4%).
Następnym kryterium wystąpienia uzależnienia jest samoocena badanych. Dlatego zadano badanym następujące pytania:
Czy zdarzają ci się wielogodzinne, nieprzerwane sesje w Internecie?
Czy często myślisz, co robiłeś lub, co będziesz robił w Internecie?
Czy potrafisz kontrolować czas przeznaczony na Internet?
Czy czas ten ostatnio wydłuża się?
Czy przez Internet zdarza ci się zaniedbywać inne sprawy lub obowiązki?
Czy Internet służy ci jako ucieczka od problemów, lęku lub przygnębienia?
Czy osoby ci najbliższe uważają, że zbyt dużo czasu spędzasz w Internecie?
Diagnostyczną (wskazującą na możliwość uzależnienia) przeważnie była odpowiedź TAK. Wyjątek stanowiło pytanie nr 3 (nr 12 w ankiecie) w przypadku, którego odpowiedź NIE była diagnostyczna. O zagrożeniu uzależnieniem świadczyć mogą cztery diagnostyczne odpowiedzi na zadane pytania. Większa ich ilość (5 - 7) wskazuje na istnienie uzależnienia.
Badani, niezależnie od roku studiów, najczęściej stwierdzali, że mają za sobą wielogodzinne, nieprzerwane sesje w Internecie. Znacząca część badanych przyznaje także, że przez Internet zaniedbuje swoje obowiązki i zbyt często myśli o nim. Natomiast najrzadziej występowała u nich utrata kontroli nad czasem przeznaczonym na Internet, oraz presja osób bliskich na wylogowanie się z sieci
Studenci III roku lepiej kontrolują czas przeznaczony na Internet (warunkuje to najprawdopodobniej większa dojrzałość psychiczna i większe doświadczenie w korzystaniu z Internetu).
W samoocenie za zagrożonych uzależnieniem uznało się 5,6% badanych z I roku i 2,4% z III roku. Natomiast 4,5% na I roku i 1,31% na III roku za uzależnionych.
Ciekawym porównaniem w tym zakresie są wyniki uzyskane przez studentów III roku Wydziału Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki AGH. Są oni niewątpliwie osobami posiadającymi dużą wiedzę informatyczną i doświadczenie komputerowe (także w zakresie korzystania z Internetu). Za zagrożonych uzależnieniem uznało się 8,8% przebadanych studentów III roku Wydziału Elektrotechniki (udzielili oni 4 diagnostyczne odpowiedzi na pytania testowe), a jako uzależnionych 6,5% (dali 5 lub więcej diagnostycznych odpowiedzi). Wyniki te, mimo iż wyższe, nie różnią się w sposób istotny od tych uzyskanych w populacji studentów wszystkich wydziałów AGH i potwierdzają relatywnie niezbyt duże rozpowszechnienie uzależnienia od Internetu wśród studentów AGH.
Przedstawione w tym opracowaniu rezultaty badań pozwalają na sformułowanie wniosku, iż uzależnienie od Internetu jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim wśród studentów AGH. Jednak nawet w tych stosunkowo rzadkich i indywidualnych przypadkach wystąpienie uzależnienia od Internetu może być dramatem osobistym. Osobom tym należy pomóc w przezwyciężeniu uzależnienia. Do zagadnienia sposobów terapii osób uzależnionych od Internetu powrócę w innym opracowaniu.
Opracowując statystycznie zebrany materiał obliczono też współczynniki korelacji (ze wzoru Persona) pomiędzy odpowiedziami na poszczególne pytania użyte w badaniach. W przeważającej ilości przypadków nie uzyskano istotnych różnic. Jedynym wyjątkiem była zależność, że czym wyższy poziom wiedzy informatycznej tym rzadsze i krótsze logowanie się do Internetu.
Prawdopodobnie dla nowicjuszy Internet jest bardzo atrakcyjnym medium i sposobem spędzania wolnego czasu (i to oni są, moim zdaniem, najbardziej zagrożeni uzależnieniem). Natomiast ci doświadczeni komputerowcy i internauci wykorzystują komputer i dostęp do Internetu sprawniej, wszechstronniej i bardziej racjonalnie.
Badania uzależnienia od Internetu stanowiły jedynie fragment badań psychologicznych aspektów korzystania z Internetu (Augustynek, 2003). Zaobserwowano w nich szereg korzystnych procesów zachodzących na przestrzeni lat 2000 - 2003 świadczących o coraz szerszym wykorzystywaniu przez studentów AGH możliwości oferowanych przez komputer i Internet. Zaliczyć można do nich:
Wyraźny spadek liczby studentów nieposługujących się komputerem i Internetem.
Znaczny przyrost wiedzy i umiejętności komputerowych (szczególnie zauważalne jest to w przypadku studentów I roku).
Zmniejszenie się różnicy umiejętności komputerowych między I i III rokiem oraz pomiędzy studentami oraz studentkami.
Spadek popularności gier komputerowych. Więcej grających jest na I roku, a także częściej grają studentki niż ich koledzy. Jest to symptomatyczne i pozwala na sformułowanie wniosku, iż czym wyższy poziom wiedzy informatycznej tym gry komputerowe stają się coraz mniej atrakcyjne.
Utrzymuje się nadal odwrotnie proporcjonalny związek umiejętności komputerowych z czasem poświęcanym na gry.
Dodatkowym rezultatem zrealizowanych badań było opracowanie Testu Uzależnienia od Internetu, który jest obecnie standaryzowany.