Urazy czaszkowo-mózgowe
Urazem czaszkowo-mózgowym zwykle określa się uszkodzenie powłok miękkich czaszki, kości czaszki i/lub jej zawartości (mózgowie, nerwy czaszkowe, opony mózgowo-rdzeniowe). Urazy czaszkowo-mózgowe występują w ilości 200-300/100 tysięcy osób rocznie, w tym lekkie stanowią 15-20%, a ciężkie 80-85%. W 50% przypadków współistnieją z urazami innych okolic ciała.
Ze względu na rodzaj urazu, jak i jego następstwa, dzielimy urazy czaszkowo-mózgowe na pierwotne i wtórne. W bardzo krótkim czasie działania sił destrukcyjnych mózg ulega urazowi pierwotnemu. Objawy kliniczne są zależne od wielkości tych sił, miejsca działania i rozległości. Występują bezpośrednio po zadziałaniu urazu, a wraz z upływem czasu pozostają trwałe lub zmniejszają się. W pierwotnym urazie objawy kliniczne nie nasilają się. Nie istnieją sposoby ograniczenia ciężkości pierwotnego urazu mózgu. Można to uczynić tylko pośrednio, poprzez działania prewencyjne (np. znak ograniczenia prędkości, noszenie kasków ochronnych).
Uraz wtórny mózgu spowodowany jest powikłaniami urazu pierwotnego lub też niewydolnością innych narządów, a szczególnie układów oddechowego i sercowo-naczyniowego. Uraz wtórny ma początek opóźniony. Opóźnienie może być w ciągu sekund lub minut (np. niedokrwienie mózgu z powodu wstrząsu krwotocznego). Kliniczne następstwa wtórnego urazu mózgu mają nie tylko opóźniony początek, ale i tendencję do nasilania. Oznacza to, że pojawienie się i/lub nasilenie ubytkowych objawów neurologicznych jest zawsze skutkiem wtórnych uszkodzeń.
Ciężkość urazu czaszkowo-mózgowego, zarówno pierwotnego jak i wtórnego, rozciąga się od całkowicie odwracalnych do nieodwracalnych zaburzeń czynności mózgu, które powodują trwałe inwalidztwo, a nawet śmierć. Komórki mózgu, które doznały nieodwracalnego uszkodzenia, zostają całkowicie zniszczone.
Pierwotny uraz czaszkowo-mózgowy:
obrażenia powłok miękkich i kości czaszki - otarcia skóry, rany, stłuczenia, krwiaki podskórny i podczepcowy, złamania kości czaszki (ryc. 1, 2), płynotoki, urazy nerwów czaszkowych,
obrażenia mózgu - wstrząśnienie mózgu, stłuczenie mózgu (ryc. 3), rozlany uraz aksonalny nazywany niekiedy stłuczeniem pnia mózgu, rany drążące mózgu, pourazowa przetoka szyjno-jamista.
Wtórny uraz czaszkowo-mózgowy:
obrzęk mózgu,
obrzmienie mózgu,
krwiaki śródczaszkowe - śródmózgowy, nadtwardówkowy, podtwardówkowy - ostry, podostry i przewlekły.
Leczenie urazu czaszkowo-mózgowego zależy od jego rodzaju i może być zachowawcze lub operacyjne. Najczęściej operowane są krwiaki wewnątrzczaszkowe, a szczególnie nad- i podtwardówkowe, rzadziej śródmózgowe.
Urazy rdzenia kręgowego
Pod określeniem “urazy rdzenia kręgowego” kryje się każde naruszenie ciągłości nerwów rdzenia. Przyczyną uszkodzenia może być uraz lub czynniki nie związane z urazem. Uszkodzenia urazowe są najczęściej następstwem wypadków komunikacyjnych, wypadków w pracy lub w domu lub w trakcie uprawiania sportu (np. skok do płytkiej wody, jazda konna, gimnastyka, motocross, jazda na nartach i inne). Uszkodzenie nie związane z urazem jest wynikiem niezamierzonego przerwania ciągłości rdzenia kręgowego w trakcie operacji chirurgicznej lub następstwem choroby (np. guzów tej okolicy).
Im wyższy jest poziom uszkodzenia rdzenia kręgowego (tj. im bliżej mózgu), tym większy jest wpływ tego uszkodzenia na sprawność ruchową i czuciową. Osoby z uszkodzeniem rdzenia można zaklasyfikować do dwóch głównych grup czynnościowych, w zależności od obecności paraplegii (porażenia poprzecznego) lub tetraplegii (porażenia czterokończynowego, określanego również mianem kwadryplegii). U osób z paraplegią dochodzi do utraty zdolności do wykonywania ruchów i zaniku czucia w dolnej części ciała (od pasa w dół), podczas gdy u chorych z tetraplegią analogiczne nieprawidłowości dotyczą zarówno rąk, jak i nóg (oraz pozostałych części ciała zlokalizowanych poniżej szyi). Istnieją znaczne różnice pomiędzy chorymi pod względem stopnia upośledzenia sprawności ruchowej i czuciowej, zależne od ciężkości uszkodzenia rdzenia kręgowego (częściowego lub całkowitego przerwania ciągłości szlaków nerwowych).
Większość osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego nie jest w stanie chodzić. Ponadto, mają problemy z kontrolą nad oddawaniem moczu i wypróżnieniami (zaburzenie czynności pęcherza moczowego i jelit będące przyczyną nietrzymania, zakażeń układu moczowego itp.). Do innych przewlekłych powikłań u tych osób należy dysfunkcja seksualna, występowania odleżyn, spastyczność, ból i osteoporoza.
U podstaw polskiego modelu postępowania rehabilitacyjnego z osobami po urazach tkwi przekonanie, że sukces jest wówczas, gdy pacjent zaczyna chodzić. Tymczasem wiadomo, że większość (ok. 90%) nie zaczyna chodzić i trzeba ich po prostu nauczyć, jak mają sobie radzić w życiu na wózku.
1