GROCH - Pisuni sativum L.

POCHODZENIE. Uprawa grochu znana jest od kilku tysięcy lat, jednak nie stwier­dzono jednoznacznie, gdzie został udomo­wiony. Za przypuszczalną ojczyznę grochu uważa się Azję Środkową, Zakaukazie, Iran.

Opis botaniczny. Groch jest rośliną jed­noroczną o silnym korzeniu palowym dłu­gości nawet do 1 m. Jego łodygi, cienkie i puste w środku, osiągają wysokość od 20 do 200 cm. Liście pierzasto złożone, skła­dające się z 1 -3 par jajowatych listków bocznych, opatrzone są na szczycie wąsa­mi czepnymi. U podstawy liścia z węzłów łodygi wyrastają duże przylistki.

Kwiaty, zwykle białe, wyrastają.z kątów liści.   Owocem  jest  strąk,   który  zawiera najczęściej 5-8 nasion. Strąk grochu może mieć na wewnętrznej stronie pergaminową błonę, zwaną inaczej wyściółką, bądź też może być jej pozbawiony. Zależnie od budowy strąka rozróżnia się grochy łu­skowe, z wyściółką pergaminową — do spożycia nadają się tylko nasiona, oraz grochy cukrowe, bez wyściółki — zie­lony strąk można spożywać w całości, jak strąk fasoli szparagowej.

Nasiona mogą być gładkie i kuliste lub pomarszczone, często kanciaste. Zacho­wują zdolność kiełkowania przez 5-7 lat

Groch łuskowy o nasionach pomar­szczonych zawiera więcej cukrów, a mniej skrobi w porównaniu z odmia­nami o nasionach gładkich, dlatego ma lepszy smak i wolniej przejrzewa.

Groch cukrowy uprawia się jedynie w ogródkach i na działkach. Podobnie rzadko uprawiane są wysokie odmiany grochu łuskowego, gdyż wymagają one podpór, co zwiększa koszty robocizny. Strąki u odmian wysokich dojrzewają na roślinie stopniowo i okres ich zbioru przedłuża się nawet do 3 tygodni.

WARTOŚĆ ODŻYWCZA I ZNACZENIE GOSPODARCZE. Groch zielony jest boga­tym źródłem witamin z grupy B, zawiera ponadto witaminę C, niewielkie ilości ka­rotenu, a z cenniejszych składników mine­ralnych — wapń, fosfor i żelazo.

W krajach wysoko rozwiniętych groch zielony jest jednym z popularniejszych warzyw, spożywanych przez cały rok dzięki możliwościom konserwowania i mro­żenia. Do największych producentów grochu zielonego należą Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Włochy. v Polsce uprawa grochu na zielone nasion jest mniej popularna. Możliwość pełnego zmechanizowania uprawy i zbioru przyczyni się do powiększenia areału uprawy teg gatunku.

ODMIANY. Do uprawy na większej po wierzchni, z zastosowaniem mechanizac uprawy i zbioru, najbardziej odpowiedni są odmiany grochu łuskowego o pomarszczonych nasionach i sztywnych łodygach wysokości 50-80 cm, odznaczając się równomiernym dojrzewaniem strąków

Okres kampanii przerobowej grochu v przetwórniach uzależniony jest od dobori odmian różniących się porą dojrzewanie dlatego konieczne jest wprowadzenie di uprawy odmian od najwcześniejszych d< najpóźniejszych. Odmiany wczesne osią gają dojrzałość użytkową mniej więcej p< 70 dniach, odmiany późne po 90 dniacl od siewu.

WYMAGANIA KLIMATYCZNE I GLEBOWE. Groch jest roślina, klimatu chłodniejszego. Do swego rozwoju wymaga wczesnej, chłodnej i wilgotnej wiosny. W takich warunkach wschody są równomierne, a rośliny w późniejszej fazie wzrostu tworzą dużą masę pędów, obficie kwitną i dobrze plonują. Minimalna temperatura wzrostu wynosi 4-5°C, a optymalna temperatura wzrostu i rozwoju grochu 13-18°C. Zbyt wysoka temperatura sprzyja porażeniu roślin chorobami grzybowymi; ponadto wysoka temperatura w czasie dojrzewania strąków powoduje szybkie przejrzewanie nasion.

Groch wymaga umiarkowanej wilgotności gleby i powietrza. Duże zapotrzebowanie na wodę rośliny mają w fazie kiełkowania nasion oraz kwitnienia i zawiązywania strąków. Najlepsze dla grochu są gleby piaszczysto-gliniaste, przepuszczalne, szybko nagrzewające się, a więc umożliwiające wczesny siew. Groch należy do roślin wrażliwych na zakwaszenie gleby; na glebach lżejszych pH nie powinno być niższe niż 6,5, a na glebach cięższych — niż 6,9.

Odpowiednimi rejonami do uprawy grochu na skalę wielkotowarową są rejony Podsudecia, Podkarpacia oraz północno-zachodnia część Polski.

STANOWISKO. Uprawa grochu bez zmia-nowania może prowadzić do obniżenia plonów, spowodowanego wystąpieniem zgorzeli podstawy łodyg. Należy go więc uprawiać na tym samym polu nie częściej niż co 4-5 lat. Dobrym przedplonem są okopowe na oborniku, można też uprawiać go po innych roślinach warzywnych i rolniczych, z wyjątkiem motylkowych. Na glebach żyznych uprawia się go w trzecim roku po oborniku, na glebach słabszych — w drugim, a nawet w pierwszym. W ostatnim przypadku dawka obornika wynosi ok. 30 t/ha. Groch na zielony strąk, ze wzglę du na krótszy okres wegetacji, wymaga lepszego stanowiska od grochu uprawianego na suche nasiona.

UPRAWA GLEBY. Groch wymaga od-chwaszczonego stanowiska, toteż po zbiorze rośliny przedplonowej wskazane jest wykonanie płytkiej podorywki i bronowania. Jesienią trzeba pole głęboko zaorać. Po zabiegów przedsiewnych należy włókowanie, kultywatorowanie i bronowanie.

NAWOŻENIE. Dawki nawozów mineralnych ustala się na podstawie analizy gleby. Ogólnie można zastosować następujące dawki: 30-40 kg N, 30-80 kg P2O5 i 120--200 kg K2O na ha. Konieczne jest nawożenie azotem, gdyż wiązanie azotu z powietrza rozpoczyna się dopiero wtedy, gdy bakterie wytworzą na korzeniach brodawki. Mała dawka azotu zastosowana pogłównie może być również zalecana dla pobudzenia wzrostu roślin, gdy wystąpiły okresy zimnej i deszczowej pogody. Przed-siewnie azot daje się w postaci saletrzaku, a po wschodach — w formie saletry wapniowej.

Fosfor i potas stosuje się przedsiewnie. Forma nawozów potasowych jest dla grochu obojętna.

Wapnowanie na ogół wykonuje się pod roślinę przedplonową. Najpóźniej można pole wapnować jesienią w roku poprzedzającym siew grochu. Zalecana dawka wynosi 1,5 t/ha wapna palonego. Jeśli w glebie są niedobory magnezu, to można je uzupełnić stosując nawozy wapniowo-mag-nezowe.

Jeśli groch jest rzadko uprawiany na da­nym polu, to trzeba do gleby wprowadzić w szczepionce bakteryjnej szczepy bakterii brodawkowych Rhizobium leguminosa-rum. Do tego celu stosowana jest szcze­pionka o nazwie Nitragina. Najprostszą metodą wprowadzenia szczepionki jest zaprawianie nasion przed siewem. Jeśli nasiona będą zaprawione Zaprawą Nasien­ną T przeciw chorobom grzybowym, to najpierw miesza się je z tą zaprawą, a potem z Nitragina, ściśle według wska­zówek podanych na opakowaniu szcze­pionki.

SIEW. Groch musi być siany wiosną, możliwie najwcześniej; przesunięcie terminu poza połowę kwietnia powoduje znaczne obniżenie plonu. Groch wysiewa się siewnikiem jedno- lub wielorzędowym. Odległość między rzędami zależy od wyso­kości roślin, maszyn, narzędzi stosowanych do uprawy międzyrzędowej i od metody zbioru. Najczęściej stosowana jest mecha­niczna uprawa, odległość między rzędami wynosi wtedy 20 cm, a między roślinami w rzędzie około 4 cm. Optymalna liczba roślin na 1 m² wynosi od 120 do 150 sztuk. Norma wysiewu na 1 ha zależy przede wszystkim od wielkości nasion i stosowa­nej rozstawy; waha się od 150 do 450 kg. Głębokość przykrycia nasion zależy od ich wielkości i wynosi 2-6 cm.

PIELĘGNOWANIE ROŚLIN. Wschody grochu ukazują się zwykle po 8-12 dniach. Gdy młode rośliny dorosną do 5-7 cm, należy pierwszy raz odchwaścić glebę, łącząc to ze spulchnieniem międzyrzędzi. Drugi raz pole odchwaszcza się, gdy rośli­ny mają około 25 cm wysokości, w okresie poprzedzającym kwitnienie. Na polach bardziej zachwaszczonych liczbę opieleń zwiększa się do trzech.

Chwasty można też niszczyć chemicznie. Polecane są następujące herbicydy: Afa-lon, Gesagard 50, Bladex 50 WP — stosuje się bezpośrednio po siewie, Basagran — na rośliny wysokości 8-10 cm i Aretit — na rośliny wysokości 5-15 cm, w fazie kiedy u grochu ukazują się pierwsze wąsy czepne.

ZBIÓR. Groch łuskowy osiąga dojrzałość zbiorczą, gdy strąki są już całkowicie wy­pełnione, a nasiona wewnątrz nich dobrze wyrośnięte, ale nie jaśniejące (rys. 122). Dla przemysłu groch zbiera się jednorazo­wo. Bardzo ważny jest termin zbioru. Zbiór zbyt młodych, jeszcze płaskich strąków daje duże straty, ponieważ niedostatecznie wykształcone nasiona zostają całkowicie zmiażdżone przy młóceniu i „odchodzą" wraz z łętami. Nasiona zbierane zbyt późno mają gorszą jakość. Odpowiedni termin jednorazowego zbioru można określić po pierwszych oznakach starzenia (bielenie, marszczenie) najniżej położonych strąków. Stopień dojrzałości grochu można określić specjalnymi przyrządami, np. tenderome-trem lub durometrem.

Stosuje się dwie metody zmechanizowa­nego zbioru grochu: dwuetapowy oraz jednoetapowy. Przy zbiorze dwuetapowym rośliny kosi się kosiarką, a następnie młóci się nasiona. Wartość biologiczna grochu konserwowego zależy przede wszystkim od czasu upływającego od omłotu do przerobu; im okres ten jest krótszy, tym wyższa jest wartość grochu.

Do zbioru jednoetapowego nadają się kombajny, które równocześnie groch młó­cą. Przy zbiorze zmechanizowanym plon przemysłowy nasion wynosi około 75% całego plonu, przy zbiorze ręcznym docho­dzi do 95%. Straty przy zbiorze zmechani­zowanym są spowodowane odrzuceniem nasion rozgniecionych bądź też z popęka­ną okrywą nasienną. Zbiór taki jest jednak o połowę mniej pracochłonny od zbioru ręcznego.

Groch zielony do bezpośredniego spożycia zbiera się ręcznie kilkakrotnie, zwykle co 2-4 dni, w miarę dorastania strąków na roślinach. Zbiór grochu najwcześniejszych odmian rozpoczyna się w połowie czerwca. Musi być on wykonywany ręcznie. Dobrze wyszkolony robotnik w ciągu jed­nego dnia może zebrać nawet 100-130 kg strąków.

Plon zielonych strąków grochu wynosi od

5    do 12 t/ha, a zielonych nasion od 2 do

6    t/ha.

GROCH ZIELONY

Zastosowanie: dla przetwórstwa, ok 10 % wszystkich mrożonek warzywnych.

Warzywo wczesnego siewu, ok 2000 ha w Polsce, spożycie 0,3 kg/mieszkańca, uprawa grochu przyczynia się do wzbogacenia gleby w azot, jest dobrym przedplonem, pełna mechanizacja zbioru i siewu.

Kiełkowanie rozpoczyna w temp 2* (wschody powolne i długotrwałe), optymalna temp w dzień 16-21*, w nocy 10-16*. Jest rośliną dnia długiego, wysiewany wczesną wiosną III-IV, długi dzień przyspiesza kwitnienie. Uprawa podlega rejonizacji. Sprzyja wczesna, długa i wilgotna wiosna. Gdy wiosna opóźniona, sucha-roślina słabo się rozwija, mało liści ale kwitnie, niski plon. Młode rosliny znosza przymrozki do -4*.

Odmiany botaniczne grochu w uprawie:

1) Cukrowy-

2) Łuskowy-

Roślina 2letnia, liście z przylistków i kilku par bocznych, na listki przekształcone są wąsy czepne.

Wymagania:gleba średniozwięzła w dobrej kulturze, o dobrych stosunkach powietrzno-wodnych, pH na glebach lżejszych nie niższe niż 6,5 na cięższycfh 6,9-7,2, szybko nagrzewających się wiosną. Dobrym przedplonem pod uprawę grochu są okopowe, wszystkie rośliny warzywne, rośliny rolnicze, w 2 roku po oborniku. Zmianowanie co 5 lat. Wrażliwy na niedobór wody okres krytyczny-kwitnienie, wypełnianie strąków).

Nawożenie mineralne: azot 40-50 kg/ha; H₂O₅ 80 kg/ha; do 120 kg K₂O (potas i fosfor jesienią). Wrażliwy na niedobór Mg (Kamex), molibden, szczególnie wrażliwy na zachwaszczenie.

Groch wysiewamy w rzędy co 10-13 cm lub 15 x 20 cm, w rzędzie nasiona co ok 4-5 cm.

Odmiany dzielą się ze wzgl na wczesność: bardzo wczesne, wczesne, średnio wczesne, średnio późne, późne. Długość okresu wegetacji 76-100 dni.

Cechy dobrej odmiany grochu dla przemysłu: plenna i równocześnie dojrzewająca, 60-90 cm wysokości, sztywna łodyga (o małej podatności na wyleganie), o delikatnym ulistnieniu, niezbyt duże nasiona (ciemnozielone), tolerancja na niesprzyjające warunki wegetacyjne (suszę, upały, chłody), odporność na choroby grzybowe i wirusowe.

Choroby: wirus żółtej mozaiki fasoli, ostrej mozaiki grochu, mozaiki i liściozwoju grochu, fuzaryjne więdnięcie grochu.

Szkodniki: oprzędzik pregowany, strąkowiec grochowy, pachówka strąkóweczka, mszyca grochowa.

Odmiany średnio wczesne: Apatyt 85 dni, Maraton 83, Demon 86, Larex 83, Walor 82, Markus 82 dni.

Odmiany średnio późne (ok 90 dni): Kujawiak 90 dni, Kiler 95, Kosynier 88 dni.

Odmiany późne (ok 100 dni): Nike 97 dni, Fortuna 98.

Zbiór: w tzw optymalnej fazie dojrzałości-nasiona jędrne, soczyste, słodkie.

-przeznaczone do mrożenia-o twardości 90-100 JT

-do konserwowania-mogą byc do 100 JT lub nieco twardsze.

Po zbiorze przewozi się do stacji omłotowej. Czas od zbioru do przetworzenia-kilka godzin. Plon 38 t/ha.

RABARBAR OGRODOWY - Rheum rhaponticum L.

POCHODZENIE I OPIS BOTANICZNY. Ojczyzną rabarbaru (rzewienia) jest Azja środkowa, skąd dostał się do Europy prawdopodobnie w XVI wieku. Rabarbar zawiera substancje o działaniu przeczy­szczającym, dlatego też traktowano go przez dłuższy czas jako roślinę leczniczą. Jako warzywo znany jest od XVIII wieku.

Rabarbar ma duże liście, sercowatego ksz­tałtu, długości do 0,8 m i szerokości do 0,6 m. Ogonki liściowe, grube i mięsiste, sta­nowią część jadalną. Osiągają one długość do 80 cm, zwykle mają 30-50 cm. Wiel­kość ogonka zależy od warunków glebo­wych i klimatycznych, rozstawy i wieku roślin oraz częstotliwości zbioru.

Barwa ogonka, podobnie jak miąższu, może być różowa, czerwona lub zie-

łona w różnych odcieniach. Łodyga rabarbaru jest początkowo silnie skrócona, razem z korzeniami spich­rzowymi i pąkami tworzy tzw. karpę.

W trzecim roku wegetacji roślina tworzy, pęd kwiatostanowy. Kwiaty są drobne, zielone, obcopylne. Owocem jest spła­szczony, uskrzydlony orzeszek.

WARTOŚĆ ODŻYWCZA I ZNACZENIE GOSPODARCZE. Ogonki liściowe rabar­baru zawierają kwasy organiczne (głównie kwas jabłkowy), które wpływają na specy­ficzny, kwaskowaty smak; ponadto wystę­pują tu cukry i witamina C. Rabarbar zawiera kwas szczawiowy, który może odwapniać organizm, dlatego przy spoży­waniu dużych ilości rabarbaru trzeba odży­wiać się pokarmami bogatymi w wapń. Rabarbar jest warzywem powszechnie uprawianym szczególnie w pobliżu miast; spożywa się go w okresie wiosennym i wczesnoletnim.

ODMIANY. Do ważnych cech odmiano­wych rabarbaru należy wczesność i plen­ność. Wczesność związana jest nie tylko z odmianą, lecz także z warunkami, w jakich roślina jest uprawiana w roku poprzedzają­cym zbiór.

Plenność zależy od liczby ogonków liścio­wych, ich długości i grubości, a ponadto od wieku rośliny i warunków środowiska

WYMAGANIA KLIMATYCZNE I GLEBO­WE. Rabarbar jest wytrzymały na niskie temperatury i znosi doskonale zimę bez przykrycia. W warunkach suszy daje plon niski i złej jakości, gdyż ogonki stają się włókniste. Rabarbar można uprawiać w miejscach zacienionych, np. pod drzewa­mi. W takich warunkach jednak zbiór jest nieco późniejszy. Rośliny dobrze rosną na każdej dostatecznie wilgotnej glebie o pH 5,5-7,0.

STANOWISKO, UPRAWA GLEBY I NA­WOŻENIE. Rabarbar uprawia się poza zmianowaniem. Przed założeniem plan­tacji, jesienią, trzeba glebę głęboko zaorać. Jeśli karpy sadzi się wiosną, to oprócz głębokiej orki jesienią, wiosną należy za­stosować włókę, kultywator i bronę, a następnie po raz drugi pole zabronować i zwłókować.

Plantację zakłada się zwykle po roślinach okopowych. Należy dać wysoką dawkę obornika (50-60 t/ha), a ponadto obornik trzeba stosować co 2-3 lata jesienią, w dawce 20-30 t/ha, po zakończeniu wege­tacji roślin. Rozrzuca się go między rzęda­mi i płytko przyoruje.

Rabarbar jest rośliną „żarłoczną" i wymaga stosowania nawozów mineralnych. Pier­wszy raz fosfor i potas, w dawce 100-150 kg P₂O_B oraz 200-350 kg K₂O na 1 ha, wnosi się do gleby jesienią przed założe­niem plantacji. Natomiast azot, w dawce 70 kg N, w formie saletry — wczesną wiosną podczas pierwszego spulchniania międzyrzędzi. Po zakończonym zbiorze i wczesną wiosną plantację rabarbaru coro­cznie zasila się azotem, w dawce po 60-80 kg N na 1 ha. Rabarbar co roku jesienią nawozi się fosforem i potasem, w dawce jak przed założeniem plantacji.

SADZENIE. Rabarbar rozmnaża się z sa­dzonek powstałych z podziału kilkuletnich karp. Rośliny uzyskane z nasion nie po­wtarzają cech rodzicielskich. Karfję dzieli się nożem na kilka części tak, aby sadzonka miała 1 -2 silne pąki oraz 1 -2 korzenie, a jej masa wynosiła minimum 250 g. Sadzonki powinny mieć zaschniętą powierzchnię cięcia, dlatego karpy należy ciąć na kilka godzin przed sadzeniem, a nawet poprzed­niego dnia; konieczne jest jednak, aby miąższ sadzonek był jędrny. Karpy, z któ­rych sporządza się sadzonki, powinny być wykopane jesienią i, jeśli plantację zakłada się wiosną, przechowane przez zimę w chłodnym pomieszczeniu.

Sadzonki lepiej sadzić jesienią, to zna­czy pod koniec września i na początku października, aby zdążyły się one ukorzenić przed zimą. Rośliny sadzone wiosną są zawsze słabsze. Sadzonki należy sadzić na taką głębokość, aby oczko znajdowało się tuż pod powierzchnią gleby, a po sadzeniu dobrze obcisnąć ziemię. Po sadzeniu jesie­nią glebę można przykryć słomą lub liśćmi, aby ochronić sadzonki przed mrozami. Jeśli zakłada się plantację wiosną, to rośli­ny po sadzeniu należy podlać. Rozstawa roślin uzależniona jest od od­miany i typu gleby. Odmiany wczesne oraz rośliny uprawiane na glebach lżejszych sadzi się w rozstawie 100x100 cm; na glebach cięższych rośliny silniej rosną i wymagają rozstawy 150x150 cm.

PIELĘGNOWANIE ROŚLIN. Prace pielęg­nacyjne polegają na odchwaszczaniu połą­czonym ze spulchnianiem gleby w między-rzędziach. W rzędach glebę spulchnia się do czasu, gdy rośliny rozrosną się i zakryją rzędy.

Jeśli zaczną się tworzyć pędy kwiatosta­nowe, to trzeba je ostrożnie wyła­mać, aby nie osłabiały wzrostu roślin. Jesienią należy spulchnić glebę kultywato-rem i wysiać nawozy fosforowe i potaso­we.

ZBIÓR I PRZYGOTOWANIE DO SPRZE­DAŻY. Średnio z jednej rośliny zbiera się około 5 kg ogonków w jednym okresie wegetacji; rośliny, które dają 10-12 kg, uważane są za bardzo plenne.

Po raz pierwszy rabarbar plonuje w drugim roku   po  posadzeniu,  chociaż  plony  sąwtedy jeszcze niskie. W latach następnych wzrastają, najwyższe są w 5-7 roku upra­wy. Zbiory rozpoczynają się w końcu kwietnia i trwają kilka tygodni, nawet do połowy lipca. Jednorazowo z każdej rośli­ny uzyskuje się nie więcej niż 3-4 liście. Roślina silnie eksploatowana reaguje w latach następnych opóźnieniem zbioru. Podczas zbioru należy ostrożnie wyłamy­wać ogonki, aby nie uszkodzić roślin. Minimalna długość ogonka nadającego się do zbioru wynosi 20 cm.

Zbiór wykonuje się 1-2 razy w tygodniu, we wczesnych godzinach rannych. Rabar­bar przygotowany do sprzedaży powinien mieć obcięte blaszki liściowe do 3 cm. Ogonki wiąże się w pęczki lub pakuje luzem do skrzynek.

Zależnie od odmiany i roku uprawy plon wynosi 20-50 t z 1 ha plantacji.

---