Dydaktyka i edukacja w starożytnej Grecji i Rzymie
Wychowanie i nauczanie w starożytnej Grecji
Starożytna społeczność grecka jako pierwsza odkryła, że dydaktyka i kształtowanie ludzkiej osobowości jest procesem zbliżonym do budowy. "Czy idzie o sprawność rąk czy nóg, czy ducha, jak pod węgielnicę nienagannie zbudowany", słowa te wypowiedział grecki wieszcz Pindar, kiedy opisywał wszystkie męskie cnoty. I wówczas tak pojmując wychowanie, możemy skierować się ku terminowi, dotyczącemu kształcenia. Pionierem i propagatorem tego pojęcia był Platon, który w sposób niezwykle obrazowy określił zabiegi wychowawcze. Nauczanie (dotyczące kultury osobistej) oznaczało w pojęciu Platona artystyczne i plastyczne kształtowanie jednostki ludzkiej wedle ustalonego wzorca, wcielenia człowieczeństwa. Bez względu na to gdzie ta intencja się pojawia (np. historia wychowania) jest ona dorobkiem kulturowym starożytnej Grecji. Oczywiście występuje ona przeważnie tam, gdzie istoty ludzkie chcą uciec od prymitywnej tresury, którą kiedyś stosowano, dla osiągnięcia narzuconych celów zewnętrznych. Ludzie chcieli poprzez dydaktykę poczuć prawdziwą istotę kształcenia. Starożytna Grecja w swym dorobku pozostawiła dwa fundamentalne modele kształtowania osobowości: spartański i ateński.
Sparta propagowała model wychowania, który polegał na całkowitym oddaniu się w ręce państwa. W Polityce Arystotelesa mamy subiektywny pogląd na ów metodę wychowawczą otóż: w Sparcie wychowanie było prawie całkowicie w rękach państwa; z Polityki Arystotelesa wywodzi się pogląd, że kształtowanie według metody spartańskiej miało charakter jednostronnego drylu wojskowego.
Jednakże jak opisuje historia panował także ustrój
lacedemoński Ksenofonta, który był twórcą filozofii i polityki romantycznej w IV w. p.n.e.. W tym ustroju wyłania się wręcz utopijny wizerunek Sparty oraz jej metod wychowawczych. Jednakże realnie podlegał on ewolucjonizmowi, a jego stabilizacja nastąpiła w IV w. p.n.e.. Dydaktyzm spartański cechował się rygorystycznym podejściem do wychowania, bowiem dziećmi rodzice zajmowali się tylko do siódmego roku życia, zaś do pełnoletności przygotowywały ich: państwo, zakłady wychowawcze, mające typ koszarowy, w którym uprawiano zajęcia fizyczne i militarne. Gdy młodzi chłopcy kończyli 20 lat zaczynali przygotowywać się do służby wojskowej, która trwała od 20. do 30. roku życia. Co dawał taki system wychowawczy? Przede wszystkim sprawność fizyczną, waleczność i zdyscyplinowanie. Pierwszym organizatorem tego typu kształcenia był Likurg, jego metody zostały opisane m.in. przez Plutarcha w Żywocie Likurga.
Drugim systemem starożytnej dydaktyki była metoda ateńska, która miała za zadanie uformować jednostkę ludzką jako wszechstronnie wykształconą. Koncept
nieskrępowanego, proporcjonalnego i uniwersalnego wychowania (kalokagatia) zrealizowano poprzez ćwiczenia fizyczne oraz przez muzykę (od słowa muza). Oznaczało to, że kształcono umysłowo, moralnie i estetycznie poprzez muzykę. Chłopcy 7. i 14. znajdowali się pod opieką prywatnych nauczycieli zwanych także
gramatystami lub kitarystami; chłopcy 15. i 16. znajdowali się pod opieką pedotryby. Metoda ateńska przeważała w czasach hellenistycznych.
Oczywiście system wychowawczy w starożytnej Grecji przyniósł rozkwit szkół filozoficznych. Do pierwszej z nich zaliczyć możemy: Stoicyzm był doktryną filozoficzną zapoczątkowaną w 301r.p.n.e. za przyczyną Zenona z Kition. Ów szkoła opierała się o surowe zasady etyczne, które polegały na: utrzymaniu spokoju duchowego, którego nie zakłóca ani radość, ani melancholia, na wyzbyciu się namiętnych porywów, na życiu zgodnym z przyrodą i umysłem. Niebanalnie mówiąc: nieczułość na rozkosz i cierpienie, unieruchomienie emocji, opanowanie, nie uczuciowość, dzielność i optymizm bez względu na sytuacje.
Drugą szkołą był Epikureizm był doktryną wywodzącą się od greckiego myśliciela Epikura z Samos (341-270). Szkoła ta poszukiwała odpowiedzi na odwiecznie nurtujące nas pytanie: Jak żyć, aby być szczęśliwym?. Według ich nauki by być szczęśliwym należy postępować rozważnie, żyć w opanowaniu, ufać zmysłom, odrzucać zabobony i ufność w sugestię mocy nieziemskich. Tylko i wyłącznie szczęście zaczerpnięte z rozkoszy ciała i rozumu, płynące ze zwyczajnego i szlachetnego życia, daje harmonię.
Sceptycyzm był poglądem stworzonym przez Pirrona, żyjącego na przełomie IV i III w. p.n.e. Jego zdaniem radość i opanowanie może dać tylko roztropność i ostrożność przed wygłaszaniem poglądów. Ta szkoła odrzucała poglądy naukowe, zaś przyjmowała wyłącznie zjawiska empiryczne, namacalne. Czynniki tych osobliwości pozostają jednak wielką tajemnicą.
Cynicy to szkoła założona przez Antystenesa z Aten. Jego najbardziej znanym uczniem był Diogenes z Synopy. Dla cyników najistotniejszym celem w istnieniu ludzkim jest cnota. Pozostałe rzeczy, także erudycja, jest obojętna. Tylko i wyłącznie cnota prowadzi nas do szczęścia. Bogactwo nie jest do tego konieczne. Jeżeli istota ludzka będzie obojętna w odniesieniu do nich, wówczas zyska mądrość, wyzwolenie i autonomię
Wszystkie te szkoły dały podstawy dla współczesnej myśli filozoficznej. Starożytni myśliciele analizowali osobliwości natury (fizyka), zastanawiali się nad możliwościami człowieczej wiedzy (logika) i działań (etyka). Dlatego też wymienię podstawowych propagatorów filozofii greckiej: Heraklit (VI-V w p.n.e.) Sądził, że własnością otaczającego nas środowiska naturalnego jest zmienność. Tales z Miletu uznał, że wszechświat wywodzi się z wody i stworzony jest z wody. Sądzić również, że życie płynie i nie możemy powtórzyć dwa razy tej samej sytuacji. Pitagoras jest twórcą podwalin działań matematycznych. W geometrii zaobserwował dwie bardzo istotne tezy. Wychowankowie Pitagorasa zajmowali się rezonansem. Wnioskowali, że za brzmieniem ukrywa się dynamizm. Wierzyli, że dźwięczność ma właściwość matematyczną. Sofokles (469-399) Pochodził z Aten, w których przeżył całe swoje życie. Wyrocznia w Delfach uznała go za najmądrzejszą istotę ludzką pochodzącą z Aten. Sofokles uchodził za karykaturę człowieka, gdyż był niskiego wzrostu, tęgi z zadartym nosem i wyłupiastymi oczami. Był zaprzeczeniem klasycznej urody. Ateński filozof był znakomitym nauczycielem dobrych zalet i manier, uściślając, uczył jak korzystać z umysłu, bowiem to właśnie on prowadzi ludzi do szlachetności. Jego nauka polegała na zadawaniu pytań Jedno wiem, że nic nie wiem. Twierdził, że pozostali są naiwniakami bez rozumu. Pouczał wszystkich, dając odczucie, że ma zamiar się uczyć, nie posiadając żadnej wiedzy. W czasie rozmów egzekwował od swoich rozmówców, ażeby zobaczyli niemoc w swojej metodzie rozumowania. Wytykał Ateńczykom ich błędy mówiąc: "Ateny są jak ospały koń, a ja jak giez, który próbuje je ożywić". Sofokles pasjonował się jednostką ludzką, a nie naturą, problemami moralnymi. Twierdził, że "drzewa nie mogą go nauczyć, natomiast wiele nauczą go ludzie w mieście". To właśnie on stworzył podstawy logiki, która była nieodzowną nauką etyki. Dla filozofa nie liczyły się dobra materialne i zadawał swym rozmówcą następujące pytanie: Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, powagę i o to by dusza stała się najlepsza" Zgodnie z nauką Sokratesa cnota to największa szlachetność, gdyż posiada takie walory etyczne, jak: równość, męstwo, opanowanie i cierpliwość. Rasa ludzka postępuje błędnie, ponieważ nie wie czym jest dobro. Mądrość jest zatem fundamentem cnoty. Mając 70 lat został aresztowany za prowadzenie działalności filozoficznej, która nie podobała się społeczności ateńskiej. Zarzucono mu, następujące błędy: wprowadził wiarę w nowe bóstwa, zwodził młode pokolenie na bezdroża i zmuszał do profanacji. Za karę skazano dano mu do wypicia cykutę. Po Sokratesie nie mamy dziś żadnych utworów i tekstów filozoficznych. Jego poglądy pojawiają się tylko w dialogach filozoficznych Platona i we wspomnieniach Ksenofonta. Platon(427-347), był wychowankiem Sokratesa(miał 29 lat kiedy Sokratesa skazano na karę śmierci). Pierwszym jego dziełem jest Obrona Sokratesa , w którym zostały przekazane słowa wielkiego mistrza wypowiedziane przed trybunałem. Do kolejnych utworów zaliczamy: Państwo, Ucztę, Zbór listów, Dialogi. Gdy pożegnał swojego mentora Sokratesa, postanowił opuścić Ateny i udać się w podróż po świecie, która trwała 12 lat. Gdy powrócił założył Akademię Platońską. Starożytny myśliciel pasjonował się niestałością pomiędzy tym co trwa bez końca, a tym co jest ulotne i nietrwałe. Największymi zaletami dla niego była harmonia pomiędzy męstwem, mądrością a panowaniem nad własną osobą i sprawiedliwością. Dla niego dobroć składała się z dwóch elementów: idealności, która stała wyżej w kolejności i z realności. Piękno, które jest nieodzownym szczeblem do osiągnięcia dobra idealnego, zaliczył do dobroci realnej, prawdziwej. Istotą postrzegania miłości jest teza, że tylko przez prawdziwe, ziemskie cele możemy zdobyć cele trwałe. Platon był także twórcą projektu utopijnego państwa: w którym formacja powinna podlegać ewolucją, zaś mieszkańcy nie mogli sięgać po dobro samowolnie, ale powinni działać razem. Taka republika musi opierać się na mocy i do takiego kraju mogli należeć wyłącznie ci którzy są mu potrzebni. Platon zmarł w spokoju, będąc w podeszłym już wieku, na swoich urodzinach. Arystoteles(384-322), był wychowankiem Platona i zarazem studentem jego Akademii, w której uczył się przeszło 20 lat. Po śmierci swojego mistrza, postanowił założyć swoją własną uczelnię w Likeionie. Jego zdaniem nie istnieją wrodzone idee, zaś nauka Platona stawiała wszystko "na głowie". Filozof sądził, że największą zacnością jest pomyślność rozumiana nie jako przezywanie wszelkich rozkoszy ziemskich, lecz jako mądre i szlachetne życie. Dzięki swym założeniom, które polegały na badaniu zachowań istot ludzkich, miał zamiar określić pojęcie dobra. Według niego cnota jest umiejętnością zachowania złotego środka, umiarkowania pomiędzy biegunowością. Jego poglądy podzieliły cnotę na: etyczną, która wiąże się z praktycyzmem, czyli z hojnością i męstwem oraz związaną z pracą, czyli związaną z teoretycznością, a więc z mądrością i rozsądkiem. Cnoty dzielą się na cnoty etyczne związane z życiem praktycznym (hojność, męstwo) i cnoty związane z pracą teoretyczną (mądrość, rozsądek). Dzięki nauce Arystotelesa mamy dziś takie nauki jak przyroda i empiryzm. Równie drobiazgowo zajmował się logiką i psychologią. To właśnie on zapoczątkował takie hasła jak : kształt, materia, siła, natura rzeczy.
Wychowanie i nauczanie w starożytnym Rzymie
W historiografii starożytnej pojawia się także rzymski opis wychowania i kształcenia
Rzymianie, porównywalnie do Greków, zaszczepili trzystopniową metodę nauczania :
a) szkołę "podstawową", w której zdobywano wyłącznie biegłość posługiwania się mową i pismem;
szkołę średnią, w której czytano i analizowano dorobek piśmiennictwa greckiego i łacińskiego
(oczywiście jej mistrzami byli w głównej mierze Cyceron i Wergiliusz). Wergiliusz był oczywiście znakomitym poetą rzymskim, autorem eposu Eneida, w którym zostały opisane perypetie trojańczyka Eneasza oraz jego długa tułaczka. Jak podaje Eneida, Eneasz był praprzodkiem cesarza rzymskiego. Wergiliusz zyskał rozgłos dzięki zbiorowi Bukolik zwanych też Eklogami, które pisał w latach 42-39 p.n.e. Bukoliki ukazywały wyidealizowane życie pasterzy, którzy podczas doglądania owiec prowadzili intymne rozmowy ze swoimi wybrankami bądź dyskutowali o poezji. W dorobku Wergiliusza znajdują się także Georgiki (poematy o rolnictwie), w których omawiał po kolei jak uprawiać rolę, jak pielęgnować drzewa, jak hodować bydło i bartnictwo. Między opisami robót wiejskich, znalazły się również przemyślenia filozoficzne. Wergiliusza pasjonowała problematyka konfliktów zbrojnych i narodzin państwa
c) szkołę wyższą, prowadzoną przez krasomówców, nauczano w niej przede wszystkim retoryki.