Kompendium historii filozofii:
1) wprowadzenie
2) dyscypliny filozoficzne
3) charakterystyka wybranych myślicieli
4) podstawowe współczesne kierunki
Z pytaniem o filozofię jest jak z pytaniem o wolność, wszak każdy wie czym jest wolność, każdy również się na niej zna i każdy wie czy jest wolny czy też nie. Z pytaniem o filozofię jest podobnie, ponieważ nawet jeżeli nie wszyscy to przynajmniej większość z nas spotkała się z określeniami typu: „mam własną filozofię”; „filozofia mojego życia jest taka a taka…,itp.”, tak więc w języku potocznym używa terminu filozofia dla wyrażenia określonego światopoglądu, pewnego nastawienia ideowego czy opisania naszego stosunku do jakiejś konkretnej bądź abstrakcyjnej kwestii. Stosunkowo często spotykamy również krótką acz jednoznaczną konstatację wskazującą, iż to - co trudno zrozumieć, pojąć czy też przedstawić = unaocznić, to - to określa się mianem filozofii.
Powyższe określenia wskazują zatem, że potoczne rozumienie filozofii to tyle co rozmyślać nad czymś, mędrkować, zastanawiać się, rozważać Innymi słowy jeśli pytamy: dlaczego?, po co i jak (coś jest, istnieje) i jeśli na powyższe pytania próbujemy szukać odpowiedzi, to możemy stwierdzić, ze zaczynamy filozofować, ponieważ pytając dlaczego coś jest, po co coś jest, itp. wyrażamy chęć, gotowość, usposobienie czy też nastawienie na to, aby zrozumieć świat, otaczająca nas rzeczywistość, a wreszcie aby poznać samych siebie. I taka też jest ogólna nazwa filozofii, która z gr. philosophia znaczy umiłowanie mądrości.
Pytania jednak stawiają wszyscy, co zatem odróżnia zawodowego filozofa od nie-filozofa i co różni potoczne filozofowanie od stricte filozoficznego namysłu - to, że w naukowej filozofii pytania i odpowiedzi są wynikiem metodycznego poszukiwania.
Takie rozumienie filozofii pozwala również na odróżnienie jej od światopoglądu i ideologii (idei), które to pojęcia czasami rozumie się czy też przedstawia jako spokrewnione a czasami wprost jako synonimy, ponieważ światopogląd choć jest całościową wizją rzeczywistości, którą człowiek tworzy w ciągu całego życia na podstawie własnych doświadczeń i wiedzy, to jest to jednak pojęcie znacznie szersze od filozofii, która (filozofia) obok religii może stanowić centrum czyjegoś światopoglądu. Z kolei ideologię to odróżnia od filozofii i światopoglądu, że każdą formę namysłu intelektualnego wprzęga w działalność społeczno-polityczną, służy czemuś innymi niż sam namysł intelektualny, realizuje odmienne cele i posługuje się odmiennymi motywami. Ideologia jest doktryną czyjegoś postępowania lub narzędziem służącym do osiągnięcia konkretnego celu, interesu danej grupy społecznej.
Filozofia jako nauka, czyli metodycznie zorganizowany typ poznania, narodziła się w koloniach jońskich starożytnej Grecji, w opozycji do mitologicznego wyjaśniania rzeczywistości, a także do przekonań i wierzeń religijnych oraz doświadczeń życia codziennego. Jednym z pierwszych, który zdefiniował filozofię był Arystoteles - przyznając jej status autonomicznej nauki, poprzez wskazanie na jej przedmiot, metodę oraz cel. Definicję tę znajdziemy w IV księdze Metafizyki „jest taka wiedza, która rozważa byt jako byt oraz to, co przysługuje mu w sposób istotny. I nie utożsamia się ona z żadną z tak zwanych nauk szczegółowych. Żadna inna bowiem poza nią nie rozpatruje w ogólności bytu jako bytu, lecz wyodrębniając jakąś jego dziedzinę, rozważa to, co przysługuje mu w danym aspekcie, jak to jest na przykład w naukach matematycznych. Skoro też szukamy zasad i przyczyn ostatecznych, jasne, że muszą to być zasady i przyczyny pewnej rzeczywistości jako takiej. Jeżeli więc również ci, którzy poszukiwali elementów rzeczy, tych właśnie pierwszych
zasad poszukiwali, to konieczne, żeby i elementy konstytuujące byt nie były jego elementami w sensie przypadłościowym, lecz elementami bytu jako takiego. A przeto i nam (jako filozofom) pierwszymi przyczynami bytu jako bytu zająć.
Powyższa konstatacja starożytnego myśliciela dała początek pierwszej definicji filozofii jako nauki autonomicznej, o której to autonomii rozstrzyga przedmiot poznania, który nie utożsamia się z przedmiotem żadnej innej nauki, metoda prowadzenia badan, która nie jest zapożyczona od innych nauk oraz cel badań, który wyraża się poprzez odkrywanie (kontemplacja) pierwszych i ostatecznych przyczyn tego, co istnieje, jak również jego istotnych właściwości.
Otaczająca nas rzeczywistość jest jednak tak różnorodna i wieloaspektowa, że aby móc ją poznać i opisywać naukowo koniecznym się stało podzielenie (wydzielenie) w obrębie filozofii poszczególnych dyscyplin zajmujących się konkretnym wycinkiem rzeczywistości, których to liczba sukcesywnie wzrastała wraz z rozwojem nauki, zdobyczy technologicznych rosnącą rzeszą samych filozofów. Wśród najważniejszych dyscyplin filozoficznych można wyróżnić: metafizykę, ontologię, teorie poznania, etykę, logikę, filozofie przyrody, antropologię filozoficzną, etykę, estetykę, filozofię: społeczną i polityczną, religii, Boga, nauki, prawa, analityczną, chrześcijańską, matematyki, dialogu, umysłu, moralności, kultury
i inne.
Metafizyka (w tłumaczeniu to co poza przyrodą) albo ontologia (w tłumaczeniu to co jest + nauka rozum), należy zaznaczyć, iż niektórzy filozofowie rozróżniają te nazwy zdecydowanie inni z kolei ontologię wpisują w metafizykę, a jeszcze inni z kolei negują zasadność uprawiania metafizyki. Niezależnie od tych różnić dział ten należy do najbardziej podstawowych dyscyplin filozoficznych. Jest refleksją nad całą rzeczywistością, nad tym co jest co istniej. Zajmuje się naturą, istotą bytu i jego właściwościami poprzez dociekanie tak do struktury bytu {pyta o jego istotę, o cech konstytutywne, podstawowe, zasadnicze, dzięki którym dany byt (rzecz, przedmiot) jest tym czym jest i takim jakim jest}, jak również przyczyn racji jego istnienia (po co, dlaczego i jak istnieje).
Epistemologia, gnozeologia, teoria poznania to nazwy teorii poznania działu zajmującego się tą formą ludzkiej aktywności, która zmierza do uzyskania niepodważalnej wiedzy o otaczającej nas rzeczywistości. Jest to nauka, która bada procesy ludzkiego poznania. Analizują przedmiot i sam proces poznania stara się nie tylko dotrzeć do istoty rzeczy, do prawdy danego przedmiotu, lecz poprzez analizę owego przedmiotu i nadmienionego procesu poznania wypracować niezawodnych metod samego poznania. innymi słowy pyta o to czy człowiek jest w stanie poznać rzeczywistość? Jeśli tak to za pomocą czego: zmysłów, rozumu, intuicji, oświecenia bożego? Czy jesteśmy w stanie odkryć istotę rzeczy, prawdę? Gdzie są granice ludzkiego poznania, itp.
Antropologia filozoficzna jest tym działem filozofii, który zajmuje się człowiekiem. W szczególności koncentruje się ona na zagadnieniach związanych z pytaniami o sens i cel życia człowieka. Próbuje odpowiedzieć na podstawowe pytanie jaka jest struktura bytu ludzkiego (aspekt psychofizyczny a więc stosunek i wzajemne relacje dusza - ciało). Antropologia filozoficzna podejmuje refleksje dotyczące życia, śmierci i cierpienia. Stara się ustalić właściwości natury (istoty) człowieka i określić jego miejsce w świecie zarówno w aspekcie świata przyrody jak i kontekście współżycia społecznego i stosunku do istoty nadprzyrodzonej czy świata wartości.
Filozofia Boga, teodycea jest działem filozofii zajmującym się kwestią istnienia
i natury Boga. Stara się ustalić jakie relacje zachodzą między Bogiem i światem, jak również między Bogiem a człowiekiem. W odróżnieniu od teologii, która za podstawowe źródło poznania Boga przyjmuje objawienie, teodycea bazuje na podstawach naturalnych a więc wrodzonych i racjonalnych sposobach poznania. Opiera się na doświadczeniu i rozumie próbując odpowiedzieć na podstawowe pytania dotyczące istoty Boga, istnienia Boga - czy da się to w ogóle udowodnić i w oparciu o jakie metody, dowody. Należy tu podkreślić, iż przedmiotem filozofii Boga nie są kwestie religijne, którymi zajmuje się filozofia religii, która jako odrębna dyscyplina filozoficzna docieka czym jest i dlaczego istnieje religia. Próbuje odpowiedzieć na pytanie o charakter i istotę poznania religijnego, funkcje jakie pełni religia w życiu człowieka i jego kulturze, jak również szuka źródeł i uzasadnień fenomenu religii i religijności człowieka.
Etyka jest tym działem filozofii, który zajmuje się analizą ludzkiego postępowania. Innymi słowy bada sferę związaną z moralnością człowieka, z tym jak postępował i jak postępować powinien. Pierwsze rozumienie etyki sprowadza się do historii etyki - etologii lub etyki opisowej, gdzie charakteryzuje się wszystkie systemy etyczne. Z kolei drugie rozumienie etyki nosi nazwę etyki normatywnej, nauki zajmującej się powinnością moralną, nauki wskazującej na to, co jest dobre a co złe w ludzkim postępowaniu.. Zajmuje się zakresem oraz charakterem norm moralnych, ocen i wartości. Bada kryteria oceny dobrego lub złego postępowania człowieka. Z tym rozumieniem etyki koresponduje również filozofia moralności, która jako specyficzna dziedzina poznania filozoficznego bada ludzkie postępowanie w odniesieniu do dobra lub zła moralnego i ostatecznego celu życia człowieka.
Filozofia przyrody, kosmologia to dziedziną zajmująca się ogólną refleksją na światem fizycznym. Podstawowym kręgiem jej zainteresowań jest cała materia ożywiona
i nieożywiona. Próbuje ustalić prawa jakie zachodzą w otaczającym nas świecie oraz analizuje wszelkie procesy jakie zachodzą w przyrodzie. Podstawowe kwestie, którymi zajmuje się filozofia przyrody to ruch, czas, przestrzeń a podstawowe pytania dotyczą natury
i pochodzenia świata (wszechświata), genezy, charakteru i ewolucji człowieka oraz jego miejsca w przyrodzie.
Logika jest dyscypliną zajmującą się kwestiami poprawnego rozumowania i wyrażania myśli. Choć logika nie należy do klasycznych działów filozofii, to stanowi jednak podstawowe narzędzie, bez którego filozofii uprawiać nie sposób, ponieważ bada ona zasady poprawnego myślenia i mówienia oraz zajmuje się metodami dowodzenia i wnioskowania , orzeka o tym co jest prawdą a co fałszem.
Filozofia społeczna (i polityczna), to dział filozofii zajmujący się życiem człowieka
w kontekście jego współżycia społecznego oraz jego odniesienia do wspólnoty i państwa. Analizuje podstawowe wartości współżycia społecznego: wolność, prawa człowieka, sprawiedliwość, pluralizm, dobro wspólne, tolerancja, równość itp. Podejmuje również refleksję dotyczącą genezy, roli i zadań państwa, władzy państwowej - jej istoty i zakresu; odpowiada na pytania dotyczące społeczeństwa; rozumienia polityki; sfery publicznej; stosunku Państwa do Kościoła; sfery politycznej do sfery religijnej.
Filozofia narodziła się około VI wieku p.n.e. w Grecji. Dzięki filozofii kultura Zachodu poszła w zupełnie innym kierunku niż Wschód, ponieważ myślenie filozoficzne oparte zostało na racjonalizmie i logice, a to pozwoliło na rozwój nauki i techniki.
Przed narodzinami filozofii kultura grecka opierała się na mitycznych wyobrażeniach generowanych twórczością Homera. Mityczne podania kształtowały wyobraźnię i miały wpływ na tłumaczenie rzeczywistości. Dodatkowo Grecy nie znali kategorii świętych ksiąg objawionych ani dogmatyki teologicznej (brak trudności wynikający z potrzeby przezwyciężenia przeszkód religijnych). Obywatele greckiej polis cieszyli się wolnością w dziedzinie polityki i religii.
Do rozwoju filozofii przyczyniła się również ekspansja Greków w basenie Morza Śródziemnego w Azji Mniejszej i Południowej Italii, ponieważ ówczesne kolonie położone były na drodze głównych szlaków handlowych co dawało doskonałą sposobność do spotkania i wzajemnej wymiany poglądów rozmaitych kultur, wierzeń czy przekonań. Doświadczenia te pozwoliły Grekom nie tylko zapoznać się z wiedzą i nauką innych kultur, lecz także, a nawet przede wszystkim (dzięki temu doświadczenie), na stworzenie zupełnie nowej jakości
w świecie antycznym - filozofię.
Pierwsi myśliciele wywodzący się z jońskich kolonii Azji mniejszej pytali przede wszystkim o naturę świata. Zajmowali się głównie zagadnieniami z obszaru filozofii przyrody skupionymi wokół pytań o podstawowy budulec (podstawę, początek) świata; szukali tzw. arche - prazasady, prapoczątku - tego co istnieje.
Jednym z pierwszych, który zainicjował powyższe rozważania był żyjący na przełomie VII i VI w. gr. filozof i matematyk Tales z Miletu, który z obserwacji przyrody wnioskował, iż podstawowym budulcem i początkiem wszystkiego jest woda. Z kolei Anaksymander twierdził, iż początkiem wszystkiego jest tzw. bezkres (ápeiron). Ów ápeiron jest bytem czy też naturą bezgraniczną (poza-przyrodniczą) i z niej dopiero powstaje wszystko inne. Koleiny myśliciel wywodzący się z kręgu jońskich filozofów to Anaksymenes, dla którego podstawową zasadą wszystkiego co istnieje jest powietrze. Najwybitniejszym a zarazem najbardziej znanym przedstawicielem tego nurtu jest Heraklit z Efezy utrzymujący, iż wszystko składa się z ognia, a fundamentalną zasadą rządzącą wszystkim jest nieokreślona rozumność (gr. logos - myśl, słowo). Twierdził również, że rzeczywistość to nieustanne stawanie się - na zasadzie przechodzenia jednego w drugie. Nie ma nic trwałego wszystko płynie i nic nie trwa wiecznie.
5