Piotr Abramski
Prawo Karne
Skrypt na podstawie podręcznika L.Gardockiego.
Formy popełnienia przestępstwa
Formy zjawiskowe: sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie i pomocnictwo.
Formy stadialne: przygotowanie, usiłowanie, dokonanie.
Sprawstwo (art. 18 § 1 KK) - jednosprawstwo, odpowiada za nie ten „kto wykonuje czyn zabroniony sam”.
Współsprawstwo (art. 18 § 1 KK) - polega na wykonywaniu przestępstwa z inną osobą (osobami). Oznacza iż ich działanie objęte jest ich porozumieniem, i są pewnym działaniem wspólnym.
Możliwe jest popełnienie przestępstwa indywidualnego właściwego z formą współsprawstwa, pod warunkiem że wszyscy współsprawcy mają wymaganą cechę podmiotu. Możliwe jest też gdy, tylko jeden ma wymaganą cechę, pozostali zaś o występowaniu tej cechy wiedzą. Przy przestępstwach indywidualnych niewłaściwych współsprawstwo jest również możliwe, z tym że jeżeli stanowi uprzywilejowany typ przestępstwa, to współsprawca, który cechy indywidualnej nie ma - odpowiada za przestępstwo typu podstawowego. Natomiast jeżeli chodzi o przestępstwo niewłaściwe typu kwalifikowanego, to współsprawca niemający danej cechy będzie mimo to odpowiadał za typ kwalifikowany, jeżeli o istnieniu tej cechy u drugiego współsprawcy wiedział.
Współsprawstwo nie zachodzi, jeżeli dwie osoby popełniają przestępstwa w tym samym czasie i miejscu, ale niezależnie od siebie np. w czasie zamieszek - jest to sprawstwo równoległe.
Sprawstwo kierownicze (art. 18 § 1 KK) - za sprawstwo odpowiada ten, „kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie takiego czynu” Występuje w dwóch odmiana:
a) sensu stricto, nie musi (chociaż może) łączyć się z zapoczątkowaniem akcji przestępczej przez wydanie odpowiedniego polecenia. Jego istotą jest pewne podporządkowanie wykonawców sprawcy kierowniczemu, ale może też łączyć się z uznaniem autorytetu, lub jej przewagi intelektualnej bądź faktycznej władzy.
b) sprawstwo kierownicze w formie polecenia wykonania czynu, przez wykorzystanie uzależnienia wykonawcy od polecającego (np. zależność urzędowa, podporządkowania w wojsku, uzależnienie narkomana od osoby dysponującej narkotykami).
Sprawstwo pośrednie → patrz podżeganie lub pomocnictwo (jeżeli nie kieruje działaniem).
Indywidualizacja winy (art. 20 KK) - każdy ze współdziałających odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności. Przepis ten też nie zezwala na karanie za eksces współdziałającego.
Podżeganie - polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego. Wystarczy każda forma zachowania, np. gest, jeżeli treść jaką się przekazuje zmierza do wzbudzenia u adresata woli popełnienia przestępstwa. Musi to występować zamiar bezpośredni, podżegacz chce nakłonić podżeganego, i chcieć, by popełnił on czyn zabroniony. Nakłanianie osoby, która ma już zamiar popełnienia przestępstwa, nie jest podżeganie m. Może być uznane jako nieudolne usiłowanie nakłonienia, jeżeli nakłaniający nie wie o istnieniu zamiaru. Jeżeli o tym wiem, i chce podtrzymać istniejący zamiar, może to być tzw. pomocnictwo psychiczne. Podżeganie to nakłanianie zindywidualizowanej osoby, zwracanie się do osób indywidualnie nieoznaczonych, np. do tłumu.
Pomocnictwo - polega na ułatwianiu innej osobie popełnienia czynu zabronionego przez np. dostarczenie jej narzędzi, środka przewozu, udzielenie rady lub informacji. Ogólnie dzielimy pomocnictwo na: fizyczne (np. dostarczenie narzędzi) i psychiczne (udzielenie rady). Pomocnictwo może być też popełnione przez zaniechanie. Ponadto może być popełnione tylko umyślnie, lecz może to być nie tylko zamiar bezpośredni, lecz i ewentualny. Pomocnictwo musi mieć przed czynem, lub w jego trakcie.
Teorie rozgraniczenia pomocnictwa od współsprawstwa:
teoria formalno-obiektywnej - kryterium takim powinno być to, czy czyn polega na realizacji znamion danego przestępstwa.
teoria subiektywna - badać należy czy Z traktował czyn jako, własne popełnione z X przestępstwo, czy też zamiarem jego było tylko ułatwianie jego wykonania.
teoria materialno-obiektywna - decydujące ustalenia, czy mamy do czynienia z współsprawstwem czy pomocnictwem, powinno być to, czy zachowanie się danej osoby było istotnym wkładem w popełnienie przestępstwa.
Zarówno podżeganie jak i pomocnictwo mogą być popełnione w formie usiłowania, np. jeżeli podżegaczowi nie uda się nakłonić osoby do popełnienia przestępstwa. Przestępstwa te odnoszą się również do przestępstw indywidualnych. Jeżeli chodzi o indywidualne niewłaściwe, cechy występujące u sprawcy nie wymagamy u podżegacza albo pomocnika. Wystarczy że podżegacz lub pomocnik wiedzą o występowaniu takiej cechy u sprawcy.
Uczestnictwo konieczne - w świetle opisów niektórych typów przestępstw dla ich popełnienia konieczne jest występowanie lub współdziałanie w zdarzeniu więcej niż jednej osoby (uczestnictwo konieczne) np. łapownictwo, bójka, kazirodztwo.
Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika - zasadnicza regułą jest to że odpowiadają oni w granicach swej umyślności. Kara za podżeganie i pomocnictwo wymierzana jest w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo. Według art. 22 § 1 KK, jeżeli czynu tylko usiłowano dokonać, podżegacz i pomocnik odpowiadają za usiłowanie.
Wyłączenie odpowiedzialności podżegacza i pomocnika - nie odpowiadają, jeżeli przejawili skuteczny czynny żal, czyli dobrowolnie zapobiegli popełnieniu czynu zabronionego, do którego uprzednio nakłaniali lub pomagali. Jeżeli nie udało się zapobiec przestępstwa, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Prowokator - przepis o czynnym żalu nie ma zastosowania do prowokatora, czyli do osoby, któa nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego,w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego.
Formy stadialne przestępstwa
Pochód przestępstwa (iter delictii) - zamiar → przygotowanie → usiłowanie → dokonanie
Przygotowanie:
a) sensu stricto - polega na podjęciu czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, w szczególności na uzyskiwaniu lub przysposabianiu środków, zbieraniu informacji lub sporządzenia planu.
b) wejście w porozumienie - drugą formą jest wejście w porozumienie w celu dokonania czynu zabronionego. Może to być porozumienie dwóch lub więcej osób, polegające na uzgodnieniu zamiaru popełnienia określonego przestępstwa.
Karalność przygotowania - karalne jest tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Ogólną zasadą jest więc bezkarność przygotowania.
Czynny żal - sprawca karalnego przygotowania może się uwolnić od odpowiedzialności przez przejawienie czynnego żalu. Polega on na dobrowolnym odstąpieniu od przygotowania, w szczególności na zniszczeniu przygotowanych środków lub zapobieżeniu wykorzystywania ich w przyszłości.
Usiłowanie - według definicji zawartej w art.13 § 1 KK, usiłowanie charakteryzuje występowanie trzech elementów: zamiar popełnienia czynu zabronionego, zachowanie się zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu, brak dokonania. Nie odnosi się do przestępstw nieumyślnych i przestępstw popełnianych z winy mieszanej. Dotyczy zarówno działania jak i zaniechania.
Zagrożenia karą - zagrożone jest taką samą karą jak przestępstwo dokonane aczkolwiek wymierza się z reguły niższe niż te za dokonanie.
Usiłowanie nieudolne - zachodzi ono wtedy, gdy usiłujący nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe Istotą jest że zachowanie sprawcy obiektywnie nie zagraża dobry prawnemu i nie prowadzi do dokonania, natomiast sprawca błędnie sądzi, że jest inaczej. Karalne jest tylko takie, przy którym dokonanie nie jest możliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do dokonania na nim czynu, lub użycia środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego. Przewidziana jest taka sama kara jak za usiłowanie udolne.
Czynny żal - nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Musi być dobrowolny.
Okoliczności wyłączające bezprawność czynu (kontratypy)
Są to takie okoliczności, przy których czyn wypełniających znamiona przestępstwa nie jest jednak w rzeczywistości przestępstwem, ponieważ na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki działania takie są uważane za zgodne z prawem.
Obrona konieczna (art. 25 KK) - polega na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa zamachu.
Warunki:
a) obrona jest reakcją na bezpośredni zamach - zamach polega na działaniu lub zaniechaniu zagrażającym naruszeniem dobra prawnego. Jest on bezpośredni, jeżeli zagrożone dobro może być naruszone w najbliższym czasie, tzn. dla zapobieżenia jego jego naruszenia konieczne jest podjęcie działania.
b) zamach jest bezprawny - naruszający jakąś dziedzinę prawa (najczęściej karne). Nie musi mieć charakteru przestępstwa, można się więc również bronić przed napastnikiem niepoczytalnym, lub działającym w błędzie wykluczającym jego poczytalność.
c) obrona musi być konieczna w sensie technicznym, tzn.. broniący się może używać tylko sposobów i środków koniecznych do odparcia zamachu. Może tu zachodzić wyraźna dysproporcja, byleby tylko były to środki i sposoby konieczne do odparcia zamachu.
Przekroczenie granic - w razie przekroczenia granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Przekroczenie granicy może przybrać postać ekscesu intensywnego, która zachodzi gdy broniący stosuje sposób obronny, który nie był konieczny dla odparcia zamachu, albo zachodzi omówiona dysproporcja dóbr. Eksces ekstensywny polega na spóźnionym działaniu obronnym albo na działaniu przedwczesnym, gdy zamach nie miał jeszcze charakteru bezpośredniego.
Stan wyższej konieczności (art. 26 KK) - kontratyp ten wyłącza przestępność czynu polegającego na poświęceniu jakiegoś dobra, jeżeli było to zachowanie się podjęte w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru chronionemu prawem, przy czym niebezpieczeństwa tego nie można było inaczej uniknąć, a dobra poświęcone nie przedstawia wartości wyższej niż dobro ratowane.
Bezpośrednie niebezpieczeństwo - jest to podstawowy element stanu wyższej konieczności. Zachodzi ono wtedy, gdy istnieje zagrożenie naruszenia dobra w najbliższej przyszłości.
Proporcja dóbr - przy działaniu w stanie wyższej konieczności musi zachowana zostać proporcja między dobrem ratowanym i poświęconym. Ustalenie dóbr dla celów stanów wyższej konieczności opierać się musi na kryteriach obiektywnych, akceptowanych społecznie.
Subsydiarność - stan wyższej konieczności oparty jest na zasadzie subsydiarności, artykuł 26 stawia warunek by zachowanie się polegające na poświęceniu jakiegoś dobra było jedynym wyjściem z sytuacji.
Celowość działania - działanie w stanie wyższej konieczności musi mieć charakter działania umyślnego i znamiennego określonego celem.
Konsekwencje - Artykuł 26 KK, stanowi iż konsekwencją stanu wyższej konieczności -jest brak przestępstwa. Dlatego wyróżnione są na dwie odmiany w §1 mowa jest o wyłączeniu bezprawności czynu, gdy dobro poświęcone przedstawia wartość niższą niż dobro ratowane. Natomiast §2 wyłącza winę, gdy dobro poświęcone przedstawia taką samą wartość co dobro ratowane.
Kolizja obowiązków - gdzie tylko jeden z obowiązków może być wypełniony (np. w tym samym czasie toną dwie osoby, można uratować tylko jedną)
Wyłączenie stanu wyższej konieczności - nie działa w stanie wyższej konieczności wyłączającym winę ten, kto poświęca dobro, które ma w szczególny sposób chronić, nawet narażając się na niebezpieczeństwo osobiste.
Przekroczenie granic - gdy niebezpieczeństwo nie było bezpośrednio, przełamana została zasada subsydiarności, nie zachowano zasady proporcjonalności.
Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków - jest to ogólna okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną, opierająca się na założeniu braku sprzeczności wewnątrz danego systemu prawa. Jeżeli jakaś dziedzina prawa daje obywatelowi prawo zachowania się w określony sposób, to czyn taki nie może być podstawą do pociągnięcia go do odpowiedzialność karnej (policja używająca fałszywych dokumentów).
Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem) - nie m przestępstwa jeżeli naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego nastąpiło za zgodą „pokrzywdzonego”, a właściwie za zgodą dysponenta dobrem.
Warunki:
a) dotyczy dobra, którym osoba udzielająca zgody może dysponować - większość dóbr prawnych nie może być bezkarnie naruszona nawet za zgodą pokrzywdzonego. Ciężko uszkodzenie ciała może być usprawiedliwione, jeżeli dokonywane jest w ważnym społecznie celu (przeszczep nerki).
b) zgoda jest dobrowolna - dobrowolności nie ma, jeżeli dysponenetem jest osoba niepoczytalna albo dziecko niemogące rozpoznać znaczenia zgody.
c) zgoda istnieje w chwili czynu
Czynności lecznicze - czynności te łącza się z ryzykiem spowodowania niezamierzonych negatywnych skutków, spowodowanie ich jednak nie ma charakteru przestępnego, jeżeli spełnione są określone warunki.
Warunki:
a) działanie było podjęte w celu leczniczym i
b) leczący działał zgodnie z zasadami sztuki medycznej
Karcenie małoletnich - wyłączenie przestępności czynu dotyczy również pewnych czynności wychowawczych. Nie stanowi przestępstwa czyn wypełniający znamiona naruszenia nietykalności cielesnej, jeżeli mieści się w tzw. dozwolonego karcenia małoletnich.
Warunki:
a) musi mieć cel wychowawczych;
b) wykonany jest przez rodziców lub prawnych opiekunów dziecka;
c) nie przekracza pewnego stopnia intensywności (akceptowana społecznie forma).
Ryzyko sportowe - chodzi tu o wypadki które powstają w czasie uprawiania sportu, w takich przypadkach wyłączenie przestępności czynu ma miejsce tylko wtedy, gdy skutki te zostały spowodowane w ramach tzw. ryzyka sportowego.
Warunki:
a) uprawianie danej dyscypliny sport jest dozwolone
b) działanie było podjęte w celu sportowym
c) nie zostały naruszone reguły danej dyscypliny sportu.
Ryzyko nowatorstwa - przyjmuje się że podejmowanie ryzyka nie może pociągać za sobą odpowiedzialności karnej jeżeli spełnione są dane warunki. Jeżeli występuje w eksperymencie człowiek, wymagana jest jego zgoda oraz poinformowanie go o skutkach eksperymentu.
Warunki:
a) celem działania jest przeprowadzenie eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego,
b) spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne, lub gospodarcze,
c) w świetle aktualnego stanu wiedzy oczekiwanie jej osiągnięcia są zasadne,
d) w świetle aktualnego stanu wiedzy zasadne są celowość i sposób przeprowadzenia eksperymentu
Ostateczna potrzeba - w celu zapewnienia dyscypliny w wojsku prawo karne zezwala na możliwość stosowania przez przełożonych w stosunku do podwładnych środków, które gdyby nie zawarte w przepisach upoważnienie miałyby charakter przestępny.
Zwyczaj - przestępność czynu może zostać wyłączona przez fakt, że mieści się on w ramach pewnego, społecznie akceptowanego czynu (np. wręczenie prezentu pełniących funkcję publiczną, oraz naruszenie nietykalności cielesnej podczas lanego poniedziałku).
Okoliczności wyłączające winę
Niepoczytalność - oznacza brak możliwości rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem , zachodzącym w chwili czynu i spowodowany jest upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną, lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.
Choroby psychiczne - depresja psychotyczna, psychopatia, cyklofrenia (przerwy - lucida intervalla),
Upośledzenie umysłowe - osoba ma pewne wady wrodzone i nabyte (upośledzenie mózgu, spowodowane wylewem), niedorozwój.
Inne zakłócenia czynności psychicznych - stany krótkie, przemijające (wyłącza winę, gdy w sten ten zostaliśmy wprowadzeni w sposób niezawiniony np.: groźba, podstęp, przemoc.
afekt - nie wyłącza winy, lecz ją umniejsza np. zabójstwo w stanie silnie wzburzonym.
afekt patologiczny - wyłącza winę, jest to reakcja na małą dawkę stresu.
syndrom ofiary znęcania się - nie broni się kiedy powinna, jest uzależniona w pewnym sensie od przemocy
upojenie patologiczne - stan upojenia pod wpływem małej dawki alkoholu (leki, narkotyki, wysok temp., silny stres, zmęczenie)
hipnoza - nie jest to stan, w którym możemy całkowicie stwierdzić niepoczytalność.
Wprawienie się w stan odurzenia - sprawca ponosi odpowiedzialność według ogólnych zasad, tak jakby był poczytalny gdy: sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia i sprawca przewidywał lub mógł przewidzieć, że wprawiając się w taki stan, wywoła u siebie niepoczytalność lub znaczne jej ograniczenie.
Stan po użyciu alkoholu - od 0,2‰ do 0,5‰, albo do obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3.
Stan nietrzeźwości - powyżej 0,5‰ albo obecności w wydychanym powietrzu powyżej 0,25 mg alkoholu w 1dm3.
Błąd co do faktu - jest to sytuacja wyłączająca winę (umyślną) sprawcy, gdy zachodzi rozbieżność między jakimś fragmentem rzeczywistości a wyobrażeniem o nim sprawcy. Dla odpowiedzialności karnej istotny jest tylko taki błąd co do faktu, który dotyczy, jak to stwierdza art. 28 „okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego”. W przypadku przestępstw, które nie występują w odmianie nieumyślnej, istotny błąd co do faktu powoduje brak przestępstwa.
Nieświadomość bezprawności czynu (błąd co do prawa) - inaczej niż przy błędzie co do faktu błąd co do prawa dotyczy nie jednego ze znamion przestępstwa, lecz całościowej prawnej oceny czynu.
Zakres odpowiedzialności - prawo karne uwzględnia na korzyść sprawcy jego błąd co do prawa, jeżeli taka nieświadomość bezprawności jest usprawiedliwiona. Podstawowym kryterium jest powinna być tu możliwość uniknięcia błędu przez sprawcę. Jeżeli błąd był nieusprawiedliwiony, sprawca odpowiednia za popełniony czyn na normalnych zasadach, ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Przestępstwo urojone - gdy ktoś zachowuje się zgodnie z prawem, ale błędnie sądzi, że jego zachowanie jest przestępstwem.
Błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę - nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi tu jedna z tych okoliczności.
Rozkaz przełożonego - polskie prawo karne przyjmuje koncepcję „umiarkowanego posłuszeństwa”. Zgodnie z tym, żołnierz dopuszczający się czynu zabronionego, będącego wykonaniem rozkazu nie popełnia przestępstwa, chyba że wykonując rozkaz, umyślnie popełnia przestępstwo