LIRYKA

Podmiot liryczny

• „ja liryczne”, wykreowana przez autora postać literacka, wypowiadająca monolog liryczny; ujawniająca się poprzez ukształtowanie wypowiedzi;

• może nosić cechy i wypowiadać przeżycia samego autora i wówczas jest z nim utożsamiana (np. J Słowackiego Hymn o zachodzie słońca);

• może to być postać fikcyjna, stworzona przez autora w utworze (np. K.K. Baczyńskiego Elegia o chłopcu polskim - mówi matka bohatera);

• typy podmiotu lirycznego: indywidualny (mówi jedna osoba) i zbiorowy (wypowiada się grupa osób).

Sytuacja liryczna

• to okoliczności wypowiadania monologu przez podmiot liryczny; w wierszu zarysowane zostały np. szczegóły miejsca, pora dnia, zdarzenie, z którym wiąże się wypowiedź; utwór ma charakter małej sceny, obrazka dramatycznego, zawiera elementy fabuły; (np. J Słowackiego Grób Agamemnona - podmiot liryczny snuje refleksje w antycznym grobowcu, który odwiedził jako podróżnik).

Typy liryki wyróżnione ze względu na ukształtowanie podmiotu lirycznego

Liryka bezpośrednia

• podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie, występują zaimki ja, mój, monolog ma charakter wyznania, uzewnętrznia przeżycia mówiącego, doświadczenia indywidualne, jednostkowe; na plan pierwszy wysuwa się osoba mówiącego (np. A.Mickiewicza Niepewność).

Liryka pośrednia

• podmiot liryczny mówi w trzeciej osobie, nie czyni wyznania, refleksja ma charakter bezosobowy, wyraża prawdy ogólne, nie jednostkowe, indywidualne przeżycia; na planie pierwszym inne elementy świata przedstawionego niż wypowiadający monolog podmiot liryczny (np. J. Kochanowskiego Pieśni).

Liryka inwokacyjna

• inaczej zwana liryką apelu lub zwrotu do adresata (konkretnej osoby bądź pojęcia); ma charakter manifestu, wezwania; utwory tak ukształtowane spełniają funkcję perswazyjną (przekonują, nakłaniają); posługują się środkami retorycznymi, monolog liryczny często przybiera formę uroczystej lub pełnej emocji przemowy (np. A. Mickiewicza Oda do młodości lub A. Asnyka Do młodych).

Liryka roli i liryka maski

• monolog liryczny wypowiada fikcyjna, konkretna postać wykreowana w utworze; liryka maski - wyrażane przez fikcyjny podmiot liryczny w wierszu treści można przypisać autorowi, „ja liryczne” jest rodzajem maski twórcy (np. B. Leśmian Urszula Kochanowska - monolog wypowiada tytułowa bohaterka, wyraża zwątpienie w szczęście wieczne), liryka roli - mówiący w wierszu fikcyjny podmiot liryczny nie jest poetyckim odpowiednikiem twórcy, prezentuje treści, z którymi autor nie utożsamia się (np. Z. Herbert Powrót prokonsula - podmiotem lirycznym jest rzymski urzędnik, karierowicz i konformista ).

Podział liryki ze względu na typy przeżyć:

• liryka miłosna (np. J.A. Morsztyn Cuda miłości, B.Leśmian W malinowym chruśniaku),

• liryka filozoficzna (np. D. Naborowski Krótkość żywota, K. Przerwa Tetmajer Koniec wieku XIX),

• liryka religijna (np. J. Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie, F. Karpiński Pieśń o narodzeniu Pańskim),

• liryka polityczna i patriotyczna (np. I. Krasicki Hymn do miłości ojczyzny, M. Konopnicka Rota).

Gatunki liryki utrwalone w polskiej tradycji literackiej

Oda

• utwór podniosły i uroczysty, pochwalny, opiewający ideę, wielki czyn lub znakomitego człowieka;

• poetyka klasyczna pozwalała w tym gatunku zaznaczać emocje mówiącego, stąd kompozycja ody charakteryzuje się swojego rodzaju zamierzonym nieporządkiem;

• jak inne gatunki klasyczne (wywodzące się z tradycji antycznej) oda korzysta ze środków retorycznych, tj. właściwych sztuce oratorskiej (sztuce przemawiania);

• np. A. Mickiewicz Oda do młodości.

Hymn

• utwór o tematyce patriotycznej lub religijnej;

• podobnie jak oda wzniosły i uroczysty w charakterze, pochwalny, jednak w przeciwieństwie do niej nie opiewa osób indywidualnych czy poszczególnych idei;

• np. J. Słowacki Hymn o zachodzie słońca.

Pieśń

• najstarszy gatunek liryki, w kształcie do dziś znanym stworzony przez Horacego;

• różnorodna tematyka;

• prostota języka i regularność budowy (czterowersowe strofy);

• rytmiczność tekstu (ślad związków poezji z muzyką);

• np. J. Kochanowski Pieśni.

Tren

• gatunek poezji żałobnej, pochodzący z antyku;

• utwór poświęcony zmarłej osobie, opłakujący ją;

• przedstawia idealizowany portret zmarłego, zawiera okazanie żalu;

• np. J. Kochanowski Treny.

Fraszka

• drobny utwór wierszowany o różnorodnej tematyce;

• charakter żartobliwy lub refleksyjny;

• zbliżony do antycznego epigramatu (kilkuwersowego wiersza zmierzającego do jak najcelniejszego, błyskotliwego ujęcia tematu) i anakreontyku (drobnego, żartobliwego utworu miłosnego lub biesiadnego);

• twórcą gatunku Jan Kochanowski;

• np. J. Kochanowski Fraszki.

Sonet

• wiersz o tematyce (najczęściej) miłosnej lub filozoficznej;

• utwór czternastowierszowy, charakteryzuje się rygorystyczną budową strof i układów rymów;

• część pierwszą - opisową - stanowią dwie czterowersowe strofy, drugą -refleksyjną -dwie strofy trójwersowe;

• w części pierwszej występują rymy okalające, w drugiej krzyżowe i parzysty (ostatnie dwa wersy);

• np. J. A. Morsztyn Do trupa.

Sielanka

• gatunek powstały w starożytności (Teokryt, Wergiliusz);

• utwór o tematyce wiejskiej (staropolskie „sioło” znaczy wieś);

• przedstawiający idealizowaną wizję życia na wsi;

• pasterskie zaloty na tle przyrody;

• np. F. Karpiński Laura i Filon.

Ballada romantyczna

• gatunek zaczerpnięty z tradycji ludowej;

• oparty na motywach fantastycznych;

• odznaczający się niezwykłą nastrojowością;

• łączący elementy liryczne, epickie i dramatyczne;

• np. A. Mickiewicz Lilie.

Środki stylistyczne

Figury stylistyczne, czyli tropy poetyckie - środki stylistyczne polegające na przekształceniach znaczeń wyrazów i związków wyrazów

• epitet- określenie przedmiotu lub zjawiska (poszerza, zacieśnia znaczenie; ujawnia stosunek mówiącego do przedmiotu wypowiedzi);

• np. epitety w Melodii mgieł nocnych Kazimierza Przerwy Tetmajera - śpiąca woda, ciała pezrocze, tęcza blasków, szumy powiewne, woń rzeźwa - tworzą wrażeniowy, impresjonistyczny obraz;

-epitety stałe, ozdobne szybkonogi Achilles, Zeus gromowładny, Agamemnon szerokowładny w Iliadzie Homera służą idealizacji bohaterów oraz nadają językowi uroczysty charakter;

• porównanie - zestawienie zjawisk na zasadzie podobieństwa, połączenie wyrazem „jak, jakby, niby, jak gdyby, na kształt”; np. smutek sieje, jako szron biały (K. Przerwa Tetmajer Anioł Pański);

• porównanie homeryckie - rozbudowane, kilkuwersowe, drugi człon rozwinięty do samodzielnego obrazu, przedmiot porównania zestawiony ze światem przyrody;

• metafora - przenośnia; przeniesione znaczenie z jednych słów na inne, np. przestwór suchego oceanu, fala łąk, lampa Akermanu (A. Mickiewicz Sonety krymskie);

- metonimia - zamiennia, zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu nazwą innego, związanego z nim np. kwitnący ogród zamiast „kwiaty kwitnące w ogrodzie”, strugi marca dudniły w rynnach zamiast strugi marcowego deszczu;

• synekdocha - zastąpienie całości częścią lub odwrotnie, np. bakalarus łamał wierzby na biedaku zamiast „rózgi, kije wierzbowe”, a z drzew leciał gęsty liść zamiast „gęste liście”;

• oksymoron - zestawienie wyrazów o znaczeniu sprzecznym, np. gromobicie ciszy ( J. Przyboś Z Tatr), nędzna pociecha (M. Sęp Szarzyński sonet V), kolebka grobem (D. Naborowski Krótkość żywota);

• peryfraza - omówienie, zastąpienie wyrazu szeregiem innych, np. srogi ciemności hetman - szatan, król powszechny, prawdziwy pokój - Bóg (M. Sęp Szarzyński sonet IV , minaret świata, maszt krymskiego statku, gór padyszach - szczyt Czatyrdach (A.Mickiewicz Czatyrdach);

• hiperbola - przesadnia, wyolbrzymienie zjawiska, tworzą ją współdziałania rozmaitych innych środków stylistycznych o szczególnym natężeniu emocji, np. obraz zagłady w Dies irae J. Kasprowicza;

• animizacja - ożywienie, nadanie przedmiotowi, zjawisku cech istoty żywej, np. okręt rwie się z wędzidła (A. Mickiewicz Burza);

• personifikacja - uosobienie, nadanie cech ludzkich, np. rozpacz tak płacze, szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło (L. Staff Deszcz jesienny);

• symbol - motyw, obraz w utworze o znaczeniu innym niż dosłowne, owo właściwe znaczenie nie jest jednoznacznie wskazane, np. motyw rzeki - bezpowrotnego przemijania, dymu - zła ogarniającego ziemię, dźwięku dzwonów ginącego w niebiosach - ziemi opuszczonej przez Boga w wierszu K. Przerwy Tetmajera Anioł Pański;

• alegoria - motyw, obraz w utworze o znaczeniu innym niż dosłowne, jednak - w przeciwieństwie do symbolu - odczytywany jednoznacznie, np. w Dziadach cz. III A. Mickiewicza obraz Polski jako Chrystusa ukrzyżowanego.

Składniowe środki stylistyczne - operowanie budową wypowiedzenia.

• inwersja - szyk przestawny zdania, nadaje uroczysty charakter wypowiedzi, np. Bóg matkę czcić rozkazał (P. Skarga Kazania sejmowe);

• elipsa - brak jednego z elementów w zdaniu, odbiorca sam je uzupełnia, np. Pan woli ludność czy bezludność (...) Trochę z, trochę bez (M. Białoszewski Wywiad);

• powtórzenie - wybrany element tekstu wielokrotnie powraca

• paralelizm składniowy - powtórzenie tej samej budowy wypowiedzenia, np. K. Przerwy Tetmajera Koniec wieku XIX:

Ironia?...Lecz największe z szyderstw czyż się może

Równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy?

Wzgarda?...lecz tylko głupiec gardzi tym ciężarem...;

• anafora - ten sam wyraz na początku zdania, wersu lub strofy, np. J. A. Morsztyn Niestatek:

Prędzej kto wiatr w wór zamknie(...)

Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,

Prędzej zamknie w garść świat ten...;

• epifora - ten sam wyraz w zakończeniu zdania, wersu, strofy, np. K. Przerwy Tetmajera Hymn do Nirwany:

Z otchłani klęsk i cierpień podnoszę głos do ciebie, Nirwano!

Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, tak i w niebie, Nirwano!

• refren - powtarzająca się między strofami fraza, np. J. Słowackiego Hymn: . Smutno mi Boże!

• apostrofa - bezpośredni, uroczysty zwrot do adresata wypowiedzi, np. J. Kasprowicz Dies irae: O Boże!Ty bądź naszą łaską i obroną!; O Boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!

• pytanie retoryczne - niewymagające odpowiedzi, służy wyrażeniu przekonań mówiącego oraz zaangażowaniu uwagi odbiorcy, np. A. Mickiewicz Widok gór ze stepów Kozłowa:

Tam? czy Allach postawił ścianą morze lodu?

Czy aniołom tron odlał z zamrożonej chmury?

• antyteza - zestawienie elementów o przeciwnym znaczeniu, np. J.A. Morsztyn Do trupa: ty milczysz, a mój język kwili.

Fonetyczne środki stylistyczne - operowanie brzmieniem wypowiedzi

• onomatopeja - dźwiękonaśladownictwo; imitowanie za pomocą dźwięków mowy pozajęzykowych zjawisk akustycznych poprzez wprowadzenie do tekstu wyrazów dźwiękonaśladowczych, odpowiednio dobranych głosek (tzw. instrumentacja głoskowa), operowanie rytmem wypowiedzi, np. L. Staff Deszcz jesienny:

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednako, miarowy, niezmienny...

• aliteracja - występowanie tych samych głosek w sąsiadujących wyrazach, rodzaj instrumentacji głoskowej, np. K. Wierzyński Zielono mam w głowie:

Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną,

Na klombach mych myśli sadzone za młodu...

• operowanie rymem

Typy rymów:

męski (krótki, mocniejszy , zgodność połowy sylaby, np. tak: ptak),

żeński (dłuższy, łagodniejszy, zgodność półtorej sylaby, np. bukiety : poety);

dokładny (identyczne zakończenia wyrazów, np. chciwy : myśliwy),

niedokładny (podobne zakończenia wyrazów, nie identyczne, np. w śmiech : w gniew);

egzotyczny (zestawienie wyrazów obcych, np. kuluar : buduar);

gramatyczny (zestawienie tycg samych form gramatycznych wyrazów, rym typowy dla poezji średniowiecznej, np. nosimy : prosimy).

Układy rymów:

parzysty - aabb;

krzyżowy - abab;

okalający - abba.

• operowanie rytmem wiersza

Systemy wersyfikacyjne

• wiersz zdaniowo - rymowy - zwany średniowiecznym (charakterystyczny dla literatury epoki), wersy o nierównej ilości sylab, zgodność końca wersu i zdania, rym gramatyczny, np. Bogurodzica;

• wiersz sylabiczny - izosylabizm, tzn. równa ilość sylab w wersach, rym żeński, obecność średniówki (krótka pauza wewnątrz wersu w stałym miejscu, zawsze po tej samej sylabie), przerzutnia, tj. zdanie nie kończy się wraz z wersem, wiersz melodyjny o raczej łagodnym, spokojnym rytmie, np. J. Kochanowski Pieśni;

• wiersz sylabotoniczny - równa ilość sylab w wersie, stałe miejsce akcentu w wersie, wiersz najsilniej zrytmizowany, np. L. Staff Deszcz jesienny;

• wiersz toniczny - ta sama liczba zestrojów akcentowych w kolejnych wersach przy różnej ilości sylab, stosowany w tekstach oddających napięcie emocji, np. J. Kasprowicz Dies irae;

• wiersz wolny - zrywa z regułami obowiązującymi w wyżej wskazanych wzorcach, o podziale na wersy czy strofy decyduje nie kryterium równej ilości, ale znaczenie wypowiedzeń, intonacja, np. Różewicz Ocalony.

Leksykalne środki poetyckie - dobór słownictwa, wykorzystanie zabiegów słowotwórczych

• zdrobnienia - charakterystyczne dla poezji ludowej często służą stylizacji językowej, oddają też zaangażowanie emocjonalne mówiącego, np. A. Mickiewicz Romantyczność: Jasieniek, Karusia;

• potoczyzmy - słownictwo lub związki wyrazów zaczerpnięte z języka potocznego, np. J. Tuwim Ranyjulek: włóczyć się, chwiać się na nogach, podchmielony;

• wulgaryzmy - dosadne, ordynarne nazwanie rzeczy, zjawiska, użyte celowo jako środek ekspresji, np. Ch. Baudelaire Padlina: ścierwo, smród;

• neologizmy - nowo utworzone wyrazy dla potrzeb konkretnego utworu,

np.M. Białoszewski Namuzowywanie: muza natchniuza, końcówkować, niepisaniowość;

• regionalizmy i dialektyzmy - słownictwo i formy charakterystyczne dla okreslonego regionu lub gwary, np. K. Przerwa Tetmajer List Hanusi:

Zal mię za tobom wciągle w serce kłuje

i nie wiem, ka się me ocy podziejom

od tyk łez.

Zofia Erdman-Zielińska

3

---