ANAFORA (gr. ana -znów, phora - noszenie), powtórzenie w celu uzyskania efektu brzmieniowego (także znaczeniowego) jakiegoś wyrazu (zwrotu) na początku następujących po sobie wersów, zdań, akapitów itp., np.
W moim domu w Pompei
W moim domu pod zaspą popiołu
W moim domu, Anna Kamieńska
ALITERACJA (łac. ad litteram - do litery), jedna z form instrumentacji głoskowej w wierszu, polegająca na powtarzaniu głosek (zespołu głosek) w kolejnych po sobie wyrazach albo w takim samym miejscu, w następujących po sobie wersach (zdaniach). Obok wartości brzmieniowych aliteracja służy wzmocnieniu efektu groteskowego, np.
Czcionki gigant układali:
IDEOLO, IDEOLO
Ideoli ideali
Lari fari lafirindia
Udibidibindia, udibindia!
Da mi! da mi! Z Olą Tolo
Barszczyk piją, wódę golą
Bal w operze, Julian Tuwim
ANTROPOMORFIZACJA (gr. anthropos - człowiek + morphe - kształt), rodzaj animizacji, polegający na nadawaniu cech ludzkich przedmiotom, roślinom, zwierzętom, a nawet ideom, np.
Woda roi, że mgły się za ręce w blask wiodą,
Lecz ciał zlękłych nie widzi. Co począć z tą wodą.
Spojrzystość, Bolesław Leśmian
ANTYTEZA (gr. antithesis - przeciwstawienie), figura retoryczna, polegająca na zestawieniu w wypowiedzi dwu przeciwstawnych myśli, szczególnie charakterystyczna dla poezji baroku, np.
Leżysz zabity, i jam też zabity,
Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości.
Do trupa, Jan Andrzej Morsztyn
ELIPSA (gr. elleipsis - brak), inaczej: wyrzutnia; pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś elementu, którego odbiorca może się domyślić; figura poetycka szczególnie stosowana przez poetów o skłonnościach filozoficznych, np. przez Cypriana Kamila Norwida, np.
One śnią: że szyba?...to - posadzka!
One nucą: „Stąpaj, bez poręczy,
W objęcia Fantazji, co się wdzięczy...”
----cacka - cacka!!
Cacka, Cyprian Kamil Norwid
EPIFORA (gr. epiphora - powtórzenie), powtarzanie wyrazu lub grupy wyrazów na końcu wersów, zdań, strof, np.
Otóż: trzeźwy do domu nie wracam.
Ty mnie zrozum, nie chcę cię zasmucić,
Lecz katorgą jest ta moja praca:
Trzeba upić się, żeby w ogóle WRÓCIĆ.
Bo właściwie - trzeba wyjść i iść dalej.
I dom rzucić, i ciebie odrzucić.
Coraz większych potrzeba oddaleń,
Coraz pewniej nie można WRÓCIĆ.
Odpowiedź, Julian Tuwim
HIPERBOLA (gr. hyperbole - przesada), inaczej: przesadnia, wyolbrzymienie; chwyt retoryczny polegający na wyolbrzymieniu czyjejś cechy lub zjawiska. Sięgano po nią aby wywołać silne wrażenie u odbiorcy, niekiedy o charakterze komicznym, np.
morze mokre od łez
IRONIA - zespół zabiegów stylistycznych polegający na podkreśleniu (lub ujawnieniu) sprzeczności między dosłownym i ukrytym znaczeniem wyrazów, wypowiedzi, sytuacji. Wykorzystywana w twórczości romantyzmu.
EPITET (gr. epitheton - określenie), oznacza słowo dookreślające rzeczownik. Epitety najczęściej występują w postaci przymiotnika. Służy obrazowości opisu, np.
Słońce za wzgórze się chyli
I senną ziemię ozłaca.
O, wielka ciszo tej chwili,
Gdy duch się zmierzchem wzbogaca!
Brona, Leopold Staff
KONTRAST - jaskrawe przeciwieństwo wykorzystywane jako zabieg artystyczny, zwłaszcza w utworach o charakterze humorystycznym lub satyrycznym dla wzmocnienia efektu komicznego.
METAFORA (gr. metaphora - przenośnia), wyrażenie, w którym częściowo przenosi się znaczenie wyrazu (grupy wyrazów) na drugi, np.
Noc - kryształ czarny. Iskrzą się gwiazdy nad borem.
(***), Tadeusz Miciński
METONIMIA - odmiana metafory, polegająca na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu czy zjawiska nazwą przedmiotu lub zjawiska pozostającą z zastępowaną w łatwej do określenia relacji, np.
Siew pada w ziemię szrapnelami,
I dym, i grom i burza z nami,
Piekielny deszcz ze stali.
Polonez artyleryjski, Jan Lechoń
[I dym, i grom, i burza za nami oraz deszcz ze stali zamiast - ostrzału artyleryjskiego]
OKSYMORON (gr. oksys - ostry + moros - głupi), figura retoryczna, polegająca na łączeniu antonimów (wyrazy znaczeniowo przeciwstawne), zazwyczaj przymiotnika i rzeczownika, odmiana metafory, np.
I niezgorsze wesele tkwi w dobrej żałobie!
Schadzka, Bolesław Leśmian
ONOMATOPEJA (gr. onomatopoiia - tworzenie słów), inaczej: dźwiękonaśladownictwo; efekt osiągany w poezji za pomocą wyrazów dźwiękonaśladowczych, oddających odgłosy natury, np.
Kura na to: „Kud - ku - dak,
A ja - owszem! A ja - tak!”
Kokoszka - smakosza, Jan Brzechwa
ANIMIZACJA (łac. animare - ożywiać), inaczej: ożywienie, metaforyczne przypisanie przedmiotom, stanom lub pojęciom cech istoty żywej. Jest to chwyt dynamizujący opis poetycki, np.
Dwie świece płoną przy mnie, mrużąc złote oczy,
Zapatrzone w lustrzanych otchłań wirydarzy:
Tam aleja świec liśćmi złotymi się jarzy
I rzeka nurt stężały obojętnie toczy.
Prolog, Bolesław Leśmian
PARODOKS (gr. paradoksos - nieoczekiwany), zaskakujące zestawienie sprzecznych elementów, będące źródłem oryginalnej myśli; najprostszym paradoksem jest oksymoron, może nim być aforyzm lub złota myśl, np.
Człowiek wyrzeka się swoich błędów najpóźniej jak może.
O duchu praw, Monteskiusz
PARALELIZM SKŁADNIOWY - powtarzalność układu zdania w ciągu wypowiedzeniowym, np.
A co za życie to mam i po śmierci
Jako ten robak co się we mnie wierci
Jako ta mucha co mi w ustach brzęczy
Jako ta czkawka co mnie w trumnie męczy
Nagrobek księdza Baki, Jarosław Marek Rymkiewicz
PERSONIFIKACJA (łac. persona - osoba + facere - czynić), figura stylistyczna polegajaca na przedstawieniu jakiegoś przedmiotu (idei, zjawiska) jako osoby działającej, np.
Śmierć do prawnika
Panie prawniku, krótka będzie sprawa:
Przewód masz oto przed wysokim Sędzią.
Taniec śmierci, Johan Lydgate
PERYFRAZA (gr. periphrasis), figura poetycka o retorycznym rodowodzie, polegająca na zastąpieniu jakiegoś przedmiotu (zjawiska, osoby) jej omówieniem, np.
Cóż to za lube natury dzieło
Wdzięcznym się zrywa w tańcu podskokiem?
Cóż to za bóstwo igrać zaczęło
I świat czarownym bawi widokiem?
Wiersz na pochwałę Kossowskiej z okoliczności jej tańca na warszawskiej reducie, Stanisław Trembecki
POETYZM, wyraz, zwrot, wyrażenie, charakteryzujące specyficznie poetycki styl, odczuwany jako sztuczność lub banał, np.
W odblasków omdlewając pełni
Otęczą cię osrebrzą mgliście -
I osypują blade liście
Na chmur kobierzec w krąg.
Rosa mystica, Ludwik Szczepański
POINTA (fr. Pointe - dowcip), oryginalne zakończenie wypowiedzi literackiej, często o charakterze ironicznym.
PORÓWNANIE - figura stylistyczna, której istota polega na zestawieniu członu porównywanego i członu porównującego, opartym na co najmniej jednej wspólnej cesze, np.
Wychodzą wnet pożywne, razowe bochenki,
Brunatne i okrągłe - ku piekarki chlubie -
Jak widnokrąg zoranych pól, co chleb zrodziły.
Chleb, Leopold Staff
PORÓWNANIE HOMERYCKIE - porównanie, w którym człon porównujący staje się samodzielnym obrazem; jest rozbudowany, np.
Jak wulkan w łonie Arymana,
Jak Samum, gdy się wichrami rozuzda -
Tak we mnie otchłań - gwiazdami przetkana
Leciała w państwo słoneczne Ormuzda.
Kain, Tadeusz Miciński
POWTÓRZENIE - chwyt retoryczny, który polega na co najmniej dwukrotnym użyciu elementu językowego (wyrazu, wyrażenia, konstrukcji), np.
Kiedy biegnę
Śmieje się nogami,
Kiedy biegnę,
Połykam świat nogami.
Mam dziesięć nóg, Anna Świerczyńska
PRZERZUTNIA - występująca w wierszu sprzeczność między granicą wersu a granicą segmentu składniowego; fragment całości składniowej zostaje przerzucony do następnego wersu, wzbogacając sposób ukształtowania wiersza, np.
Nic po tych zbytnich potrawach; nic po tym
Śrzebrze na służbie i obiciu złotym;
Pieśń XVI, Księgi wtóre, Jan Kochanowski
PYTANIE RETORYCZNE - chwyt retoryczny, który polega na stawianiu pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi; zwraca ono uwagę odbiorcy, np.
Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry
I tak wysoko postawił, że z góry
Wszystek świat widzę, a sam, jako trzeba,
Tykam się nieba?
Pieśń X, Księgi pierwsze, Jan Kochanowski
ZDROBNIENIA - inaczej hipokorystyki; wyrazy po formie zdrobniałej i pieszczotliwym znaczeniu, stosowane dla podkreślenia pozytywnego stosunku emocjonalnego, np.
Więc gdy śnieg na święta zatańczy,
Pomyśl. Proszę, najukochańszy,
O tym panu, co układa rymy,
Prześlij mu życzenia na listku konwalii (…).
Kto wymyślił choinki, Konstanty Ildefons Gałczyński
ZGRUBIENIA - wyrazy, którym za pomocą formantów nadaje się szczególne zabarwienie uczuciowe i wzmocnienie; są zazwyczaj nacechowane ujemnie, np.
Cóż robić? Trzeba upić ambrozji się flachą (…).
Poeta niemodny, Jan Lechoń