ŚRODKI STYLISTYCZNE
słowotwórcze:
neologizmy - słowa nowo utworzone; np. niedobłysk
zdrobnienia/deminutiva - np. kotek
zgrubienia/augmentativa - np. kocur
złożenia/composita - wyrazu utworzone z dwóch słów; np. śmiercionośny
b) semantyczne/tropy:
epitet - określenie; np. leśny zapach
epitet stały - określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska; np. szybkonogi Achilles
epitet metaforyczny - wyraz określający traci swe podstawowe znaczenie, przybierając inne; np. „szklanna równina” to wody jeziora, które wyglądem mogą przypominać szkło
porównanie - zestawienie dwóch zjawisk, gdzie jedno określa drugie; częste łączniki spajające: jak, niby, jakby, niż; np. szybki jak wiatr
porównanie homeryckie - człon określający rozrasta się w rozwinięty obraz przyrody, w dużym stopniu niezależny od członu określanego; np. Tych, co ginęli, i ciosy wymierzających. Krwi strumień/ Spłynął na ziemię, J A K bystre potoki z gór spadające/ Razem spływając w dolinę zmieszają swe rwące wody/ Z wielkich dwóch źródeł w głębokiej wytryskując dolinie
metafora/przenośnia - zespół słów, w którym znaczenie jednego zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych; np. bratków wielkie złote oczy
metonimia - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego; np. wypić kielich do dna (wino zostało zastąpione słowem kielich)
synekdocha - część zastępuje całość lub całość zastępuje część; np. liść wyrażający całą roślinność
oksymoron - zestawienie ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu; np. zimny ogień
peryfraza - zastąpienie jednego wyrazu szeregiem innych, podobnych znaczeniowo; np. śmierć - sen żelazny, twardy, nieprzespany
eufemizm - łagodzi znaczenie pewnych wyrazów; np. kłamstwo - mijanie się z prawdą
hiperbola - potęgowanie, wyolbrzymianie zjawiska; np. oceany łez
animizacja - przypisywanie przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych; np. las oddycha
personifikacja/uosobienie - przypisywanie przedmiotom martwym cech człowieka; np. las wierzy w nią
symbol - sugeruje treści bezpośrednio nieobecne w dziele, ale nie pozwala ich jednoznacznie interpretować; np. rozdarta sosna w Ludziach bezdomnych może oznaczać zarówno drzewo, jak i los bohaterów
alegoria - odwołuje się do utartych wyobrażeń, poza znaczeniem dosłownym ma również znaczenie domyślne, ukryte; np. lis - chytrość
ironia - kiedy sformułowania służą innej intencji, niż wydaje się z pozoru; np. O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw!/ Ile to chmur nad nimi przepływa
c) składniowe:
inwersja/szyk przestawny - zmiana obowiązującego szyku; np. Od niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy
elipsa - pominięcie określonego elementu w zdaniu, zazwyczaj orzeczenia; np. Huk potoczony drogą
powtórzenie - określony element powraca wielokrotnie; np. Przyjdźcie do mnie, przyjdźcie wszystkie, przyjdźcie dzisiaj
paralelizm - systematyczne powtarzanie określonej struktury wersyfikacyjno-składniowej; np. Wszystko w szafach powywracał,/ Maca szlafrok, palto maca.
anafora - powtarzanie tych samych wyrazów na początku zdań lub wersów; np. Jak moje oczy,/Jak myśli,/Jak iskry…
epifora - powtarzanie tych samych wyrazów na końcu zdań lub wersów; np. jak biała Niagara/ I drogę jak biała Niagara,/ I pamięć jak biała Niagara
apostrofa - bezpośredni, uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska; np. Młodości! Orla twych lotów potęga
inwokacja - rozbudowana apostrofa, zazwyczaj zawierającą prośbę o natchnienie; np. Litwo, ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie(…) Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną
pytanie retoryczne - pytanie tylko z pozoru, nie wymaga odpowiedzi; np. Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
antyteza - kształtowanie wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych; np. Ma granicę - nieskończony/ Wzgardzony - okryty chwałą
zdanie parenetyczne - zdanie wtrącone w nawias; np. - Dobrodzieju, ktoś tam puka…/ (Doktor księdzu pionka bierze)
anakolut - struktura składniowa, w której poszczególne elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie z obowiązującą normą; np. idąc do domu, padał śnieg
d) inne:
archaizmy - wyrazy, które wyszły już z powszechnego użycia, zarówno w mowie, jak i w piśmie; np. potępion, zbędziecie
barbaryzmy - wtrącenia, elementy pochodzące z innego systemu językowego; np. I like czekoladę Milkę
gwara - regionalne odmiany języka; np. starzyczku! pódźcie honym
żargon - gwara miejska; np. On nie bajeruje…. Dam półtora patyka…
prowincjonalizmy - cząstki języka ogólnego, występujące tylko w określonej dzielnicy kraju; np. Siędę i z ponika/ Pragnienie ugaszę - „ponik” to strumyk
prozaizmy - zjawiska spoza języka poetyckiego, wyrazy stają się prozaizmami dopiero w określonym kontekście; np. Ludzi, co nam za życia byli obojętni./ Po śmierci się aktywizują we wspomnieniu - wyraz „aktywizują się” jest prozaizmem, pochodzi ze stylu naukowego bądź publicystycznego
e) odwołania do stylów literackich:
aluzja - odwołanie do stylu konkretnych utworów, pisarzy, a także całych epok;
cytat
parafraza - przekształcenie stylu i motywów określonego utworu, wprowadzonych w nowy kontekst; np. Bogurodzica Dziewica,/ Złotem gotycka Maryja/ nad ołtarzem płonąca/ koralami u szyi
stylizacja - ukształtowanie języka utworu na wzór stylu określonego dzieła/gatunku;
pastisz - imitowanie właściwości stylistycznych danego utworu
parodia - karykaturalne naśladowanie właściwości stylistycznych danego utworu
f) fonetyczne:
instrumentacja głoskowa - odpowiedni dobór i zestawienie wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, tak, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną ze względu na swój własny porządek
aliteracja - identyczność głosek rozpoczynających położone w sąsiedztwie wyrazy; np. smugi jasne, smugi srebrne, smugi szare
hiatus/rozziew - zbieg dwóch samogłosek sąsiadujących z sobą sylab;
onomatopeja - dążenie do odtworzenia przy pomocy środków językowych brzmień charakteryzujących różnorodne zjawiska otaczającego świata; np. świstać, zgrzytać, kukuryku, tupot
paronomazja - celowe zestawienie podobnie brzmiących wyrazów, niezależnie od tego, czy zachodzą pomiędzy nimi inne pokrewieństwa i związki; np. aby każdą rzecz wyrzec rzeczywiście niż rzeczywistość
kalambur - dowcip językowy, oparty na dźwiękowym podobieństwie lub identyczności odległych znaczeniowo słów; np. Odyseusz: król Itaki i owaki