Wyższa Szkoła Ekonomiczna
W Białymstoku
„Zderzenie cywilizacji
i nowy kształt ładu światowego”
Streszczenie książki
Samuela Phillipsa Huntingtona
Katarzyna Wróbel
Stosunki Międzynarodowe
Semestr VI
Nr albumu 7888/D
Samuel Phillips Huntington (ur. 14 kwietnia 1947) -politolog amerykański i wykładowca uniwersytecki, prezes Amerykańskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, koordynator planowania w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego USA. Znany i ceniony na całym świecie, napisał i opublikował w 1993 roku w magazynie Foreign Affairs artykuł „Zderzenie cywilizacji”, którego rozwinięciem była później wydana w 1996 roku książka The Clash of Civilizations and The Remaking of World Order (tłum. Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego), w której przeciwstawia się tezie Francisa Fukuyamy o `końcu historii', który miałby nastąpić po upadku komunizmu. Huntington twierdzi, że politykę zdominują w przyszłości starcia między cywilizacjami.
Czy cywilizacja Zachodu ulegnie nieuchronnemu rozkładowi? Czy w 2010 roku wybuchnie wojna światowa? Na te i inne pytania próbuje odpowiedzieć autor Zderzenia cywilizacji, zdaniem Henryego Kissingera jednej z najważniejszych książek, jakie ukazały się na świecie po zakończeniu zimnej wojny.
Autor w swojej publikacji wymienia 7 kręgów cywilizacyjnych decydujących o przebiegu wydarzeń wczoraj, dziś i jutro. Stosunki miedzy kręgami określają linie konfliktów globalnych. Autor stwierdza: jestem „stanowczo przekonany, że w przyszłej polityce światowej nie będą decydować konkurujące ideologie czy bloki gospodarcze -lecz zderzenie wrogich sobie kultur. Jeżeli miałaby nastąpić nowa wojna światowa byłaby to wojna między odmiennymi cywilizacjami, przyszłe pola bitewne przebiegają wzdłuż frontów kulturowych”. Przez dziesięciolecia po II wojnie światowej gł. konflikty miały miejsce w `Trzecim Świecie', regionach mało ustabilizowanych, między państwami `niezaangażowanymi' w bloki wielkich mocarstw, lecz wpływających na przebieg konfliktów. Obecnie świat wszedł w fazę wzrostu roli innych cywilizacji niż Zachodnia. Ta ostatnia dąży do wpływania na nie, ale zachowują one własną tożsamość. Kluczowym pojęciem teorii Huntingtona jest cywilizacja. Rozumie on ją jako wielką jednostkę kulturową, z którą ludzie się identyfikują. Obejmuje ona; wspólny język, historię, obyczaje i religię. Ten ostatni element wpływa na wiele wydarzeń za sprawą fundamentalizmu islamskiego, chrześcijańskiego i hinduistycznego. Główna teza autora: „świat będą w przyszłości cechowały głównie zmienne stosunki między 7-8 kręgami kulturowymi: zachodnim, islamskim, chińskim, japońskim, hinduistycznym, słowiańsko -prawosławnym, latynoskim i ewentualnie afrykańskim”.
Konflikty w przeszłości dotyczyły wrogich ideologii, w przyszłości będą miały miejsce między antagonistycznymi cywilizacjami; gł. między chińską, islamską i zachodnią. Tu będą powstawać lub zaostrzać się punkty zapalne kryzysów i tu może być przelewana krew. Krwawiące granice ma dziś głównie świat islamski, jednocześnie posiadający wysoki wskaźnik urodzeń. Sprawdza się to w konflikcie bałkańskim i czeczeńskim. Państwa islamskie wydały olbrzymie sumy na pomoc bośniackim muzułmanom, co przyniosło niekorzystne skutki dla prawosławnych Serbów. Główne kręgi cywilizacyjne: Zachodni: obejmuje Amerykę Północną, Europę Zachodnią i Środkową. Jest to krąg zachodniego chrześcijaństwa, katolicyzmu i protestantyzmu. Obejmuje państwa o bardzo wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, dużym potencjale militarnym, słabnącym przyroście naturalnym. Chiński: albo konfucjański, występuje w Chinach i Azji Płd.- Wsch. Wykazuje dużą dynamikę wzrostu gospodarczego i posiada olbrzymi potencjał ludzki. Chiny z szybkim tempem wzrostu gospodarczego i modernizacją armii stanowią wyzwanie dla Zachodu, tym bardziej, że Chiny pomagają w uzbrajaniu Pakistanu i Iranu. Japoński: krąg jest ograniczony do wysp japońskich, region o bardzo wysokim rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym. Muzułmański: ma duży zasięg, gdyż wchodzą doń nie tylko kraje arabskie, lecz również Pakistan i Turcja. Konferencja Państw Islamskich skupia 52 państwa, działa liga Państw Arabskich. Tu występuje zjawisko fundamentalizmu islamskiego (Algieria, Iran, Sudan, Afganistan). W kręgu tym wzrasta najszybciej ilość `ludzi zbędnych'. Ten krąg kulturowy kieruje się własnym systemem, kodeksem wartości. Nie da się powiedzieć, że wolność jednostki znajduje się tam w centrum wartości. Premier Malezji Mohatir Mohamad powiedział, że „wartości europejskie stosowne są dla Europy, natomiast wartości azjatyckie są uniwersalne”. Hinduistyczny: ogranicza się do Indii, państwa zbliżającego się do 1 mld ludzi. Słowiańsko-prawosławny: występujący w Rosji, cz. Białorusi i Ukrainy, Rumunii, Bułgarii, Grecji i Serbii. Zachodnia granica przebiega wg podziału z 1500r (państwa bałtyckie -Rosja, Katolicka Ukraina Zachodnia, prawosławna Ukraina Wschodnia, w Jugosławii: 3 wyznania prawosławne, katolickie i muzułmańskie, Albania, Grecja, Turcja. Linia konfliktowa ze światem muzułmańskim na Południu i na Syberii z kręgiem konfucjańskim. Latynoski: to w dużej mierze krąg katolicki obejmujący gł. Amerykę Południowa, Środkową i południowe stany USA. Cechuje ten region duży przyrost naturalny, lecz ledwie umiarkowane tempo wzrostu gospodarczego. Afryka: nie stanowi wyraźnie wyodrębnionej cywilizacji, gdyż rodzima zniszczyli Europejczycy i Arabowie. Cechuje ją nasilenie konfliktów etnicznych (Hutu-Tutsi), wysokie tempo przyrostu ludności i bardzo niski poziom wzrostu gospodarczego. Teren Afryki jest polem rywalizacji różnych religii i kultur. Wysoki procent analfabetów i niedożywienie, niski stan sanitarny -powodują, że Afryka może być największym przegranym XXI w. Współcześnie występują konflikty we własnych kręgach, a nie tylko między kręgami. Przykładem -katolicy-protestanci w Irlandii Północnej, talibowie -muzułmańscy, uzbecy w Afganistanie. Wszystkie kultury pragną się modernizować, korzystać ze zdobyczy techniki, ale nie chcą ulec wpływom Zachodu.
Zdaniem Huntingtona „narody Zachodu powinny powiązać się ze sobą, gdyż inaczej oddzielnie ulegną zagładzie”. Huntington zwraca uwagę, że ludzie Zachodu „upewniali siebie samych, a irytowali innych podkreślaniem tezy, że kultura Zachodu, jest i powinna być kulturą całego świata”.
Takie podejście występuje w 2 formach:
cały świat ogarnia zachodnia, amerykańska kultura masowa, przejawem, której jest coca-kolonizacja, amerykańska kuchnia, styl ubierania, muzyka pop, kino i artykuły konsumpcyjne;
pojecie nowoczesności związane jest z modernizacja występującą w innych cywilizacjach, której częścią jest westernizacja, eliminująca tradycyjne wartości, instytucje, obyczaje i zastępowanie ich tym, co dominuje na Zachodzie;·
Autor stwierdza:, że „w myśl obu tych tez świat, jaki się wyłania, jest jednorodny i zachodni w sposób uniwersalny-obie, choć w różnym stopniu są błędne, aroganckie, fałszywe i niebezpieczne”. Kulturę utożsamia się z konsumpcją dóbr materialnych, natomiast sercem kultury jest język, religia, wartości, tradycje i obyczaje. Cechą charakterystyczna kultury zachodu jest mnogość języków, tym różni się ona od innych cywilizacji, gdzie panuje 1 język (chiński, japoński, arabski czy rosyjski). Druga cechą jest dominacja indywidualizmu, równych praw i swobód. Inne cywilizacje przejmują modernizację, lecz odrzucają westernizację. Saudyjski książę Bandar bin Sultan w 1994r. powiedział: „import z zagranicy jest piękny, gdy dotyczy błyszczących, nowoczesnych przedmiotów. Ale trwałe instytucje społeczne i polityczne przywleczone nie wiadomo skąd mogą być niebezpieczne -zapytajcie o to szacha Iranu. Islam to dla nas nie tylko religia, ale także sposób życia. My, Saudyjczycy, chcemy unowocześnić swój kraj, ale niekoniecznie przerobić go na modłę zachodnią”. S. Huntington stwierdza, że Japonia, Singapur, Tajwan, Arabia Saudyjska i, w mniejszym stopniu, Iran, stały się nowoczesne, ale nie zachodnie. Współczesne tendencje rozwoju cywilizacji wskazują, że wartości świata zachodniego są w odwrocie. Ilustrują to przykłady. Pierwszy -zasięg języka angielskiego, który w 1958r. dla 9,8 % ludzi był językiem pierwszym lub drugim. W 1992r. ludzie ci stanowili już 7,6%. W 1958r. 24% ludności świata posługiwało się jednym z pięciu głównych języków zachodnich, a w 1992r. było ich mniej niż 21%. Drugi przykład -zasięg zachodniego chrześcijaństwa, które wyznaje 30% ludności świata. W następnej dekadzie przy trwającym spadku wyznawców, liczba muzułmanów przewyższy liczbę chrześcijan. Pod koniec XIX w. Europa panowała nad światem dzięki imperiom kolonialnym. W końcu XX w. dominują tylko Stany Zjednoczone, a europejski globalizm odszedł do historii. Warunkiem przetrwania cywilizacji zachodniej jest siła USA i utrzymanie, rozwijanie jedności świata zachodniego.
Idee Samuela posiadają zwolenników i krytyków. Ci ostatni zwracają uwagę na słabości tj.:
a) „Zderzenie cywilizacji” zakłada, że istoty ludzkie stale szukają powodów do zwady, potrzebują do swego istnienia wrogów, których zwalczają;
b) Założenie, że wysoce rozwinięte Chiny będą dążyć do hegemonii i zagrażać Ameryce, co może grozić wzajemną wojną atomową między mocarstwami nuklearnymi. Różnice między cywilizacjami nie musza automatycznie prowadzić do wojny, szczególnie w sytuacji, gdy obie strony mają wiele do stracenia;
c) Wysoce dyskusyjne jest założenie, że inne cywilizacje nie będą podatne na wpływy, osiągnięcia innych. Przykład rozszerzenia się modelu demokracji i praw człowieka jest tego dowodem;
d) Zakładanie konfliktów pomiędzy cywilizacjami zbyt upraszcza sprawę. Zapomina się, że wielkie konflikty wybuchały też między państwami tej samej cywilizacji (wojna domowa w Ameryce, w Hiszpanii, agresja Niemiec na Francję). Różnice między cywilizacjami nie muszą automatycznie prowadzić do wojny. Nie ma przeciwwskazań dla współpracy zachodu z Chinami, Indiami czy Japonia;
e) Wojowniczość islamu może ulec zmianie, jeśli nastąpi poprawa sytuacji materialnej i stabilności systemów politycznych państw o dominacji islamu;
f) Współczesny świat rządzi się dziś inaczej. Obecnie głównym źródłem dobrobytu jest wewnętrzny rozwój gospodarczy, nowoczesność i efektywność gospodarowania oraz handel międzynarodowy na szeroką skalę. Polityka hitlerowskich Niemiec dążąca do „Lebensraumu” i Japonii -dążenie do wielkiej wschodnioazjatyckiej strefy wspólnego dobrobytu” zakończyły się fiaskiem i narodową katastrofą w II wojnie światowej. Dotyczy to też polityki państw imperialnych w swoich koloniach. Rozwój państw w ostatnich 40 - 50 latach pokazuje, że nie wojna prowadzi do dobrobytu. Dlatego rozwój gospodarczy uzyskiwany pokojową drogą nie zagraża innym wojną. Współczesny świat jest wielostronnie powiązany choćby gęstą siecią organizacji i instytucji międzynarodowych służących pokojowej współpracy i rozwojowi. Oczywiście, żaden kraj nie może pretendować do roli panującego, posiadającego monopol naprawdę i wzory do naśladowania;
g) Huntington absolutyzuje istnienie różnic miedzy cywilizacjami i państwami oraz nieufności między narodami. Różnice i nieufność nie muszą prowadzić do wojen, mogą wzbogacać narody bez wyrzekania się własnej tożsamości;
h) jeden z niemieckich komentatorów tygodnika „Die Zeit”, Ch. Bertram napisał: „Myśli Huntingtona powinny być przyjęte jako przypomnienie,
że należy się wystrzegać fałszywych proroków, którzy odwołują się do uprzedzeń, a nie do rozsądku, i którzy oferują świetlistą drogę w niepewność. Być może istniała jedna mapa drogowa w czasie zimnej wojny, jednak jej czytelność była pozorna. Ale nowy porządek międzynarodowy, jeśli nadejdzie, nie będzie wynikiem działania busoli, która poprowadzi przywódców przez mglistą rzeczywistość, lecz wynikiem poszukiwania wspólnych rozwiązań. Prawdopodobnie obszary przyszłych konfliktów zostaną określone nie przez rywalizujące ze sobą cywilizacje, lecz z powodu braku odpowiednich instytucji międzynarodowych”(„RP” numer 38 z 14 II 1997r.). Narastanie współzależności może rodzić różnorodne skutki. Stąd wielka wartość polityki dla przyszłości.
Przyszłe konflikty zbrojne będą się toczyć nie między państwami, ale miedzy cywilizacjami. Źródłami konfliktów międzynarodowych staną się różnice kulturowe, wywodzące się z podziałów religijnych. I choć ogólnie podejście autora jest bardzo zrozumiale należy dokładniej przybliżyć jego punkt widzenia, aby móc konkretnie ocenić jego dzieło.
3