Realizm w edukacji
U podstaw konstruowania programów nauczania we współczesnej oświacie znajduje się realistyczne podejście do wiedzy. W dużej mierze autorzy programów nauczania
i podręczników, w sposób niezamierzony stosują teorię realistyczną, która opiera się na czterech podstawowych założeniach:
1. żyjemy w świecie rzeczywistym, w którym istnieje wiele rzeczy, Np. ludzie i przedmioty.
2. Przedmioty rzeczywiste istnieją niezależnie od
tego, jaki czynimy z nich użytek.
3. Przedmioty te mogą być w jakimś stopniu poznane
rozumowo
4. Człowiek powinien się w życiu kierować przede
wszystkim wiedza na temat tych przedmiotów,
praw nimi rządzących i ich wzajemnych relacji.
Podwaliny naukowego realizmu filozoficznego stworzył w swych pracach grecki
filozof - Arystoteles, uczeń Platona, doradca Aleksandra Wielkiego i założyciel szkoły w Atenach nazwanej Liceum w 335r. p.n.e.). Arystoteles urodził się w roku 384 p.n.e. w greckiej kolonii Stagirus, (dlatego mówi się o nim także Stagiryta), u wybrzeży Tracji. Jego ojciec Nikomachos był nadwornym lekarzem macedońskiego króla Amyntasa. Jakby punktem wyjścia w całym naukowym toku myślowym, Arystoteles przyjął porządek panujący pośród przedmiotów go otaczających. Jego hierarchizacja rzeczy prowadziła do pewnego typu klasyfikacji. Na samym dole znalazła się materia nieożywiona, czyli kamienie i minerały, trochę wyżej znalazły się rośliny, które pomimo ze żywe nie wykazują wielu cech zwierząt. Zwierzęta znalazły się na wyższym szczeblu hierarchii i same również zostały zhierarchizowane Człowiek znalazł się na najwyższym szczeblu hierarchii z racji tego ze jest istotą rozumną. Idee zaproponowane i opracowane przez Arystotelesa w takich pracach jak Etyka nikomachejska, Polityka, O duszy dotyczyły nie tylko rzeczy ale i ludzi, a szczególnie ich psychiki. Arystoteles zwrócił uwagę na to, że ludzie, w przeciwieństwie do zwierząt, obdarzeni są intelektem, czyli zdolnością do myślenia. W naturze każdego człowieka tkwi dążenie do szczęścia, czyli realizowania całego tkwiącego w nim potencjału. Jedną z metod uzyskania szczęścia jest wg Arystotelesa stałe kształcenie się człowieka. Samookreślenie oznacza, że uświadomiliśmy sobie czy określiliśmy swoje możliwości i wiemy, do jakich wartości i celów powinniśmy dążyć; integrację wewnętrzną osiągniemy wówczas, gdy uwolnimy się od wewnętrznych konfliktów i stworzymy własną hierarchię wartości.
Kontynuatorami poglądów Arystotelesa byli w średniowieczu scholastycy (np. Tomasz z Akwinu) czy też współcześni humaniści (Robert Hutchins, Harry Broudy i inni). Z punktu widzenia Broudy'ego na przykład zadaniem edukacji i kształcenia jest przekazywanie wiedzy niezbędnej do przeobrażenia życia. Źródeł wartości należy szukać w relacjach pomiędzy strukturą natury ludzkiej. Znając strukturę przedmiotu możemy ocenić jego wartość. Podobnie jak Arystoteles , Broudy stwierdził że decyzje natury etycznej powinny być podejmowane na gruncie racjonalnego rozumienia.
Realizm wg Arystotelesa opiera się na czterech podstawowych przyczynach formalnych, tworzących swego rodzaju całość - przyczyna jako powód powstania danej rzeczy; przyczyna materialna jako surowiec z którego dana rzecz powstaje; materia jako podłoże egzystencji oraz forma, czyli to czym staje się dana rzecz. Dzięki tym powiązaniom między formą a materią można zrozumieć istotę rzeczy nas otaczających. Każda rzecz posiada istotne, niezmienne właściwości (nadaje je forma) oraz cechy indywidualne, niedoskonałości i ograniczenia (nadaje je materia).
Obok rozpraw dotyczących otaczającego nas świata, Arystoteles zajmował się też metafizycznym podejściem do człowieka, który został określony przez jego następców mianem dualistycznego postrzegania człowieka. Każdy człowiek posiada umysł i ciało, między którymi zachodzą lub istnieją pewne relacje lub powiązania. Wg Arystotelesa, każdy człowiek zbudowany jest z ducha (umysłu) i materii (ciało). To właśnie dzięki tej budowie każdy człowiek to istota rozumna, obdarzona intelektem, dzięki któremu może dokonywać wyborów, doświadczać. Cechy te posiada każdy człowiek bez względu na rasę, narodowość, płeć, zawód czy też wyznanie. W dualizmie Arystoteles posługiwał się również pojęciami substancji i przypadłości. Substancja była niezmienna i istniała sama z siebie, to z niej powstają wszystkie przedmioty. Przypadłością nazywał wszystkie czynniki, które wprawdzie nie zmieniały istoty bytu przedmiotu ale nadawały mu indywidualny charakter i kształtowały go. U ludzi taką substancją jest umysł i to ze jesteśmy istotami myślącymi umiejącymi podejmować decyzje i uczącymi się na błędach, doświadczeniach. Natomiast przypadłością jest to ze ludzie należą do różnych grup etnicznych, maja różne kolory skory, wykonują różne zawody. Tematem człowieka, jego budowy psychicznej czy też pewnymi uwarunkowaniami egzystencji zajął się Arystoteles w pracy O duszy. Obok cech ściśle różniących człowieka od zwierzęcia (intelekt) znajduje też cechy wspólne (oddychanie, odżywianie się, chodzenie, rozmnażanie).
W tym właśnie miejscu można znaleźć powiązanie rozwoju istoty ludzkiej poprzez naukę i kształcenie. Arystoteles wierzył w to, że każdy człowiek dąży do szczęścia, czyli samorealizacji. Jedyną drogą do osiągnięcia tego celu jest stałe, zorganizowane i przemyślane doskonalenie człowieka, poprzez rozwijanie umiejętności myślenia. Kształcenie każdego człowieka powinno być podzielone na etapy, które są zgodne z wiekiem i możliwościami:
wiek dziecięcy to wiek zabaw i ćwiczeń ruchowych;
wiek poprzedzający zorganizowaną naukę powinien być okresem wpajania wartości i zasad moralnych;
wiek początkowych lat nauki powinien być poświęcony poznawaniu podstawowych zasad arytmetyki, pisania;
wiek 14 - 21 lat to okres rozwijający intelekt poprzez poznawanie takich nauk jak arytmetyka, geometria, astronomia, literatura, retoryka, etyka, polityka
po ukończeniu 21 roku życia człowiek powinien się zajmować takimi naukami jak fizyka, biologia, psychologia, logika i metafizyka.
Od okresu tworzenia przez Arystotelesa minęły wieki, a sposób podejścia do
kształcenia człowieka nie uległ zasadniczym zmianom. W dalszym ciągu szkoła powinna dążyć do rozwijania wszystkich możliwości człowieka, przybliżać każdego z nas do osiągnięcia szczęścia. Głównymi zadaniami szkoły były i powinny być dalej:
rozwijanie umiejętności racjonalnego myślenia poprzez przekazywanie uporządkowanej wiedzy;
dostarczanie motywacji do samookreślania się dotyczącego dobierania celów, samorealizacji, wewnętrznej integracji (hierarchia zobowiązań i oczekiwań wobec życia).
Na kanwie ponadczasowych założeń, koncepcja działania szkoły według stanowiska realistycznego powinna opierać się na:
zatrudnianiu wykształconych i kompetentnych nauczycieli;
podejmowaniu decyzji zgodnych z oczekiwaniami środowiska i społeczeństwa;
apolityczności;
nowoczesności i różnorodności przekazywania wiedzy, zgodnej z oczekiwaniami młodzieży.
Powyższym zasadom funkcjonowania szkoły powinny sprzyjać jednocześnie wysiłki
twórców podręczników i programów nauczania. Wspomniani autorzy powinni zwrócić szczególną uwagę na realistyczną konstrukcję swych prac. Biorąc pod uwagę realistyczny program nauczania i na jego podstawie napisany podręcznik, autorzy powinni hołdować temu, że najbardziej skutecznym sposobem poznawania rzeczywistości jest studiowanie w ramach systematycznie uporządkowanych dyscyplin przedmiotowych. Poprawnie napisany program, wg stanowiska realistycznego, to taki, który ma dwa wymiary:
precyzuje zakres materiału zgodnie z konkretnym aspektem rzeczywistości i analityczno-pojęciowym układem (np. chronologia historyczna, terytorializm geograficzny itp.);
porządkuje treści przedmiotowe zgodnie z zasadami dydaktyki z uwzględnieniem gotowości ucznia do przyjmowania wiedzy oraz jego dojrzałości emocjonalnej.
Jak już wspomniano powyżej, realistyczna szkoła ma do spełnienia z góry określone
zadania, by jednak one mogły być osiągnięte, muszą zachodzić ścisłe związki między trzema elementami:
nauczyciel wykształcony, posiadający wiedzę i chęć do pracy;
zakres wiedzy dopasowany do oczekiwań i możliwości wiekowych (intelektualnych) ucznia
uczeń głodny wiedzy, zainteresowany swoim rozwojem i zaspokojeniem swoich oczekiwań od życia.
Wszystkie te elementy są ze sobą ściśle powiązane, ale siła tych powiązań uzależniona jest w dużym stopniu od realistycznych metod nauczania takich jak wykład, dyskusja czy eksperyment. Najbardziej optymalną metodą jest stosowanie chwilowej zamiany ról. Uczeń przygotowuje lekcje na podstawie materiałów nie tylko podręcznikowych. Na krótki czas staje się więc naukowcem poszukującym pewnej wiedzy w innych źródłach. Rola nauczyciela w realistycznym podejściu do nauczania przybiera inną formę. Nauczyciel staje się przewodnikiem a nie tylko wykładowcom. Uczeń jest świadomy tego, że ma prawo do samooceny, samokształcenia i samorealizacji.
Reasumując, można zauważyć, że współczesna szkoła jest (a jeżeli nie to powinna być) bardzo mocno i silnie powiązana z arystotelesowskim określaniem świata. Realizm w oświacie sprzyja stwarzaniu warunków do zdobywania, przekazywania i wykorzystywania wiedzy.