Pierwsza pomoc, BHP

POSTANOWIENIE W SKUTKACH ZAGROŻENIA ŻYCIA I ZDROWIA (bhp), ogół środków i urządzeń służących do stworzenia warunków pracy, eliminujących zagrożenie życia lub zdrowia zatrudnionych; usuwanie lub ograniczanie szkodliwości związanych z procesem i środowiskiem pracy (np. zagrożenie ze strony maszyn i urządzeń techn., szkodliwe gazy, pary i mgły, promieniowanie, hałas, wstrząsy). Bhp wiąże się z zapobieganiem wypadkom przy pracy, chorobom zaw. i in. szkodliwym wpływom pracy na zdrowie. Do środków służących zapewnieniu bhp należą m.in. odpowiednie rozplanowanie i urządzenie pomieszczeń do pracy, udoskonalenie procesów wytwórczych, zapewnienie bezpieczeństwa techn. (np. osłony przy maszynach), stosowanie odzieży ochronnej i sprzętu ochrony osobistej (np. okulary, maski), stosowanie tzw. ochronnego odżywiania, szkolenie w zakresie bezpiecznych metod pracy. Bhp jest przedmiotem krajowych i międzynar. unormowań prawnych (konwencje ® Międzynarodowej Organizacji Pracy). Zob. też ochrona pracy.

SZTUCZNE ODDYCHANIE, postępowanie ratownicze w celu dostarczenia powietrza do płuc w przypadku braku czynności oddechowej chorego lub kiedy jest ona niedostateczna; skuteczną i jednocześnie najprostszą metodą jest wdmuchiwanie powietrza z ust ratownika do ust ratowanego (metoda usta-usta, tzw. pocałunek życia); przeszkoleni ratownicy i personel med. stosują sztuczne oddychanie za pomocą worka ® Ambu, w przypadkach konieczności stosowania dłużej trwającego sztucznego oddychania w warunkach szpitalnych stosuje się ® respirator.

Układ krążenia, u kręgowców układ ® krwionośny i układ ® limfatyczny - układy zamknięte, mające w całym przebiegu własne przewody; u bezkręgowców najczęściej naczyniowy układ otwarty, zatokowy (naczynia otwierają się do przestrzeni międzykomórkowych, tzw. zatok), cieczą krążącą jest ® hemolimfa, spełniająca funkcję krwi i limfy kręgowców; naczyniowy układ zamknięty u bezkręgowców, w b. prostej postaci występuje u wstężnic i pierścienic.

FUNKCJE UKŁADU KRĄŻENIA

oddechowa

odżywcza (głównie glukoza, kwasy tłuszczowe, triglicerydy)

immunologiczna (odpornościowa)

wydalnicza

termoregulacyjna

OBIEGI KRWI I ICH ROLA

Mały (płucny)

Duży (ustrojowy)

Obieg mały komora prawa > pień płucny i tętnica płucna > naczynia włosowate płuc > żyły płucne > przedsionek lewy.

Obieg duży komora lewa > oarta > tętnica > naczynia włosowate > żyły > żyły główne > przedsionek prawy.

ZATRUCIE, intoksykacja, zaburzenie czynności komórek, tkanek lub narządów wskutek działania trucizn; stopień nasilenia (ostre, podostre, przewlekłe) zatrucia zależy od dawki, siły działania i drogi, którą trucizna dostała się do organizmu (przez przewód pokarmowy, układ oddechowy, skórę, śluzówki, bezpośrednio do krwi). Najczęstsze są zatrucia egzogenne - wskutek dostania się trucizn z zewnątrz, rzadsze endogenne - wywołane zaburzeniami metabolizmu ustroju (np. mocznica). Trucizny wykazują często powinowactwo do poszczególnych układów i narządów, np. tlenek węgla wiąże hemoglobinę, związki rtęci uszkadzają nerki, związki fosforu - wątrobę, a wiele trucizn (np. atropina, alkohol) - układ nerwowy. Objawami nietolerancji są często wymioty, biegunki, poty, gorączka, kaszel, a objawami będącymi wyrazem uszkodzenia narządów np. drgawki, krwiomocz, żółtaczka; w zatruciach przewlekłych występują objawy niewydolności poszczególnych narządów lub układów. Leczenie: usunięcie trucizny z ustroju, zobojętnienie jej lub rozcieńczenie, zwalczanie objawów groźnych dla życia, podtrzymywanie czynności układu krążenia i oddychania.ZATRUCIE POKARMOWE, ostra choroba żołądkowo-jelitowa; wywołane spożyciem pokarmów zawierających zarazki lub ich toksyny (zakaźne zatrucie pokarmowe), a także inne związki toksyczne (np. zatrucie grzybami, lekami).

Zatrucie jadem kiełbasianym, szczególna postać zatrucia pokarmowego; chorobę powoduje silny jad wytworzony przez beztlenowe bakterie Clostridium botulinum; znajduje się on w nieodpowiednio przygotowanych i przechowywanych konserwach mięsnych, jarzynowych, owocowych i rybnych. Przebieg i nasilenie objawów choroby zależą od ilości spożytego jadu; objawy wystąpić mogą po kilku godz. (przebieg ciężki) lub paru dniach (przebieg lekki) od spożycia zepsutego pokarmu; typowe objawy: zaburzenia widzenia - widzenie podwójne, uczucie suchości w jamie ustnej spowodowane upośledzeniem wydzielenia śliny oraz zaparcie stolca na skutek porażenia perystaltyki jelit; w postaciach ciężkich występują zaburzenia mowy i połykania, porażenia mięśni oddechowych, zdarzają się zgony. Choroba występuje gł. u ludzi, wrażliwe są również niektóre zwierzęta: norki, bydło, owce, konie i ptaki. Zapobieganie polega gł. na prawidłowym przygotowywaniu konserw (pasteryzacja), niespożywaniu ich z puszek z ® bombażem lub wydzielających zapach zjełczałego tłuszczu; jad jest unieczynniany przez wysoką temperaturę (np. gotowanie); leczenie polega na jak najwcześniejszym podaniu odpowiedniej antytoksyny i zapobieganiu powikłaniom.

BOJOWE ŚRODKI TRUJĄCE, dawniej gazy bojowe lub bojowe środki chemiczne, substancje chem. stosowane w konfliktach zbrojnych do zabijania lub zatruwania ludzi, zwierząt i roślin; stanowią zasadniczy składnik ® broni chemicznej; powodują szkodliwe zanieczyszczenie powietrza, wody, gleby, sprzętu bojowego, budynków, dróg itp.; bojowe środki trujące są cieczami lub ciałami stałymi, rzadziej gazami, słabo rozpuszczają się w wodzie, dobrze w rozpuszczalnikach org., olejach, smarach; w postaci par i aerozoli są niewidoczne gołym okiem, często pozbawione zapachu; do organizmu ludzkiego przenikają drogami oddechowymi, przez skórę i przewód pokarmowy. Współczesne bojowe środki trujące są substancjami o bardzo silnym działaniu toksycznym, łatwo przenikającymi m.in. przez gumę, tworzywa sztuczne, odpornymi na działanie czynników atmosf. i chem. środków odkażających. Ze względu na objawy działania na organizm rozróżnia się bojowe środki trujące: ogólnotrujące - zaburzające podstawowe funkcje życiowe wszystkich komórek organizmu (np. cyjanowodór, chlorocyjan), paralityczno-drgawkowe - zakłócające przebieg impulsów nerwowych, wywołujące drgawki, skurcze mięśni i paraliż (np. sarin, soman, tabun, V-gazy, VX), duszące - upośledzające funkcje układu oddechowego (np. fosgen), parzące (nekrozujące) - powodujące w miejscu wniknięcia trudno gojące się oparzenia podobne do oparzeń termicznych (np. iperyty, luizyt), drażniące (® lakrymatory, sternity), psychotoksyczne - dezorganizujące funkcjonowanie centr. układu nerwowego, działające podobnie jak narkotyki (np. LSD-25), fitotoksyczne - działające niszcząco na uprawy roślinne, powodujące defoliację i usychanie roślin (np. kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy, simazyna). Odrębną grupę bojowych środków trujących stanowią trucizny pochodzenia naturalnego o nadzwyczaj dużej toksyczności, wyodrębniane z mikroorganizmów chorobotwórczych (np. toksyna botulinowa, laseczki tężca, mykotoksyny). Większość bojowych środków trujących działa na ludzi uśmiercająco bądź wywołuje silne zatrucia; objawy zatrucia mogą występować już po kilku minutach (np. cyjanowodór, sarin) lub po trwającym do kilkunastu godzin bezobjawowym okresie utajonego działania (np. iperyt siarkowy). Pod względem taktycznym rozróżnia się bojowe środki trujące trwałe - mogące przez wiele godzin, dni, miesięcy utrzymywać się w terenie, bez utraty swych właściwości toksycznych, nietrwałe - zachowujące swe właściwości rażące przez kilka do kilkudziesięciu minut oraz dymy trujące (® dym bojowy). Przed bojowymi środkami trującymi chronią: maska przeciwgazowa, specjalna odzież ochronna i schrony. Od wielu lat jest przygotowywane międzynar. porozumienie o całkowitym zakazie produkcji bojowych środków trujących i zniszczeniu istniejących zapasów.

KRWOTOK, obfite krwawienie, wypływ krwi z naczynia krwionośnego spowodowany uszkodzeniem jego ciągłości; rozróżnia się krwotoki tętnicze, żylne, miąższowe (z dużej ilości naczyń włosowatych) i krwotoki serca (po pęknięciu lub urazie serca); krwotoki mogą być urazowe lub spontaniczne (w nadciśnieniu tętniczym, w miażdżycy tętnic, uszkodzeniu naczynia przez proces chorobowy, np.: gruźlicę, kiłę, chorobę wrzodową żołądka, choroby nowotworowe), krew może się zbierać w jamach ciała lub wydostawać na zewnątrz; obfity krwotok, zwł. tętniczy, jest niebezpieczny dla życia; decydujące jest niekiedy miejsce krwotoku; samoobrona ustroju polega na próbie zamknięcia uszkodzenia przez skrzep, na odruchowym zwężeniu naczyń dla zachowania ukrwienia narządów ważnych dla życia, na uruchomieniu rezerw krwi; spadek ciśnienia tętniczego krwi w wyniku utraty krwi sprzyja zmniejszeniu się krwotoku i wytworzeniu skrzepliny zamykającej miejsce krwawienia.

URAZY KRĘGOSŁUPA, uszkodzenia urazowe elementów kostnych i/lub więzadłowych w obrębie ® kręgosłupa; stanowią poważny problem leczn. ze względu na funkcję, którą spełnia kręgosłup w organizmie i możliwość uszkodzenia elementów nerwowych zawartych w kanale kręgowym. Najczęstszą przyczyną u.k. są wypadki komunikacyjne, upadki z wysokości (szczególnie przy skokach do wody), urazy sportowe i przygniecenia; często u.k. przebiegają z powikłaniami neurologicznymi, pojawiają się niedowłady, porażenia; uszkodzenia kręgosłupa mogą zaburzać jego stabilność - decydują o tym zachowane bądź rozerwane elementy więzadłowe.

OPARZENIE, powierzchowne lub głębokie uszkodzenie tkanek spowodowane działaniem wysokiej temperatury, energii elektr., promieniowania świetlnego, jonizującego lub żrących środków chem.; rozróżnia się 4 stopnie: oparzenie I° - zaczerwienienie skóry, obrzęk, bolesność; oparzenie II° - powstawanie pęcherzy wypełnionych surowiczym płynem (osocze); oparzenie III° - martwica parzenie skóry i tkanek leżących głębiej z towarzyszącymi objawami oparzenia I i II stopnia; oparzenie IV° - zwęglenie tkanek. Oparzeniom towarzyszą często objawy wstrząsu, gł. wskutek zmniejszonej objętości krwi krążącej, a w późniejszym okresie skutki działania toksycznych produktów rozpadu tkanek i zakażenia. Natężenie objawów zależy od rozległości i głębokości powierzchni oparzonej; oparzenie ponad 1/2 pow. ciała jest zwykle śmiertelne. Leczenie polega na: zwalczaniu objawów wstrząsu, zapobieganiu zakażeniu i nadmiernej utracie osocza, a w przypadkach rozległych ubytków skóry - przeszczepianiu skóry.

ODMROŻENIE, uszkodzenie skóry, a niekiedy także tkanek leżących głębiej (najczęściej kończyn i odkrytych obszarów skóry) wskutek długotrwałego działania niskiej temperatury; rozróżnia się 4 stopnie: odmorożenie I° - niewielkie zaczerwienienie skóry (rumień), jej obrzęk, swędzenie i pieczenie; odmrożenie II° - martwica naskórka, tworzenie się pęcherzy, ból; odmrożenie III° - martwica całej skóry i tkanek leżących głębiej, po oddzieleniu się martwej tkanki powstaje nie gojące się owrzodzenie; odmrożenie IV° - martwica całych palców lub części kończyny, zmiany martwicze są następstwem tworzenia się zakrzepów w naczyniach krwionośnych i niedotlenienia tkanek; leczenie odmrożeń ma gł. na celu przywrócenie prawidłowego krążenia krwi w odmrożonych tkankach.