Dzieje myśli społecznej cz. I

(1) Ewolucja interpretacji cnoty obywatelskiej w starożytnej Grecji

Pierwsze państwa rozwijały się na rozległych terytoriach kontynentu azjatyckiego (m. in. Chiny, Indie) oraz na wybrzeżach Morza Śródziemnomorskiego. Były to państwa niewolnicze. Orientalni władcy stali się ponad społeczeństwem, które było bardzo zhierarchizowane. Państwa Starożytnego Wschodu znaturalizowały, uświęciły zasadę nierówności społecznej. Ludzie - głosili ówcześni kapłani - są z natury sobie nierówni. Podział społeczny na nierówne części jest odwieczny i trwały ; zdeterminowała go wola bogów. Każda próba jego naruszenia oznaczała obrazę bogów, ściągała na buntowników ich gniew, przy czym rolę egzekutora należała do władcy.  Podstawową formułą ideologii orientu była zasada boskości władzy państwowej - boskość otaczała także osobę, która sprawuje władzę. Od zasady boskości monarchy tylko jeden krok prowadził do poglądu, że boski charakter mają również normy prawne.

Podstawy cywilizacji europejskiej stworzyli Grecy, lud, który na początku II tysiąclecia przed Chrystusem osiadł na wybrzeżach Morza Egejskiego. Grecy byli myśliwymi, pasterzami, przeistaczali się w naród żeglarski i kupiecki. Miało to ogromny wpływ na rozwój kultury. Grecy dali początek wielkiej filozofii i żaden inny naród nie stworzył w tej dziedzinie konstrukcji równie trwałych. Społeczne wyobrażenia Greków - Grecja, kolebka europejskiej tradycji - społeczeństwo greckie było przekonane, że struktura władzy wywodzi się z woli bogów. Dla rozwoju myśli politycznej i prawnej kapitalne znaczenie miała struktura polityczna, w jakiej obracało się życie greków. Od VIII stulecia przed Chrystusem podstawową formą tego życia było polis, miasto-państwo, tzn. terytorium miejskie z przylegającym do niego wsiami. W małych formach państw-miast żywo rozwijała się aktywność obywatelska greków, kwitło ich zainteresowanie dla spraw społecznych i politycznych. Skoncentrowanie się życia w polis nie było sprzeczne z ideą wspólnoty ogólnohelleńskiej (wyrazem tej idei była zasada podziału ludzkości na greków i „barbarzyńców”), przeciwnie - pozwalało relatywizować uniwersalne kategorie filozoficzne. Praktyka polityczna państwa-miasta dostarczała pisarzom materiału do najwyższych uogólnień. Rezultatem tych generalicji są wypracowane przez greków pojęcia, które do dziś figurują w słownikach filozofów polityki i teoretyków prawa.

Wyobrażenia polityczne i prawne greków rozwijały się i zmieniały w ścisłym związku z ogólnym rozwojem Hellady - były przez ten rozwój inspirowane i same silnie nań oddziaływały. Najstarszy obraz społeczeństwa pochodzi od Homera z VIII w. przed Chrystusem - „Iliada”, która jest opisem wspólnoty stanowiącej monarchię - na szczycie stoi otoczony aureolą boskości król (naczelny wódz); królestwo jego jest dziedziczne. Charakter państwa jest arystokratyczny; bohaterowie spod Troi pochodzą z grona możnych, oni najczęściej zabierają głos na zgromadzeniach, ich przymioty są cnotami arystokratów. Proarystokratyczna jest także „Odyseja” - dobrze urodzeni i cnotliwi to jedni i ci sami - jedni i drudzy są bogaci. Rządy arystokratyczne w państewkach greckich nie okazywały się trwałe. Od schyłku VI w. ewolucja zmierzała coraz wyraźniej ku demokracji. Miał ten skomplikowany proces liczne i złożone przyczyny (tendencje w gospodarce): kolonizacja, handel, rozwój obrotu towarowo-pieniężnego, które osłabiały pozycję wielkich właścicieli ziemskich. Na agorze ukształtowała się jawność życia publicznego; znajomość ustaw i procedury prawnej przestała być monopolem elity. Ferment życia społecznego i politycznego zwracał się przeciwko możnym i przyspieszał zmiany ustrojowe. Zwrot ku demokratyzacji i postulaty równouprawnienia politycznego urzeczywistniały się różnymi drogami. Często prowadziły przez oligarchie (rządy bogaczy); czasem wracano do rządów tyranów.

Wiek V przed Chrystusem przyniósł wspaniały rozkwit greckiej doktryny demokratycznej, która do społecznej akceptacji dochodziła wśród ostrych konfliktów i tarć ze swoimi przeciwnikami. Demokracja ateńska przez wiele setek lat (w państwach feudalnych i kapitalistycznych) była symbolem wolności i niedoścignionym wzorem dla programów antyabsolutystycznych i antytotalitarnych, a także przykładem łączenia egalitaryzmu grup rządzących i panujących klas z polityką ucisku wobec mas. Mekką greckiej demokracji były Ateny. Podstawowym pojęciem demokracji ateńskiej była wolność. Wolność - pisał Herodot - to znakomita rzecz, pozwalająca obywatelowi robić to co chce i mówić to co chce, jeśli prawo nie każe inaczej. Za istotę wolności uznawano wolność słowa. Na zgromadzeniu ludowym każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu.

Synonimem demokracji i demokratycznej wolności była równość praw - insomia (równość głosu i udziału we władzy). Innym składnikiem ateńskiej doktryny demokratycznej była zasada praworządności. Pojmowano ją jako dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu, które dopóki obowiązuje musi być przestrzegane - prawo bowiem jest „panem” demokracji.

(2) Antyczna dyskusja o naturze życia społecznego: konwencjonalizm przeciwko prawu natury

Grecy pierwsi stworzyli typ cywilizacji, która uczyniła człowieka zdolnym do stania się świadomym samego siebie, jako jednostki. W Grecji historycznej świata starożytność przeszła od stadium przedindywidualistycznego do stadium indywidualistycznego. Społeczeństwo greckie było zmienne i wielopostaciowe (przewroty polityczne, mnogość ustrojów politycznych), aby mogło jawić się jako fragment stałego i jednolitego porządku przyrody. Natura zostaje odróżniona od konwencjonalizmu - prawa państwowe są wynikiem ustanowienia i jako takie nie są konieczne, natomiast prawa natury są konieczne. Prawa, które są oparte na umowie nie są prawami naturalnymi, prawa natury nie są zależne od jakiejkolwiek umowy (niezależne od woli człowieka).

(9) Odmiana koncepcji umowy społecznej

Hobbes (XVII w.) - ludzie z natury są egoistami , walczą o własne dobro. Każdy z natury zajmuje się własnymi sprawami; nie zna praw, obowiązków, które by ograniczały człowieka (człowiek człowiekowi wilkiem). Jednak walka przynosi szkody i dla ich uniknięcia ludzie zaczęli żyć, jakby byli skrępowani umową, Każdy ustąpił część swoich pretensji na rzecz społeczności, aby w zamian otrzymać obronę. Tak powstało państwo (nie z natury lecz z obawy i rozsądku). Wraz z państwem powstały prawa i obowiązku.

Lock (XVIII w. <oświecenie>) - najpierw umawiają się ze sobą jednostki, tworząc społeczeństwo, a potem umowa społeczna z władzy tworzy rząd, czyli państwo.

Sensem umowy społecznej jest obrona praw naturalnych (prawa własności), których jednostka nie zrzeka się lecz utrzymuje silniejszą ich obronę.

Rousseau (oświecenie) - cywilizacja rodzi zło (a dobra moralne są jedyne i niezastąpione). Ponieważ zło pochodzi z cywilizacji, to dobro można znaleźć tylko w naturze. Potępiał ustrój społeczny ponieważ przez ustrój społeczny człowiek opuszcza naturę . W stanie natury człowiek żyje indywidualnie. Wszelki ustrój społeczny nie jest dziełem natury lecz wytworem sztucznych czyli złym. Jest zły bo wytwarza nierówność społeczną, a dla Rousseau równość jest największym prawem ludzkim. Odkąd powstało społeczeństwo pojawiali się panowie i niewolnicy itd. Nierówność spowodowała niezgodę, Zaczęły się walki. Walki wywołały pragnienie pokoju i dla pokoju zawarta została umowa sankcjonująca stan posiadania każdego. I tak powstało państwo wbrew naturze i równości.

Prawdziwa wartość człowieka leży nie w rozumie lecz w sercu. Uczuciem należy się kierować we wszelkich okolicznościach.

Ideał Rousseau miał zbliżyć społeczeństwo do natury, dążył do państwa równości i wolności.

Hegel (XVIII-XIX w.) - myśl jest pierwotna, a rzeczy są jej wytworami.

Uważał, że byt jest zmienny, stale się rozwija i tworzy nowe postacie. Hegel widział w państwie najwyższy szczebel ustroju społecznego. Państwo powstające w wyniku rozwoju ducha obiektywnego jest nieuniknioną postacią - wyższą niż społeczeństwo, gdyż społeczeństwo jest wytworem czynników naturalnych, państwa zaś ideowych.

Państwo to najwyższy autorytet - naród zorganizowany w państwo jest największą potęgą.

Hegel uważał, że państwo jest pierwotniejsze od jednostki i jest istotniejsze. Jednostka dopiero w ramach państwa nabiera realności. Wg niego obywatel jest dla państwa (a nie uważają liberałowie np. Lock), że państwo jest dla obywateli.

Dzieje historii, to wg Hegla nie przypadkowe wydarzenia, lecz konieczny rozwój idei, jako stopniowe kształtowanie się ducha świata w czynach i losach narodów i państw.

Filozoficzne rozumowanie nie może mieć innego charakteru niż historyczny. Żadna filozofia nie zawiera całej prawdy, ale tylko całokształt historycznego jej rozwoju, wszystkie filozofie zestawione razem. Hegel kładł nacisk na własności ogólne, a pomijał jednostkowe.

Marks (materializm) - był podłożem społecznego ruchu rewolucyjnego : socjalizmu i komunizmu. Marksizm, to materializm, tj. najpierw istniała przyroda, a nie duch, to, że duch (np. Hegel) to idealiści - tj. świat jest materialny. Nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, że istnieje tylko w związku z ciałem, że jest wynikiem rozwoju materii. Istnieje jedynie materia, ale materia ta stale się rozwija, przyjmuje nowe postacie. Rzeczy materialne istnieją od spostrzeżeń niezależnie, ale są spostrzeżeniom dostępne. Za podstawową cechę przyrody uznali to, że jest w ciągłym ruchu, że ciągle się rozwija.

I Materializm dialektyczny - metoda myślenia

1) wcześniej, (tj. Hegel) metoda polegająca na snuciu myśli bez odwoływania się do doświadczenia

2) u Marksa - metoda ta stała się wyrazem doświadczania, metoda związana z idealizmem.

II Materializm był też historyczny tzn. nie ograniczał się do zjawisk przyrody, ale obejmował też zjawiska społeczne.

Marks mówił, że nie tylko przyroda, ale i dzieje ludzie mają osnowę materialną, podlegającą prawom koniecznym.

Dzieje poszczególnych ludzi należy rozważać w zespole społecznym, nikt bowiem nie życje sam, wszyscy żyją społecznie. Żyjąc społecznie wchodzą w konieczne i niezależne od ich woli stosunki.

Materializm historyczny  - dlatego taka nazwa bo dotyczył stosunków ludzkich i ich historycznego rozwoju.

Marks mówi, że całokształt stosunków produkcji (stosunki społeczne, w których odbywa się produkcja) tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa. Jest to podstawa, nad którą wznosi się nadbudowa prawna i polityczna, której odpowiadają pewne formy świadomości społecznej.

Nie świadomość ludzi stanowi o ich bycie, lecz ich byt społeczny stanowi o ich świadomości. - tj. pierwsze miejsce wśród czynników życia społecznego mają czynniki społeczne. Jednostki - chcąc czy nie - muszą się im podporządkować. Wśród czynników społecznych pierwsze miejsce zajmują czynniki materialne, a wśród materialnych - gospodarcze. To znaczy, że czynnikiem decydującym o całym rozwoju i ustroju społecznym jest : sposób zdobywania środków do życia czyli sposób produkcji dóbr materialnych.

O sposobie tym stanowią m. in. stosunki produkcji czyli stosunki społeczne, w których produkcja się odbywa.

Produkcja ma zawsze charakter społeczny, ludzie produkują wspólnie, ale przy produkcji ludzi mogą łączyć różne stosunki (np. stosunek współpracy, lub wyzysk jednych przez drugich). To znaczy - jaki jest tryb życia ludzi, taki jest sposób ich myślenia. Stosunki gospodarcze wpływają na ich wyobrażenia, wytwarzają formy prawne, polityczne i inne.

Każda epoka ma takie prawo, taką filozofię jaki ma ustrój gospodarczy. W tym ustroju, a nie w ideach ogólnych leży klucz do rozumienia społeczeństwa i jego dziejów. Społeczna produkcja wymaga społecznej własności środków produkcji (w kapitalizmie tak nie ma dlatego krytykuje kapitalistów).

(10) Oświeceniowe krytyki starego porządku

Oświecenie - zdobycie wiedzy dla oświecenia umysłów, aby pozbyć się ciemnoty tj. wiary w rzeczy nadprzyrodzone.

Oświecenie to empiryzm - wiedza wytwarza się tylko przez doświadczenie. Krytykowano pojęcie filozofii teoretycznej ale i praktycznej.

Za oświeconych uważali tylko tych, którzy uznawali rzeczy sprawdzone rozumem. Abstrakcyjny sposób myślenia poprzedniego stulecia został wyparty przez konkretny. Oświecenie przyjmowało, że istnieją tylko rzeczy realne, nie ma bytów idealnych (naturalizm).

Oświecenie rozpada się na 2 grupy:

1 - na filozofię teoretyczną - filozofię empiryzmu

2 - na filozofię stosowaną do zagadnień praktycznych - obejmuje teorie o charakterze stosowanym, praktycznym, dąży do tego, by ulepszyć życie ludzkie.

Anglicy - stworzyli empiryzm.

Francuzi - rozwinęli praktyczną doktrynę oświecenia

Niemcy - krytycyzm oświecenia

Lock (Anglia) - tabula rasa (czysta karta) - uważał, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Zwalczał idee wrodzone. Kładł nacisk na empiryzm, jednak zachował w swej teorii pewne czynniki wrodzone. Mówił, że przez doświadczenie zdobywamy cały materiał wiedzy, natomiast władze umysłu nie są nabyte lecz wrodzone.

Korporacjonizm - kierunek społeczno-ekonomiczny głoszący, że podstawą państwa powinny być przymusowe korporacje zawodowe zrzeszające pracowników i pracodawców, oparty na solidaryzmie klasowym i popierany przez Kościół Katolicki - występował przeciw ruchowi robotniczemu i przeciw burżuazyjnej demokracji parlamentarnej.

Relatywizm - pogląd filozoficzny wg, którego wartości logiczno-poznawcze (prawda - fałsz), etyczne (dobro - zło) i estetyczne mają charakter względny.

Irracjonalizm - czyli nie poznanie rozumowe (wrodzone, niedoścignione), nie dający się uzasadnić racjonalnie (rozumowo).

(15) Konserwatywne koncepcje więzi, ładu społecznego i zmiany społecznej

Upadek dawnego rozwoju był w oczach konserwatystów swego rodzaju „rozwiązaniem społeczeństwa”, a w każdym razie przyczyną jego głębokiego kryzysu będącego nade wszystko kryzysem tradycyjnych form więzi społecznej.

Społeczeństwo porewolucynje jawiło się swym przeciwnikom jako bezładne zbiorowisko egoistycznych jednostek, z których każda goni za zyskiem bez oglądania się na innych ludzi. Konserwatyści byli krytykami kapitalizmu. Ataki na burżuazję, industrializm, pauperyzm itd. połączone były z reguły z idealizacjami społeczeństwa feudalnego wychwalanego nie tylko ze względu na panujące w nim stosunki między ludźmi.

Stosunek pana i chłopa, podobnie jak króla i poddanych był stosunkiem rodzinnym, ojcowskim, a nie tylko rzeczowym.

Stosunek kapitalisty i robotnika jest stosunkiem obcych sobie „atomów” opartym wyłącznie na interesie, na umowie kupna sprzedaży. A do takich wyrachowanych stosunków sprowadzają się wszelki stosunki w społeczeństwie burżuazyjnym.

U wielu konserwatystów wyraźnie występuje przeciwstawienie tych dwóch rodzajów społeczności :

- jedna - utrzymuje się dzięki bezpośredniej więzi pomiędzy ludźmi, dzięki obyczajom, tradycjom i religii ;

- druga  - ma za podstawę doraźne interesy jednostek, kontrakty, sformalizowane przepisy lub zgoła fizyczny przymus w rodzaju rewolucyjnego terroru.

Społeczeństwa nie da się scharakteryzować ze względu na jego zadania, gdyż w przeciwieństwie do spółki handlowej, fabryki czy urzędu nie zostało powołane do wypełniania jakichś pojedynczych zadań.

Stosunki społeczne są trwałe jedynie wówczas, gdy ludzie nie znają ich natury i żyją w zbiorowości na takiej samej zasadzie, na jakiej oddychają.

Złem jest w związku z tym prawo pisane układane przecież zawsze na podstawie racjonalnego rachunku, który odwołuje się do zmiennych opinii i interesów jednostek. Społeczeństwem winny rządzić ukształtowane historycznie zwyczaje, w nich bowiem znajduje wyraz prawdziwy „duch narodu”. Stąd częste pochwały prawa angielskiego, a którym większą rolę gra precedens niż przepis.

Doniosłą rolę w integracji społecznej wyznaczali konserwatyści religii, nie ograniczając się do powtarzania dawnych koncepcji religii jako czynnika uświęcającego władzę i zapewniającego posłuch poddanych. Dostrzegano w niej również podstawę więzi społecznej. Ceniono religię za to, że przenika wszystkie dziedziny życia społecznego od rodziny do państwa.

(16) Konserwatywna obrona tradycji

Na naturę ludzką składają się czynniki tak racjonalne jak i irracjonalne, których nie można w żaden sposób przewidywać czy okiełznać. Postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko świadome decyzje, nie tylko refleksje, lecz również sentyment, nawyk, obyczaj, przykład, przesąd.

Problematyce przesądów poświęcili wiele uwagi pisarze oświeceniowi, widząc swe zadanie w ich przezwyciężeniu. Według konserwatystów, likwidacja przesądów nie jest ani możliwa, ani wskazana, na nich bowiem opiera się całe życie społeczne, moralność. Bez nich społeczeństwo stałoby się zbiorem jednostek - atomów niezdolnych do żadnej trwałej współpracy.

Koncepcje (i ideał) człowieka jako istoty myślącej zastąpili więc konserwatyści koncepcją (i ideałem) człowieka jako istoty przede wszystkim czującej.

Konserwatyści przeciwstawiali się wszelkim koncepcjom społeczeństwa, według których ma ono jedynie wartość instrumentalną w stosunku do potrzeb jednostek ludzkich.

Człowiek istnieje zawsze w społeczeństwie, dzięki społeczeństwu i dla społeczeństwa i nie byłby tym, czym jest, gdyby nie wpływy społeczne jakim podlega od dzieciństwa.

W myśli konserwatywnej społeczeństwo okazywało się bądź kreacją boską, bądź rezultatem historycznego wzrostu, którego początku nie da się ustalić.

Ludzie nie mają tedy prawa narzucać organizmowi społecznemu swojej woli. Zastane przez nich wierzenia, obyczaje i instytucje są ucieleśnieniem zbiorowej (lub boskiej) mądrości, wobec której rozum jednostki, a nawet rozum wszystkich żyjących w danym momencie jednostek, jest niczym. Społeczeństwo stanowi względem jednostki byt pierwotny i nadrzędny.

Myśl konserwatywna była przede wszystkim próbą znalezienia praktycznych środków zapobieżenia rewolucji, a tam gdzie się ona dokonała, dokonania restauracji dawnego ustroju lub instauracji jego zasad w nowym społeczeństwie.

Obrona historycznego punktu widzenia, podkreśleniem roli czynników irracjonalnych w życiu społecznym, ujmowaniem społeczeństwa jako organizmu, rozumieniem więzi społecznej, uwydatnianiem znaczenia małych grup, analizą religii pod kątem jej wpływy na integrację społeczeństwa itd., założenie o zasadniczo spontanicznym i niekontrolowanym charakterze życia społecznego.

(19) Liberalne koncepcje człowieka , społeczeństwa i państwa

Wolność to prawo do wyrażania swoich poglądów, wyboru zajęcia i wykonywania go, dysponowania swoją własnością, poruszanie się bez zdawania sprawy z motywów i przebiegu podróży. Jest to także prawo do gromadzenia się w celu omówienia interesów, wyznawania kultu. Jest to dla każdego prawo do wywierania wpływu na sprawowanie rządu przez wnioski lub petycje, które rządzący muszą brać pod uwagę - eg. B. Counstant.

Świat nowożytny jest bardzo rozległy. Europa jest podzielona na wiele państw, ale jest to podział bardziej pozorny niż rzeczywisty. Ludzie żyją w masie, podzielonej na różne nazwy i organizacje społeczne.

Narody współczesne pragną spokoju, dobrobytu, a jako źródła dobrobytu - wytwórczości.

Wojna kosztuje zawsze więcej niż przynosi zysku. Dzięki handlowi, religii, postępowi intelektualnemu nie znamy niewolnictwa.

Wolni ludzie muszą wykonywać różne zawody, zaspokajać potrzeby społeczności. Handel nie pozostawia człowiekowi przerw na bezczynność i daje umiłowanie indywidualnej niezależności, zaspokaja potrzeby, pragnienia ingerencji władzy.

Rządy, które próbują zająć się naszymi interesami robią to gorzej i kosztowniej od nas samych.

Wolność, która jest naszym udziałem, polega na spokojnym oddawaniu się osobistej niezależności, wolnością są gwarancje zapewnione przez instytucje państwowe.

Niezależność jednostki jest jedną z najważniejszych współczesnych potrzeb. Ludzie nowożytni pragną korzystać ze swoich praw, rozwijać swoje zdolności, tak aby nie szkodzić innym. Korzystamy z wolności politycznej, 2wzbogaconej o wolność osobistą.

Niebezpieczeństwem tej wolności jest to, że zaabsorbowani cieszeniem się naszą wolnością prywatną i zagonieni w poszukiwaniu zysku, zbyt łatwo możemy zrezygnować z należącego się na prawa do udziału we władzy politycznej. A ta chętnie, mając wolną rękę zajmie się naszym szczęściem, ale to zbyteczne - władza ma pozostać w swoich granicach, zawsze sprawiedliwa, a my sami zadbamy o własne szczęście.

Wolność polityczna daje wszystkim bez wyjątku obywatelom możność sprawowania pieczy nad najświętszymi ich interesami, poszerza ich umysł, uszlachetnia myśli, ustanawia między nimi rodzaj równości intelektualnej będącej potęgą narodu.

Wolność - to uszanowanie przez instytucje indywidualnych praw obywateli, liczenie się z ich niezależnością, wzywanie do współdziałania w sprawowaniu władzy, zagwarantowanie prawa do kontroli i nadzoru - obdarzanie pragnieniem i zdolnością ich spełniania.

Wszyscy ludzie, którzy chcą dzisiaj zapewnić swoim bliźnim niezależność i ludzką godność, muszą występować jako zwolennicy równości.

Wolność odnajdujemy w społeczeństwie demokratycznym. Wolny ustrój powstaje w społeczeństwie równych możliwości.

(27)   Marksowska historiozofia i koncepcja rozwoju społecznego

Materializm historyczny, marksistowska historiozofia, to kierunek stworzony w filozofii przez K. Marksa i F. Engelsa będący konsekwencją zastosowania materializmu dialektycznego do określenia praw rozwoju człowieka, społeczeństwa i przebiegu procesu historycznego.

Zasady materializmu historycznego zostały sformułowane przez nich w pracy „Ideologia niemiecka”.

Do podstawowych warunków istnienia i rozwoju stosunków ludzkich, a przez to i historii, zaliczają oni m. in. istnienie przyrody, rezultatem rozwoju której jest istnienie i możność istnienia ludzi, istnienie materialnych warunków życia ludzi i ich działania, możność zaspokojenia podstawowych potrzeb gwarantujących życie i rozwój.

Do podstawowych czynników procesu historycznego zaliczali oni:

1) pojawienie się potrzeby nowego typu, tj. takiej, której nie można było zaspokoić dotychczasowymi środkami lub dotychczasowymi sposobami, lub też jej realizacja wymagała zarówno nowych środków, jak i nowych sposobów.

2) pojawienie się w wyniku realizacji tej potrzeby świadomości refleksyjnej i, co za tym idzie, świadomej i celowej działalności - pracy.

3) zmienienie stosunku do przyrody, samego siebie i innych ludzi w wyniku zrealizowania potrzeby nowego typu, wytworzenie innych potrzeb nowego typu.

W tym kontekście została wypowiedziana teza o pierwotności bytu ludzkiego w stosunku do ludzkiej świadomości - „Nie świadomość określa życie, lecz życie określa świadomość”. Tak rozumiany materializm historyczny wyklucza istnienie jakichkolwiek innych niematerialnych (nie przyrodniczych) bytów i wpływanie ich na dzieje i losy ludzkości.

K. Marks i F. Engels tworząc teorię materializmu historycznego wykazali, że:

1) rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać

2) poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez :

a) rozwój materialnego życia społecznego

b) rozwój przekazywanych przez ludzi, utrwalonych i nietrwałych form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które raz ukształtowane oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i duchowego ludzi.

Materializm historyczny sformułował szereg praw rozwoju społecznego ludzkości, m. in. postępujących sił wytwórczych koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych.

(28) Marksowska koncepcja państwa

Fundamentem ekonomii marksistowskiej była przeprowadzona przez K. Marksa dogłębna krytyka rynkowej gospodarki (gospodarka rynkowa), zawarta w wielu jego pracach, przede wszystkim w „Kapitale”. Wykorzystując przejętą z ekonomii klasycznej teorię wartości opartej na pracy, Marks sformułował teorię wartości dodatkowej, wykazując, że źródłem zysku kapitalistów jest wyzysk (nieopłacony czas pracy) robotników, możliwy dzięki posiadaniu przez nich monopolu własności środków produkcji.

Konkurencja między przedsiębiorcami powoduje jednak, że muszą oni płacić robotnikom coraz więcej lub zastępować ich pracę coraz nowocześniejszymi maszynami, co wg Marksa wywołuje spadkową tendencję stopy zysku (ogólny kryzys kapitalizmu), a to wcześniej lub później musi doprowadzić do upadku tego ustroju gospodarczego.  

Zasady nowego ustroju gospodarczego, powstałego po upadku kapitalizmu, określili już kontynuatorzy Marska (on sam na ten temat nie zabierał głosu).

Miał to być komunizm - ustrój oparty na społecznej własności środków produkcji (państwowej lub spółdzielczej), z centralnym planowaniem i zarządzaniem, zastępującym mechanizm rynkowy w regulacji procesów gospodarczych, dążący do pełnego zaspokojenia potrzeb społecznych na drodze rozdawnictwa dóbr i usług, przy zastosowaniu zasady „każdemu według potrzeb” (całkowita eliminacja wymiany i pieniądza).

Etapem przejściowym do komunizmu miała być gospodarka socjalistyczna (socjalizm).

W marksistowskim kierunku poglądów ekonomicznych już w XIX w. wyodrębniły się dwa nurty :

- rewolucyjny - reprezentowany przez Różę Luksemburg, Włodzimierza Ilicza Lenina i innych ekonomistów radzieckich, który później przekształcił się w ekonomię polityczną socjalizmu (ze znaczącym wkładem ekonomistów polskich, m. in. M. Kaleckiego i Oskara Langego),

- reformatorski - poddający rewizji, w ostrzejszej (E. Bernstein) lub słabszej (K. Kautsky, R. Hilferding) formie, poglądy Marksa w tym zwłaszcza teorię wartości i tezę o nieuchronności upadku kapitalizmu.

(29) Irracjonalizm i pesymizm historiozoficzny (krytyki zasady postępu) w myśli społecznej przełomu XIX i XX w.

Irracjonalizm - w filozofii poglądy filozoficzne przeciwstawne racjonalności. Za twórcę irracjonalizmu uznaje się św. Augustyna, który głosił przewagę irracjonalnych sił duszy nad rozumem. Twierdził, że naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola i przejawia się ona nie w tym, co wie, ale w tym, czego chce.

Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) mają przewagę nie tylko w dziedzinie działania, ale i w poznaniu. Prawdę o Bogu, która przerasta możliwości intelektualne  człowieka, poznać możemy nie rozumem, lecz wiarą. W filozofii współczesnej irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej krytyce intelektu, w koncepcjach psychoanalitycznych Z. Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. Frazera i E.A. Rossa. Manifestacją irracjonalistycznych nastrojów stał się egzystencjalizm.

Bergson Henri (1859-1951), francuski filozof - głosił irracjonalizm, przeciwstawiając się poglądom pozytywistycznym, zwłaszcza determinizmowi mechanistycznemu i darwinowskiemu biologizmowi ewolucyjnemu.  W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu („elan vital”) - czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznanie i poznawanie świata zgodnie z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy uprzednio ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują postrzegane zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości społecznej i materialnej „ja głębokiego”, którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne doświadczenie trwania.

Filozofia Bergsona zwalczana zarówno przez katolicką (jego dzieła znalazły się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych), jak i marksistowska, wywarła ogromny wpływ na literaturę i sztukę. Najdoskonalszy wyraz zyskała w twórczości Marcela Prousta.

Najważniejsze dzieła: „O bezpośrednich danych świadomości” (1889, wydanie polskie 1913), „Materia i pamięć” (1896, wydanie polskie 1926), „Śmiech” (1900, wydanie polskie 1902), „Wstęp do metafizyki” (1903, wydanie polskie 1910), „Ewolucja twórcza” (1907, wydanie polskie 1912), „Duree et simuliancite” (1912), „Myśl i ruch” (1934, wydanie polskie 1963).

(30) Koncepcje społeczeństwa masowego jako wyraz kryzysu nowoczesnego społeczeństwa

W końcu XIX wieku wchłonięcie mas przez społeczeństwo powiodło się tam, gdzie istniały silne instytucje obywatelskie oraz wystarczający poziom zamożności. Formalnie, nowy układ przybrał postać demokracji, czyli przyznania praw wyborczych wszystkim, początkowo tylko mężczyznom. Tam natomiast, gdzie społeczeństwo obywatelskie było słabe, gdzie nie było kolonii ani dóbr do podziału, organizacją energii mas zajęło się państwo.

Demokracja oznaczała rządy większości, a to właśnie masy stanowiły liczebną większość. Rząd demokratyczny zatem powinien mieć jeden główny cel: stać się opiekunem - samych z siebie bezsilnych - mas. Powinien wziąć w ryzy kapitalistów, fabrykantów, kupców i innych krwiopijców. Powinien w końcu zadbać o dobrobyt ludu. Skoro rynek i społeczeństwo są na usługach burżuja, to nie można na nie liczyć w jakiejkolwiek, nawet najdrobniejszej sprawie. Toteż każdą kwestią powinno zająć się państwo. O ile społeczeństwo cywilne pragnęło wolności od państwa, to społeczeństwo masowe zapragnie wolności poprzez nie. A skoro demokratyczne państwo ma realizować interes ludu, to nie powinno mieć żadnych ograniczeń. Demokracja ludowa w swym założeniu była hiperdemokracją: rządem większości, a nie praw.

Demokracja ta zwróciła się w stronę filozofii Jana Jakuba Rousseau.

Nie używał on pojęcia dobra wspólnego, lecz dobra powszechnego. Mówił o woli ludu i o dobru ogółu. Powstawał problem, czym jest dobro ogółu i kto ma je interpretować. Odpowiedź znajdowała się w jego „Umowie społecznej”. Rousseau wyjmował jednostkę z tradycyjnych instytucji społecznych i czynił ją obywatelem. Nie połączony żadnymi więzami (obywatelskimi lub społecznymi) lud zawiązywał umowę, na mocy której powoływał władzę, mającą realizować jego wolę. Na tym kończyły się rządy ludu, bo ten nie mógł odwołać swych przedstawicieli ani zerwać umowy. To deputowanym przypadło zadanie odczytania woli swych wyborców, nie mając w tym żadnych ograniczeń. Takie rozwiązanie w praktyce zawsze prowadziło do tyranii tych, którzy realizowali wolę ludu albo dbali o interes mas, czyli jakobinów i bolszewików. Dla Rousseau wola ludu nie znała granic. Dla Antoine'a Saint Justa i Feliksa Dzierżyńskiego - nie było wolności dla wrogów wolności. Każde zresztą przeświadczenie o możliwości realizacji przez władzę woli lub dobra ludu sprzyja nieograniczonej władzy tych, którzy otrzymują demokratyczny mandat.

W takiej demokracji - bez ograniczeń i bez praw -  lud nie ma środków kontroli nad przywódcami, bo ci zawsze znajdą jakiś sposób, by wygrać wybory. Lud może ich tylko rozliczyć za pomocą siły - siły ulicy, fabryki, tłumu. Będzie ich rozliczać z urzeczywistnienia swych pragnień. W krajach biedniejszych, gdzie „bochenek” do podziału wciąż jeszcze jest za mały, materialnych pragnień zrealizować nie sposób.

Wtedy można podsunąć masie pragnienia symboliczne. Najlepiej takie, które przełamią barierę oddzielającą lud od elit i sprawią wrażenie wciągnięcia go do społeczeństwa. Propozycją tą może być, na przykład, przynależność do narodu. Ponieważ lud nie uczestniczy w materialnych zdobyczach państw narodowych, koncepcja narodu staje się symboliczna: wspólny język, tradycja, kultura, a przede wszystkim zasada, że „my” to nie „oni”. Antysemityzm też może być wygodny, jeżeli przekona się lud, że „oni” zajęli w strukturze społecznej miejsca, których zwolnienie otworzyłoby szerokie kanały dla ludzkiej ruchliwości. Albo kolonializm, który integrował jednostki wokół przynależności do tej samej rasy. My wszyscy jesteśmy biali, a czarni czy żółci powinni nam służyć. Ekspansja kolonialna stwarzała przecież możliwość ruchliwości społecznej dla mieszkańców metropolii. We Francji po rewolucji1848 roku buntownikom chętnym osiedlenia się w Algierii obiecano amnestię oraz 3-11 hektarowe działki w kolonii wraz z mieszkaniem. Równie atrakcyjna mogła być ideologia państwowa, której służył każdy konflikt międzynarodowy. Państwo (najczęściej narodowe) jest wartością samą w sobie, która wymaga ofiary, także krwi. Masom można także podsunąć niematerialne pragnienie skierowane przeciw państwu, czyli ideę rewolucji w imię interesu klasowego i obietnicę prawdziwej demokracji ludowej.

---