WALORYZACJA PRZYRODNICZO-SIEDLISKOWA TERENU NADLEŚNICTWA SOBIBÓR
Nadleśnictwo Sobibór w całości znajduje się na terenie woj. lubelskiego, w jego północno-wschodniej części sąsiadującej z granicą państwa na rzece Bug. Leży na terenie powiatu włodawskiego w gminie Wola Uhruska.
Z geograficznej charakterystyki wynika, iż nadl. Sobibór znajduje się we wschodniej Europie, na Polesiu a dokładnie w zachodniej jego części. Region ten nazywa się równiną łęczyńsko-włodawską. Wg regionalizacji przyrodniczoleśnej jest to kraina mazowiecko-podlaska, mezoregion równiny łęczyńsko-włodawskiej. Pod względem ekoklimatycznym nadl. Sobibór leży w strefie środkowopolskiej i makroregionie niziny polskiej.
Stacją meteorologiczną reprezentatywną dla badanego obszaru jest stacja we Włodawie. Porównując warunki klimatyczne z warunkami Lublina, Krasnegostawu i Chełma stwierdzono wzrost kontynentalizmu w kierunku z zachodu na wschód. Wyraża się to m.in. wartością amplitud temperatur absolutnych, które należą do najwyższych w Polsce. We Włodawie amplituda między absolutną temperaturą maksymalną, a absolutną temperaturą minimalną wynosi 62,7*C, w Lublinie 59,5*C. Na obszarze tym średnia temperatura w lecie jest dość wysoka i wynosi 17,8*C, a średnia temperatura w zimie -3,1*C.
Kontynantalizm klimatu tego terenu pojawia się także w długości trwania pór roku, tj. długim lecie(98 dni) i długiej zimie(80 dni) oraz krótkotrwałych porach przejściowych. W długości poszczególnych pór roku stwierdzono również tendencje zmian z kierunku zachodniego na wschód.
Na terenie nadl. Sobibór występuje deficyt wody, na który składają się: szczególne ubóstwo opadów(ok. 520mm rocznie), jakie cechuje obszar południowo-wschodniej Polski, wysokie wartości niedosytu wilgotności(ok. 6,3mm w lecie), parowanie potencjalne(124mm w lecie). Częstość występowania okresów bezopadowych w półroczu ciepłym jest dość duża. Średnia roczna wartość wilgotności względnej wynosi dla omawianego obszaru powyżej 81%. Duża wilgotność powietrza oraz wysokie temperatury w ciepłej porze roku są powodem znacznej częstości występowania dni parnych(średnio 30 dni w roku).
Inną cechą charakterystyczną dla obszaru nadl. Sobibór jest duża zmienność temperatury z dnia na dzień. Wartość średnia roczna tego parametru wynosi dla Włodawy powyżej 2-3*C, a dla Lublina w granicach 2,1-2,2*C.
Przedstawiając cechy ukształtowania powierzchni nadl. Sobibór analizowane w skali makro- i mezorzeźby należy zwrócić uwagę na dość znaczne urozmaicenie równinnego reliefu. Jego dominującą cechą jest występowanie licznych niewielkich płatów wysoczyznowych pochodzenia lodowcowo-rzecznego i rzecznego, oddzielonych rozległymi zagłębieniami bądź dolinami. Powierzchnie obszarów wysoczyznowych będące w przewadze równinnymi wykazują lokalnie wzrost stopnia urzeźbienia dzięki występowaniu zespołów form eolicznych(wydmy i zagłębienia deflacyjne), a w niektórych przypadkach, także krasowych(zagłębienia i dolinki). Wśród osadów powierzchniowych dominują z jednej strony utwory piaszczyste różnych frakcji, z drugiej zaś strony utwory organogeniczne i mineralno-organiczne. Znacznie mniejsze powierzchnie zajmują obszary zbudowane z trudnoprzepuszczalnych osadów pylastych i gliniastych pochodzenia denundacyjnego bądź zbudowane z osadów gliniastych pochodzenia lodowcowego, a także z osadów piaszczysto-żwirowych pochodzenia lodowcowo-rzecznego.
Konsekwencją systemu morfologiczno-litologicznego jest sytuacja hydrograficzna, charakteryzująca się mozaikowym układem terenów podmokłych i podmakających, licznie występujących pomiędzy terenami przesuszonymi. W dalszej zależności od ukształtowania i budowy powierzchni, a także od sytuacji hydrograficznej, kształuje się pokrywa glebowa, odznaczająca się domainantą dwóch zespołów typów gleb, mianowicie gleb wytworzonych na piaskach luźnych i różnorodnych gleb hydromorficznych.
Cechą charakterystyczną omawianego terenu jest wyjątkowo duża zbieżność granic form ukształtowania powierzchni z zasięgami występowania określonych typów osadów powierzchniowych, z granicami stref o określonych głębokościach występowania wód gruntowych(płytkich), z zasięgami występowania określonych typów gleb, a także z granicami zespołów roślinnych, szczególnie leśnych.
Punktem najwyżej położonym jest szczyt pagórka, znajdującego się w południowo-wschodniej części nadleśnictwa i wynosi 186,4m. Punk najniżej położony znajduje się nad rzeką Tarasianką i osiąga wysokość 158,5mnpm. Tak więc maksymalna deniwelacja wynosi na omawianym terenie 27,9m. Na znacznej części charakteryzowanego terenu, z wyjątkiem jego południowych i wschodnich rubieży, obserwuje się występowanie trzech wyraźnie zaznaczających się poziomów hipsometrycznych:
- poziomu den dolin i zagłębień, wysokość do 165mnpm
- poziomu wyższego, otaczającego większość występujących na tym terenia zagłębie, a także występującego w obrębie ich den w postaci form ostańcowych, oscylującego w granicach 165-170mnpm
- poziomu wysoczyznowego o wysokościach około 170mnpm
Na podstawie przeglądowej mapy geologicznej na obszarze nadl. Sobibór można określić występowanie następujących powierzchniowych utworów geologicznych: piaski wydmowe, piaski rzeczne tarasów akumulacyjnych, piaski akumulacji lodowcowej z głazami, glina zwałowa, margle kredowe, torf.
Margle kredowe
Powierzchnia kredowa, wraz z miejscowymi pokrywami trzeciorzędowymi, jest przykryta osadami czwartorzędu o miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów i tylko niektóre jej fragmenty ukazują się na obecnej powierzchni terenu. Skały kredowe pomimo przykrycia ich przez osady czwartorzędowe wywierają znaczny wpływ na charakter obecnego krajobrazu naturalnego.
Kreda górna jest reprezentowana na tym terenie przez skały kampanu oraz mastrychtu dolnego i górnego. Kampan jest wykształcony przede wszystkim w postaci miękkiej kredy marglistej barwy jasnoszarej. Mastrycht dolny to około 10-metrowej miąższości warstwa miękkiej szarobiałej kredy piszącej. Mastrycht górny występuje w postaci margli i kredy piszącej oraz opok marglistych i margli, powszechnych w południowej części terenu.
Najbardziej typowym osadem mastrychtu górnego jest jednak kreda pisząca będąca skałą bardzo miękką i kruchą zawierającą ponad 90% węglanu wapnia. Drugą pospolitą skałą tego okresu jest margiel szary o zawartości CaCO3 spadającej poniżej 80%, a lokalnie nawet do ok. 30%, jest on miękki i bardzo mało odporny na procesy degradacyjne. Spadkowi zawartości CaCO3 towarzyszy w tych skałach wzrost zawartości substancji ilastych. Natomiast opoki macierzyste zawierają również do 80% CaCO3 charakteryzują się większą niż w poprzednio omawianych skałach zawartością krzemionki, przezco uzyskują znaczną odporność na procesy niszczące. Kreda pisząca i margle są bardzo podatne na działanie procesów krasowych tak rozwijających się na wysoczyznach tych skał, jak i na powierzchniach przykrytych osadami czwartorzędowymi. Opoki margliste nie podlegają krasowieniu , dzięki czemu zbudowane z nich fragmenty terenu mają charakter wzgórz ostańcowych.
Piaski wydmowe
Piaski wydmowe występują najczęściej w dolinach wielkich rzek, w pradolinach i na sandrach deluwialnych. Czynnikiem tworzącym piaski wydmowe jest wiatr. Formy wytworzone z przesypywania piasków noszą nazwę wydm. Materiał wydm jest zwykle bardzo dobrze posortowany, co związane jest z selektywną działalnością wiatru. Piaski te zbudowane są przeważnie z ziarna kwarcowego, jako najbardziej odpornego na niszczenie mechaniczne. Piaski wydmowe występują w całej Polsce, z tym jednak, że istnieją tylko na tych obszarach piaszczystych , które stanowiły obszar wyjściowy dogodny do tworzenia wydm. Tekstura piasków wydmowych jest zwykle warstwowa, może być bezładna.
Pochodzenie materiału piaszczystego w istotny sposób wpływa na wartość piasków jako skały macierzystej gleby. Za najlepsze uznać należy piaski zwałowe, gdyż z uwagi na sposób tworzenia się tego materiału zawierają także frakcje ilastą i pyłową. Niezłe skały macierzyste gleb stanowią piaski deluwialne, a czasem i zwietrzelinowe. Najsłabsze natomiast są gleby wytworzone z piasków fluwioglacjalnych i aluwialnych, a zwłaszcza rozwinięte na piaskach wydmowych. Procesy sedymentacyjne doprowadzające do powstania wyżej podanych trzech grup piasków wywołały zubożenie ich w składniki mniej odporne na wietrzenie i w związku z tym większość ziaren jest zbudowana z jałowego kwarcu.
Piaski akumulacji lodowcowej z głazami
Materiałem wyjściowym zarówno dla żwirów jak i piasków zwałowych jest glina zwałowa, która w wyniku przemycia wodami roztopowymi lodowca została zubożona w części ilaste i pyłowe. Pod względem składu mineralnego piaski zwałowe wyraźnie różnią się od żwirów zwałowych. Wywołane to jest tym, że ziarna piasku składają się już nie z fragmentów skał ( ma to miejsce w przypadku żwirów) lecz przede wszystkim z pojedynczych minerałów. Udział minerału w danej skale osadowej uzależniony jest ściśle od jego odporności na wietrzenie, dlatego też w skałach osadowych po dłuższej drodze transportu przeważają ziarna najodporniejsze, a więc głównie kwarc i inne minerały krzemionkowe (opal, muskowit). Ponieważ jednak transport lodowcowy nie sprzyja dobremu wysortowaniu materiału pod względem wielkości, dlatego w piaskach zwałowych obserwować można zarówno ziarna grubsze (kamienie, żwir) jak i drobniejsze (pył, ił ). Ponadto w trakcie transportu lodowcowego następuje przede wszystkim rozdrobnienie rozdrobnienie materiału , a nie jego rozkład chemiczny i stąd w osadach zwałowych obok ziaren kwarcu czy też skaleni występować mogą ziarna kalcytu. Właśnie te gorsze przesortowanie piasku zwałowego oraz jego dosyć zróżnicowany skład mineralny stanowią o jego dobrych właściwościach glebowych.
Torf
Masa torfowa tworzy się w wyniku procesu torfotwórczego polegająca na odkładaniu się i niepełnym rozkładzie szczątków obumarłej roślinności bagiennej w środowisku nasyconym wodą przy ograniczonym dostępie powietrza. Powstające w ten sposób złoże torfowe stanowi skałę macierzystą gleb torfowych. Gleby torfowe tworzą się na torfowiskach nie odwodnianych. Przy wysokim poziomie wody gruntowej, utrzymującym się mniej więcej na wysokości darni, procesy glebotwórcze zachodzą bardzo powoli, a powstające gleby są w stanie inicjalnym, co charakteryzuje gleby bagienne. W miarę obniżania się poziomu wody i działania na substrat torfowy powietrza i ciepła uaktywnia się życie mikrobiologiczne i z biegiem czasu proces bagienny ustępuje procesom murszowym.
Torfowiska tworzą się w klimatach chłodnych i umiarkowanych chłodnych w których opady górują nad wyparowywaniem wody.
Biorąc pod uwagę zarówno ekologiczne warunki powstawania torfowisk jaki właściwości gleb na nich powstających, a szczególnie specyfikę ich gospodarki wodnej i trofizm, gleby torfowe podzielono na trzy oddzielne typy, a mianowicie:
- gleby torfowe torfowisk wysokich
- gleby torfowe torfowisk przejściowych
- gleby torfowe torfowisk niskich
Torfowiska wysokie rozwijają się w terenach, w których ilość opadów przekracza 750 mm rocznie, a głównym źródłem zaopatrywania torfowisk w wodę są opady atmosferyczne. Ponadto czynnikiem warunkującym jest ubogie glebotwórczo podłoże skalne. Torfowiska wysokie porasta roślinność o bardzo małych wymaganiach, znosząca silne zakwaszenie wahające się w granicach pH= 3,5-4,0. Ciężar objętościowy rzeczywisty jest bardzo niski i wynosi 0,1-0,07g/cm3.
Torfowiska przejściowe mają charakter przejściowy pomiędzy torfowiskiem wysokim, a niskim. Mogą tworzyć się w przypadku odcięcia dopływu wód ruchomych. Torf przejściowy jest słabo rozłożony (często w ok. 4 %). Charakteryzuje się barwą brunatną , a odczyn ma kwaśny: pH= 4,5-5,5 .
Torfowiska niskie tworzą się w miejscach obniżonych, w dolinach rzek, a także przez zarastanie jezior. Torfowiska te charakteryzują się specyficznymi stosunkami wodnymi, w przeciwieństwie do torfowisk przejściowych i wysokich są one poważnie zasilane wodami ruchomymi, mniej lub bardziej natlenionymi.