Układ nerwowy
Podział układu nerwowego
centralny (ośrodkowy = OUN = CUN) układ nerwowy,
obwodowy układ nerwowy (peryferyjny układ nerwowy = PUN)
wegetatywny (autonomiczny = WUN) układ nerwowy.
PUN utworzony jest przez nerwy czaszkowe (12 par nerwów) i ich zwoje, nerwy rdzeniowe (31 par nerwów) i ich zwoje oraz receptory odbierające bodźce.
WUN składa się z układu współczulnego (dawniej zwanego sympatycznym) i przywspółczulnego (parasympatycznego).
Centralny układ nerwowy
Mózgowie ( encephalon )
Rdzeń kręgowy ( medulla spinalis )
Mózgowie ( encephalon )
Przodomózgowie
* kresomózgowie ( telencephalon )
o półkule
o kresomózgowie środkowe
* międzymózgowie ( diencephalon )
o podwzgórze
o wzgórzomózgowie
Śródmózgowie ( mesencephalon )
o pokrywa
o konary mózgu
Tyłomózgowie
* tyłomózgowie wtórne( metencephalon )
o móżdżek
o most
* rdzeniomózgowie( myelencephalon )
o rdzeń przedłużony
Kresomózgowie
* kresomózgowie telencephalon,
Półkule
Kresomózgowie środkowe ( nieparzyste )
Ad 1)W półkuli wyróżniamy powierzchnie :
- górno-boczną
- przyśrodkową
- podstawną lub dolną
Obie półkule są od siebie oddzielone szczeliną podłużną mózgu (fissura longitudinalis cerebri). Po-wierzchnie półkul łączą się ze sobą wzdłuż brzegów. Rozróżniamy brzeg górny, dolny i przyśrodkowy. Brzegi schodzą się na przednim i tylnym końcu półkuli mózgu w postaci tzw. biegunów. Istnieje biegun czołowy (polus frontalis) i potyliczny (polus occipitalis). Na końcu płata skroniowego wyróżniamy także biegun skroniowy (polus temporalis). Powierzchnie półkul są pokryte licznymi bruzdami (sulci). Przestrzenie między sąsiednimi bruzdami nazywamy zakrętami (gyri).
Półkula jest podzielona głębszymi bruzdami na płaty (lobi).
- płat czołowy (lobus frontalis)
- płat ciemieniowy (lobus parietalis)
- płat skroniowy (lobus temporalis)
- płat potyliczny (lobus occipitalis)
- wyspa (insula). - płat ukryty w głębi bruzdy bocznej
Granice między płatami na powierzchni górno-bocznej:
a). bruzda środkowa (sulcus centralis) oddziela płat czołowy od ciemieniowego.
b). bruzda boczna (sulcus lateralis) oddziela płat czołowy i częściowo ciemieniowy od skroniowego.
c). bruzda ciemieniowo-potyliczna (sulcus parietooccipitalis) oddziela płat ciemieniowy od potylicznego.
Płat czołowy
Ograniczony przez bruzdę środkową, od dołu przez bruzdę boczną, a od strony przy-środkowej oddziela go szczelina podłużna mózgu.
Bruzdy i zakręty:
Na powierzchni górnej :bruzda przedśrodkowa (sulcus praecentralis), ograniczająca od przodu zakręt przedśrodkowy (gyrus praecentralis). Zakręty czołowe : górny, środkowy i dolny oddzielone dwiema bruzdami czołowymi : górną i dolną.
Na powierzchni dolnej: bruzda węchowa (sulcus olfactorius), bruzdy oczodołowe (sulci orbitales).Zakręty : prosty (gyrus rectus), zakręty oczodołowe (gyri orbitales), oddzielone od siebie bruzdą węchową.
Płat ciemieniowy
Struktury:
Bruzda zaśrodkowa (sulcus postcentralis). Pomiędzy bruzdą środkową a zaśrodkową znajduje się zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis). W dolnym odcinku bruzdy zaśrodkowej rozpoczyna się bruzda śródciemieniowa (sulcus intraparietalis), W pobliżu bruzdy ciemieniowo-potylicznej przechodzi w bruzdę potyliczną poprzeczną (sulcus occipitalis transversus). Bruzda śródciemieniowa odgranicza od siebie dwa płaciki ciemieniowe : dolny i górny (lobulus parietalis superior et inferior).
Na powierzchni przyśrodkowej do płata ciemieniowego należą : część tylna płacika okołośrodkowego, oddzielona przez część brzeżną bruzdy obręczy (pars marginalis sulci cinguli) od tzw. przedklinka (praecuneus).
Płat skroniowy
Struktury:
bruzdy skroniowe : górna i dolna (sulcus temporalis superior et inferior), które rozdzielają trzy zakręty skroniowe : górny, środkowy
i dolny (gyrus temporalis superior, medius et inferior).
Na powierzchni dolnej zakręt potyliczno-skroniowy boczny i zakręt potyliczno-skroniowy przyśrodkowy in. zakręt wrzecionowaty (gyrus occipitotemporalis medialis s. g. fusiformis). Oba zakręty są oddzielone od siebie bruzdą potyliczno-skroniową (sulcus occipitotemporalis). Od strony przyśrodkowej zakręt wrzecionowaty jest ograniczony bruzdą poboczną (sulcus collateralis). Bruzda ta oddziela go zarówno od zakrętu językowatego (gyrus lingualis), jak i od zakrętu przyhipokampowego (gyrus parahippocampalis). Część przednia bruzdy pobocznej przedłuża się w bruzdę węchową (sulcus rhinalis).
Płat skroniowy
zakręt przyhipokampowy zagina się ku górze i do tyłu tworząc hak (uncus). Od tyłu w hak wcina się zakręt zębaty, tworząc tzw. rąbek haka (limbus unci).
Zakręt przyhipokampowy posiada połączenie z zakrętem obręczy (gyrus cinguli). Przedni koniec zakrętu obręczy rozpoczyna się w polu podspoidłowym (area subcallosa), leżącym poniżej dzioba ciała modzelowatego i ograniczonym przez rowki przywęchowe przedni i tylny (sulci parolfactorii anterior et posterior). Za polem podspoidłowym, znajduje się zakręt przykrańcowy (gyrus paraterminalis). Zakręt obręczy otacza łukowato ciało modzelowate, od którego oddziela go bruzda ciała modzelowatego (sulcus corporis callosi), Tylny koniec zakrętu obręczy (za płatem ciała modzelowatego) zwęża się tworząc cieśń zakrętu obręczy (isthmus gyri cinguli), w którą wcina się od tyłu bruzda ostrogowa.
Płat potyliczny
Na powierzchni górno-bocznej zakręty i bruzdy nie mają stałego przebiegu. Daje się wyróżnić bruzdy potyliczne : górną i dolną, oddzielające od siebie zakręty potyliczne : górny, środkowy i dolny. Na powierzchni przyśrodkowej widoczny jest klinek (cuneus). Klinek jest ograniczony : od przodu przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną (sulcus parietooccipitalis) ; od dołu przez bruzdę ostrogową (sulcus calcarinus) i od tyłu przez brzeg górny półkuli. Na granicy powierzchni przyśrodkowej i podstawnej płata leży zakręt językowaty (poniżej bruzdy ostrogowej). Od zakrętu wrzecionowatego (potyliczno-skroniowego przyśrodkowego) zakręt językowaty oddzielony jest bruzdą poboczną (sulcus collateralis).
Płat wyspowy (Wyspa - insula)
Jest to część płaszcza półkuli mózgu, znajdująca się na dnie bruzdy bocznej i przykryta zakrętami sąsiadujących płatów : czołowego, ciemieniowego i skroniowego, zwanych wieczkami (opercula). Wyróżniamy wieczka :
1). czołowe
2). czołowo-ciemieniowe
3). skroniowe
Wyspa ma kształt trójkąta. Otacza ją bruzda okólna (sulcus circularis) przerwana w przednio-dolnym odcinku. W miejscu tym biegun wyspy przechodzi w gładką powierzchnię prążka węchowego bocznego, tworzącego próg wyspy (limen insulae). Na powierzchni wyspy wyróżnia się w części przedniej 3-4 zakręty krótkie (gyri breves), oddzielone bruzdą środkową (sulcus centralis insulae) od części tylnej zawierającej zakręt długi (gyrus longus).
Kresomózgowie
Kresomózgowie nieparzyste:
* Ciało modzelowate,
* Spoidło przednie,
* Przegroda przezroczysta,
* Sklepienie,
* Blaszka krańcowa.
Komory mózgu
Komory mózgu (ang. cerebral ventricles) to zbiór czterech przestrzeni wewnątrz mózgu, w których wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy, i z których następnie wydostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie krąży, otaczając cały ośrodkowy układ nerwowy. Płyn ten wytwarzany jest z osocza krwi przez splot naczyniówkowy.
Wyróżniamy:
* dwie komory boczne (łac. ventriculis lateralis)
* komorę III (łac. ventriculis tertius)
* komorę IV (łac. ventriculis quartus)
Półkule mózgu zawierają w sobie dwie komory (jedna komora w jednej półkuli) nazywane komorami bocznymi, mającymi łukowaty kształt, przypominający przechyloną nieco w dół literę "C". Z tego też względu wyróżnia się rogi przednie tych komór, czyli górne zakończenia, rogi dolne, oraz pojedynczy róg tylny. Komory boczne poprzez otwory komorowe Monroego łączą się z leżącą nieco niżej, ale położoną centralnie komorą III, znajdującą się częściowo w obrębie międzymózgowia. Od dolnej części komory III odchodzi wąski kanał Sylwiusza, nazywany także wodociągiem mózgu, który nie posiada w sobie splotu naczyniówkowego i przebiegając przez śródmózgowie łączy się z leżącą jeszcze niżej, również w linii środkowej, komorą IV. Ostatnia z komór jest przyczepiona do tylnej części pnia mózgu i jest zakryta przez móżdżek. Komora IV posiada dwa otowory boczne Luschki oraz jeden nieparzysty otwór Magendiego, przez które płyn mózgowo-rdzeniowy przechodzi do przestrzeni podpajęczynówkowej.
Kresomózgowie:
* międzymózgowie(diencephalon )
o podwzgórze
o wzgórzomózgowie
Podwzgórze ( hypotalamus ) znajduje się między postawną częścią kresomózgowia i brzuszną częścią śródmózgowia.
Wyróżniamy w nim:
Skrzyżowanie wzrokowe ( chiasma opticum )
Guz popielaty ( tuber cinereum ) z lejkiem ( infundibulum ), który łączy się z przysadką mózgową
Ciała suteczkowate ( corpora mamillaria )
Jądra podwzgórza:
-grupa przednia: j. nadzwrokowe, j. przykomorowe
-grupa środkowa: j. lejka, j. brzuszno-przyśrodkowe, j.grzbietowo-przyśrodkowe, j. guzowo - suteczkowe, jj.boczne guza
-grupa tylna: jądra suteczkowate
Wzgórzomózgowie:
- wzgórze (thalamus)
- nadwzgórze (epithalamus): uzdeczki, prążek rdzenny, spoidła uzdeczek,szyszynka
- zawzgórze ( metathalamus): ciała kolankowate przyśrodkowe i boczne
Wzgórze:
Wzgórze jest wielkim skupiskiem istoty szarej. Białe pasma, zwane blaszkami rdzennymi wewnętrznymi dziela je na szereg jąder.
Najważniejsze jądra:
przednie,
boczne (największe),
przyśrodkowe,
brzuszne
środkowe
Śródmózgowie:
Śródmózgowie (mesencephalon)
Powierzchnia podstawna:
1) Konary mózgu dzielące się na
- pokrywę
- odnogi mózgu
Powierzchnia grzbietowa :
2) wzgórki górne i dolne
Jądra istoty szarej:
n. okoruhowego
n. bloczkowego
pasma śródmózgowego n. trójdzielnego
śrómiąższowe
czerwienne
międzykonarowe
wzgórka dolnego
międzywzgórkowe
Tyłomózgowie:
tyłomózgowie wtórne metencephalon
o móżdżek
o most
rdzeniomózgowie myelencephalon
o rdzeń przedłużony
Móżdżek:
dwie półkule
robak (łac. vermis )
Kora składa się z trzech warstw: drobinowej, zwojowej i ziarnistej. Wewnatrz, oddzielone od kory białą warstwą włókien, położone są jądra móżdżkowe:
zębate
czopowate
kulkowate
wierzchu.
Most (pons)
Leży po stronie brzusznej mózgu jako gruba, szeroka taśma położona poprzecznie poza konarami mózgu. Jej boczne części wnikają w istotę móżdżku jako konary móżdżku środkowe.
W istocie szarej wyróżniamy jądra:
n.odwodzącego
n.twarzowego
Ciała czworobocznego przednie i tylne
Ruchowe n. tójdzielnego
Czuciowe górne n. trójdzielnego
Pasma n. trójdzielnego
Wstęgi bocznej przednie i tylne
Rdzeń przedłużony:
część tyłomózgowia o kształcie ściętego stożka, łączy rdzeń kręgowy z móżdżkiem (tyłomózgowiem wtórnym).
Ośrodki nerwowe odpowiedzialne za funkcje odruchowe: ośrodek oddechowy, ośrodek ruchowy, ośrodek sercowy, ośrodek ssania, ośrodek żucia, ośrodek połykania, a także ośrodki odpowiedzialne za: wymiotowanie, kichanie, kaszel, ziewanie, wydzielanie potu.
Jądra:
jj. oliwki
j. dwuznaczne, j. n. podjęzykowego, j. grzbietowe n. błędnego, j. pasma samotnego
j. pasma rdzeniowego n.trójdzielnego
j. smukłe
j. klinowate
j. boczne
j. wtrącone
jj. przedsionkowe
jj. ślimaka
jj. łukowate
Lokalizacja ośrodków w strukturach mózgowia
P.czołowy - z ośrodkiem ruchowym i ruchowym mowy,
P.skroniowy - z ośrodkiem słuchu i czuciowym mowy,
P.ciemieniowy - z ośrodkiem czucia oraz korą integrującą, doznania czuciowe, wzrokowe i słuchowe,
P.potyliczny - z ośrodkiem wzroku,
P.limbiczno-węchowy - związany z uczeniem się, pamięcią, rozpoznawaniem nowości i odbieraniem wrażeń węchowych.
Móżdżek - kontrola równowagi ciała;
- koordynacja ruchowa;
- utrzymywanie stałego napięcia mięśniowego
Układ limbiczny:
Układ limbiczny: pomiędzy pniem mózgu i podwzgórzem a korą nową.
Pierścień wewnętrzny - kora węchowa, część jąder migdałowatych, hipokamp.
Pierścień zewnętrzny - zakręt obręczy, jądra przegrody, podstawowo-boczna (baso-laterale) część jądra migdałowatego (nucleus amygdalae).
Kontroluje emocje i popędy organizmu, pamięć ruchów, konsolidacja pamięci.
Twór siatkowaty ( RAS )
W jego skład wchodzą liczne neurony, tworzące skupiska zwane jądrami tworu siatkowatego oraz włókna nerwowe przebiegające w różnych kierunkach ku poszczególnym częściom mózgowia.
Obszarowo sięga z jednej strony (część zstępująca) - niżej położonego rdzenia przedłużonego, a nawet szyjnej części rdzenia kręgowego, z drugiej (część wstępująca) - śródmózgowia i nawet struktur podkorowych. W tworze siatkowatym zbiegają się drogi doprowadzające pobudzenia powstałe we wszystkich narządach zmysłu.
Część wstępująca tworu siatkowatego rozprowadza impulsy do wszystkich pól kory, do ośrodków podkorowych, kierujących zachowaniem oraz do ośrodków kontrolujących układ autonomiczny i nadzorujących układ dokrewny.
Część zstępująca tworu siatkowatego sprawuje nadzór nad czynnością rdzenia kręgowego, wpływając na stan napięcia mięśni szkieletowych.
Czynność: zasadniczy udział w regulacji zjawisk związanych z czuwaniem i snem, aktywując fazę czuwania.
Rdzeń kręgowy
Znajduje się w kanale kręgowym i jest częścią ośrodkowego układu nerwowego
Rozpoczyna się bez wyraźnej granicy od rdzenia przedłużonego i rozciąga na przestrzeni ok. 45 cm, od I kręgu szyjnego do górnej krawędzi II kręgu lędźwiowego, gdzie kończy się stożkiem rdzeniowym oraz nitka rdzeniową
Otoczony trzema oponami- twarda, podpajęcza, miękka.
Długość wynosi ok. 45 cm.
W odcinkach, z których wychodzą korzenie nerwów przeznaczonych dla kończyn, rdzeń ma dwa wrzecionowate zgrubienia: szyjne i lędźwiowe.
Budowa segmentowa : 31 par odcinków, tzw. neuromerów: 8 szyjnych (C1-C8), 12 piersiowych (Th1-Th12), 5 lędźwiowych (L1-L5), 5 krzyżowych (S1-S5) i1 guziczny (C0), z którymi łączy się 31 par nerwów rdzeniowych - szyjnych, piersiowych, lędźwiowych, krzyżowych i guzicznego.Nerwy łączą się z rdzeniem za pomocą tzw. korzeni nerwowych - brzusznych i grzbietowych. Każdy z nich składa się z 5-10 nici korzeniowych, będących pęczkami nerwowymi. W korzeniach tylnych, niedaleko od powierzchni rdzenia, już poza blaszką opony twardej, w otworach międzykręgowych znajdują się zwoje rdzeniowe. Korzenie nerwów lędźwiowych, krzyżowych i nerwu guzicznego tworzą gruby pęczek, otoczony oponą twardą, biegnący ku dołowi, zwany końskim ogonem.
Od rogów przednich odchodzi korzeń przedni (brzuszny) z rogiem tylnym połączony jest korzeń tylny ( grzbietowy) te korzenie łączą się ze sobą w okolicach otworu międzykręgowego tworzą pień nerwu rdzeniowego, jest on krótki i rozdziela się na 4 gałęzie:a) gałąź przednia (brzuszna), jest częścią nerwu, która niesie impulsy do mięśni szkieletowych, gałęzie łączą się ze sobą tworząc sploty: szyjny, lędźwiowy, krzyżowy.
b) gałąź tylna jest to gałąź czuciowa niesie impulsy do wszystkich ośrodków,
c) gałąź oponowa, unerwia opony mózgowo-rdzeniowe,
d) gałąź łącząca biała m.in. jest częścią układu nerwowego autonomicznego.
Na powierzchni zewnętrznej rdzenia widnieją w linii przyśrodkowej dwie bruzdy: głębsza szczelina pośrodkowa przednia oraz płytsza bruzda pośrodkowa tylna. Dzielą one rdzeń na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Dodatkowo na powierzchni każdej połowy rdzenia zaznacza się: - od przodu podłużna linia, zwana bruzdą boczną przednią, z której wychodzą korzenie ruchowe nerwów rdzeniowych - od tyłu bruzda boczna tylna, wzdłuż której wchodzą do rdzenia korzenie czuciowe nerwów rdzeniowych. Wymienione bruzdy dzielą każdą połowę rdzenia trzy sznury: przedni, boczny i tylny, utworzone przez pęczki włókien nerwowych, przebiegających podłużnie w rdzeniu.
Budowa wewnętrzna:
Charakterystyczny jest w przekroju poprzecznym wygląd istoty szarej: przypomina ona dużą literę H. Ramiona tej litery to tzw. rogi rdzenia, które w trójwymiarowej rzeczywistości tworzą słupy: z przodu - dwa (symetryczne) rogi (słupy) przednie, z tyłu - dwa rogi (słupy) tylne. Pomiędzy nimi leży istota szara pośrednia, której zewnętrzna, obwodowa część tworzy niewielkie uwypuklenie, zwane rogiem (słupem) bocznym.Przez środek rdzenia przebiega cienki kanał środkowy który konczy się u dołu komorą krańcową
Rogi (słupy) przednie zawierają neurony ruchowe, których aksony, tworzą korzenie przednie, te zaś - nerwy. Rogi (słupy) tylne zawierają neurony czuciowe. Istota biała rdzenia to drogi nerwowe, wstępujące i zstępujące, łączące rdzeń wstępująco i zstępująco z wszystkimi strukturami mózgowia.
Sznury:
przednie połączone spoidłem białym
boczne,
tylne dzielące się w odcinku szyjnym na pęczek smukły i klinowaty
2