ZNACZENIE PRAWNE PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA SPADKU

Uwagi wstępne

• Nabycie spadku — lub udziału w nim — w drodze dziedziczenia nie jest obowiązkiem spadkobiercy, ale zależy od jego woli.

• Sytuacja ta bywa rozwiązywany przy zastosowaniu jednego z dwóch możliwych modeli.

• Niekiedy spadkobiercy przyznawana jest możliwość odrzucenia spadku w ściśle oznaczonym terminie. Spadkobierca traci tę możność z chwilą upływu terminu, a jeżeli swym zachowaniem dal wyraz temu, że nie zamierza spadku odrzucić, to nawet wcześniej.

• Możliwe jest jednak również inne rozwiązanie tego zagadnienia. Ustawa może nie przewidywać możliwości odrzucenia spadku, ale stanowić, że spadkobierca nabywa spadek tylko w razie przyjęcia go w sposób wyraźny lub dorozumiany. Także w tym drugim modelu przyjęcie to może nastąpić jedynie w ramach okre­ślonego terminu i wywiera skutek wsteczny, od chwili otwarcia spadku.

• Wedle prawa polskiego spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia z mocy samego prawa, może jednak w ozna­czonym terminie odrzucić go lub przyjąć. W razie zaś przyjęcia spadku spadkobierca może zadecydować o tym, że za długi spadku będzie odpowia­dał bez żadnych ograniczeń — mówimy wówczas o prostym przyjęciu spadku (art. 1031 § 1 k.c.)-Jeżeli z kolei spadkobierca przyjmuje spadek z ograniczenia­mi odpowiedzialności za długi do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czyn­nego spadku, mamy do czynienia z tzw. przyjęciem z dobrodziejstwem inwen­tarza (art. 103 1 § 2 k.c). Spadkobierca ma więc w ramach oznaczonego terminu wybór między trzema możliwościami, mianowicie może:

• Przyjąć spadek wprost,

• Przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza, albo wreszcie

• Spadek odrzucić.

• Jedyny wyjątek od tej kreowanej w art. 1012 k.c. zasady dotyczy Skarbu Pań­stwa jako spadkobiercy ustawowego. Skarb Państwa nie może odrzucić spad­ku, który mu przypadł z mocy ustawy, nie składa też oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1023k.c). Należy jednak podkreślić, że wyjątek ten nie ma zastosowania, gdy Skarb Państwa jest powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu; w takim zatem wypadku Skarb Państwa może spadek odrzucić, może też złożyć oświadczenie
  o przyjęciu spadku wprost.

Stan prawny przed przyjęciem spadku

• Dopóki nie upłynął oznaczony termin (art. 1015 § 1 k.c), a spadkobierca nie złożył oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub od­ rzucenia spadku, nabycie spadku przez tego spadkobiercę, które już nastąpiło z mo­cy samego prawa (art. 925 k.c), ma charakter tymczasowy. Spadkobierca może bowiem unicestwić skutki tego nabycia przez to, że spadek odrzuci, albo też może nadać nabyciu spadku charakter definitywny przez to, że spadek przyjmie. Przy­sługująca spadkobiercy możność przekształcenia w ten sposób swej sytuacji prawnej jest prawem podmiotowym kształtującym.

• Dopó­ki trwa ia tymczasowa sytuacja:

• Spadkobierca nie może zbyć spadku ani udziału w nim w całości, ani w czę­ści;

• Spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia nabycia spadku, ponieważ przyjęcie spadku sianowi konieczny przesłankę tego stwierdzenia;

• Z punktu widzenia odpowiedzialności za długi spadek jest oddzielony od ma­jątku spadkobiercy: spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku, tzn. wierzyciele spadku mogą żądać zaspokojenia swych należności tylko z majątku spadkowego, a wierzyciele spadkobiercy — tylko z majątku tego ostatniego, ale nie ze spadku.

• Tymczasowość tej sytuacji nie może trwać nadmiernie długo, ponieważ prowadziłoby to do zbyt wielkiej niepewności w stosunkach prawnych. Dlatego też ustawodawca ustanowił w art. 1015 § 2 k.c. fikcję prawną, w myśl której brak oświadczenia spadkobiercy w oznaczonym terminie jest równoznaczny z prostym przyjęciem spadku.

Transmisja.

• Może się zdarzyć, że spadkobierca zmarł w okresie, gdy nabycie przez niego spadku miało charakter tymczasowy i nie stało się jeszcze defini­tywne, innymi słowy — że spadkobierca zmarł przed upływem terminu wyzna­czonego do przyjęcia lub odrzucenia spadku, nie złożywszy w tej mierze żadnego oświadczenia. Wówczas sytuacja prawna polegająca na tymczasowym nabyciu spadku przechodzi na osoby powołane do dziedziczenia po zmarłym spadkobier­cy, które mogą ten spadek przyjąć lub odrzucić. Zjawisko to nosi nazwę trans­misji (łac. transmissio hereditatis). Z tego punktu widzenia zmarłego spadkobiercę nazywamy transmitentem, a osoby powołane do dziedziczenia po nim — transmitariuszami.

• Przykład: Spadkodawca S zmarł 1 listopada 1998 r., pozostawiając jako jedynego spadkobiercą swego brata A. Ten z kolei zmarł 15 grudnia 1998 r., nie przyjąwszy ani nie odrzuciwszy spadku, po­zostawiając jako spadkobierców swych synów B i C, którzy dziedziczą po A w częściach równych. A jest transmitentem, B i C — transmitariuszami. Każdy z transmitariuszy może przyjąć lub odrzucić część spadku po spadkodawcy 5, jaka przypadła mu wskutek śmierci transmitenta.

• Transmitariusz jest powołany do dwóch spadków — po pierwszym spadkodawcy i po transmitencie, Może przyjąć lub odrzucić oba spadki bądź też odrzu­cić spodek po pierwszym spadkodawcy, a przyjąć po transmitencie. Nio może natomiast przyjąć spadku po pierwszym spadkodawcy, a odrzucić po transmitencie, albowiem przesłanką dziedziczenia przezeń po pierwszym spadkodawcy jest to, że dziedziczy on po transmitencie.

Skutki przyjęcia i odrzucenia spadku.

• Z chwilą przyjęcia spadku, czy wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza, nabycie przez spadkodawcę, który przyjął spadek, staje się definitywne. W szczególności spadkobierca ten nie może już spadku odrzucić. ^:

• Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c). Uważa się zatem, że spadko­bierca ten nigdy nie nabył spadku i że spadek bezpośrednio, od chwili jego otwarcia, przypadł tym spadkobiercom, którzy go ostatecznie odziedziczyli. Jest to fik­cja prawna.

• Prawo polskie nie zna przyjęcia spadku w sposób dorozumiany. W związku z tym spadkobierca, choćby spadek objął i za­radził nim tak jak swoją własnością, może następnie ten spadek odrzucić, dopó­ki nie upłynął termin określony wart. 1015 § 1 k.c.

• Powstaje wówczas między spadkobiercą, który spadkiem zarządzał, a potem go odrzucił, i spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, problem rozliczeń z tytułu sprawowane­go zarządu. Do rozliczeń tych art. 1021 k.c. każe odpowiednio stosować przepi­sy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.

TERMIN DO PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA SPADKU

Charakter i bieg terminu.

• Termin do przyjęcia lub odrzucenia spadku wynosi sześć miesięcy i jest terminem zawitym prawa materialnego (termin do wyko­nania prawa kształtującego). Jeżeli spadkobierców jest kilku, biegnie on odręb­nie dla każdego spadkobiercy.

• Bieg terminu rozpoczyna się w dniu, w którym spadkobierca dowiedział się „o tytule swego powołania" (art. 1015 § 1 k.c). Przez to określenie należy tu rozumieć konkretny sian faktyczny, z którego wynika powołanie spadkobiercy.

Bieg terminu w wypadku transmisji.

W wypadku transmisji art. spadkodawcy transmitenta. Pierwsze zdanie tego artykułu stanowi, że 1017 k.c. przewiduje przed­łużenie dla transmitariusza terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku po jeżeli transmitent, nie złożywszy odpowiedniego oświadczenia, zmarł przed upływem terminu do jego złożenia, oświadczenie może być złożone przez jego spadkobierców, czyli przez transmitariuszy. Jak, już nadmieniliśmy, uprawnienie to jest konsekwencją przyjętej w prawie polskim konstrukcji dziedziczenia. Zdanie drugie głosi, że termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadcze­nia co do spadku po transmitencie.

Skutki braku oświadczenia.

• Brak oświadczenia spadkobiercy co do przyjęcia lub odrzucenia spadku w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowie­dział się o tytule swego powołania, jest jednoznaczny z przyjęciem przez nie­go spadku (art. 1015 § 2 zd. pierwsze k.c).

• Z upływem tego terminu spadko­bierca, który nie złożył żadnego oświadczenia, nabywa zatem spadek definitywnie i nie może go już odrzucić. Skutek ten następuje z mocy samego prawa, nieza­leżnie od tego, jakie były rzeczywiste intencje spadkobiercy.

• Skutek ten polega w zasadzie na tym, iż uważa się. że spadkobierca przyjął 294 spadek wprost. Od zasady tej zachodzą wyjątki. Brak oświadczenia spadkobier­cy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwen­tarza w następujących wypadkach:

• jeżeli spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności
  prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia (art. 1015 § 2 zd. drugie k.c), albo

• jeżeli spadkobiercą jest osoba prawna (art. 1015 § 2 zd. drugie k.c), albo wreszcie

• jeżeli choć jeden ze współspadkobierców przyjął spadek z dobrodziej­stwem inwentarza (art. 1016 k.c); to samo stosuje się w wypadku, gdy choć je­den ze współspadkobierców wprawdzie nie złożył żadnego oświadczenia, ale jest osobą, której brak oświadczenia jest — z mocy art. 1015 § 2 zd drugie kc.

OŚWIADCZENIE O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKU

Charakter i cechy czynności.

Przyjęcie lub odrzucenie spadku jest czyn­nością prawną jednostronną, która obejmuje odpowiednie oświadczenie woli spadkobiercy, złożone w formie przepisanej przez prawo. Oświadczenie to podle
ga ogólnym przepisom prawa cywilnego o oświadczeniach woli. Ponadto prawo spadkowe zawiera w tym zakresie pewne szczególne postanowienia.

1. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być tylko bezwarun­kowe, a jego skutki nie mogą być ograniczone terminem. Oświadczenie złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne (art. 1018 § 1 k.c).

2. Jakkolwiek oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie jest skiero­wane do oznaczonej osoby (sąd ani notariusz nie są adresatami tego oświadcze­nia), jest ono z mocy wyraźnego postanowienia art. 1018 § 2 k.c. nieodwołalne.

3. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest niepodzielne: spad­kobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić (art. 1014 § 3 k.c). Wyjątki od tej zasady przewidziano w trzech sytuacjach:

• spadkobierca, który do części spadku jest powołany jako spadkobierca usta­nowiony, a do innej jako spadkobierca podstawiony, może jedną z tych części przyjąć lub odrzucić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia drugiej części (art. 1014 § 1 k.c);

• spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu
  przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Z oczywistych względów spadkobierca nie może po­stąpić odwrotnie, tzn. niedopuszczalne jest przyjęcie udziału przypadającego z tytułu przyrostu, przy jednoczesnym odrzuceniu udziału z tytułu powołania do spadku w testamencie. Niemożliwość ta wynika stąd, że z przyrostu może korzystać tylko taki spadkobierca, który dziedziczy spadek na podstawie testamentu;

• zgodnie z art. 1022 k.c, spadkobierca, który jest powołany do spad­ku zarówno z mocy ustawy, jak i z mocy testamentu, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy. Nale­ży dostrzec, że postanowienie art. 1022 k.c. może znaleźć zastosowanie w dwóch sytuacjach. W pierwszej z nich dopiero odrzucenie spadku przypadającego z te­stamentu otwiera drogę do dziedziczenia ustawowego, a spadkobierca testamen­towy, który odrzucił spadek przypadający mu z mocy testamentu, jest zarazem
  spadkobiercą ustawowym.

• Przykład: Spadkodawca pozostawił dwóch synów A i B oraz małżonka M. W testamencie zo­stał powołany A do całości spadku. Odrzucenie przez A spadku przypadającego mu z testamentu, a przyjęcie spadku przypadającego z mocy ustawy sprawi, że spadek ostatecznie odziedziczą A, B i M, w 1/3 każdy.

• Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone tylko w formie przewidzianej ustawą pod rygorem nieważności

Tryb złożenia oświadczenia.

• Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spad­ku składa się przed sądem rejonowym lub przed notariuszem (art. 1018 § 3 zd. pierwsze k.c).

• Do odebrania takiego oświadczenia właściwy jest sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie (art. 640 § 1 k.p.c).

• Oświadczenie można złożyć również przed sądem spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

• Oświadcze­nie składa się bądź ustnie do protokołu (art. 641 § 4 k.p.c), bądź na piśmie, z pod­pisem urzędowo poświadczonym (art. 1018 § 3 zd. drugie k.c).

• Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku spadkobierca składa za pośrednictwem pełnomocnika, pełnomocnictwo powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 1018 § 3 zd. trzecie k.c).

• W imieniu spadkobiercy nie mającego zdolności do czynności prawnych oświad­czenie składa jego przedstawiciel ustawowy, a oświadczenie spadkobiercy w tej zdolności ograniczonego wymaga zgody przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c).

• Do złożenia oświadczenia lub wyrażenia zgody przez przedstawiciela ustawowe­go potrzebne jest uprzednie zezwolenie sądu opiekuńczego (art. 101 § 3, 156 i 178 § 2 k.r.o.), co jednak nie dotyczy —jak się wydaje — przyjęcia spadku z dobro­dziejstwem inwentarza.

• W imieniu osoby prawnej oświadczenie składa jej organ (art. 38 k.c).

WADY OŚWIADCZENIA WOLI O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKU

Rodzaje wad i ich skutki.

• Ponieważ oświadczenie o przyjęciu lub odrzuce­niu spadku jest oświadczeniem woli, stosuje się doń przepisy ogólne prawa cywilnego o wadach oświadczenia woli.

• Nie jest rzeczą przypadku, że odnoszący się do tego zagadnienia art. 1019 k.c. spośród wad oświadczenia woli wymienia tylko błąd i groźbę.

• Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.) jest oczywiście bez­względnie nieważne, w związku z czym odrębne uregulowanie nie było tu po­trzebne.

• Natomiast pozorność nie wchodzi w rachubę, ponieważ oświadczenie w sprawie przyjęcia lub odrzucenia spadku nie jest oświadczeniem składanym drugiej stronie (por. art. 83 k.c).

• Artykuł 1019 z jednej strony nawiązuje do ogólnego pojęcia błędu i groźby, z drugiej — częściowo odmiennie reguluje sprawę uchylenia się od skutków praw­nych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, dotkniętego jedną z tych wad.

• Spadkobierca może zatem uchylić się od skutków prawnych swego oświadcze­nia złożonego pod wpływem błędu, jeżeli błąd dotyczył treści jego oświadczenia (art. 84 § 1 zd. pierwsze k.c.) i był istotny zarówno subiektywnie, jak i obiektyw­nie (art. 84 § 2).

• Ponieważ zaś oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie jest oświadczeniem skierowanym do oznaczonej osoby, ograniczenia możno­ści uchylenia się od jego skutków (przewidziane w art. 84 § 1 zd. drugie k.c.) nie mają zastosowania. Jeżeli błąd był wywołany podstępnie, nie bierze się pod uwa­gę, czy był on istotny oraz czy dotyczył treści oświadczenia woli, czy innych okoliczności (art. 86 § 1 k.c).

• Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli zło­żonego pod wpływem groźby, jeżeli mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie, grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe (art. 87 k.c).

• We wszystkich tych wypadkach uchylenie się od skutków prawnych oświad­czenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może nastąpić tylko w ramach termi­nu określonego w art. 88 § 2 k.c.

• Ponadto art. 1019 k.c. zawiera w tej kwestii postanowienia szczególne:

• uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzu­ceniu spadku powinno nastąpić przed sądem (art. 1019 § 1 pkt 1 k.c, por. art. 690 k.p.c);

• spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak (tzn. bądź wprost, bądź z dobrodziejstwem inwentarza) spadek przyjmuje, czy też go od­ rzuca (art. 1019 § 1 pkt 2 k.c). W braku takiego oświadczenia uchylenie się byłoby bezskuteczne;

• uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzu­ceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3). Z tą chwilą do­piero staje się ono skuteczne.

Brak oświadczenia wywołany wadą.

Konstrukcję uchylenia się od skutków prawnych ustawodawca rozciągnął w art. 1019 § 2 k.c. na wypadki, gdy spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie zakreślonym w art. 1015 § 1 k.c. żadnego oświadczenia, wobec czego nastąpiły z mocy pra­wa znane nam skutki. Aczkolwiek, ściśle rzecz biorąc, spadkobier­ca uchyla się wtedy od skutków prawnych nie swego oświadczenia, lecz swego biernego zachowania, stosuje się tu wszystkie właśnie omówione przepisy.

PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU

Strona 4 z 4

---