„Faryzeusze i Saduceusze”
Faryzeusze, saduceusze, esseńczycy i zeloci byli przedstawicielami głównych żydowskich stronnictw religijno - politycznych, istniejących od około II w. p.n.e do I w. n.e. Faryzeusze i saduceusze byli przedstawicielami ugrupowań wiodących, równocześnie będąc w swych poglądach opozycyjnymi względem siebie. Przyjrzyjmy się obu ugrupowaniom z osobna.
Nazwa faryzeuszów pochodzi od hebrajskiego słowa: peruszim - to znaczy „oddzieleni”, „odłączeni”. Sami nazywali siebie chawerim tzn. "równi sobie", "współtowarzysze”. Prawdopodobnie wyłonili się ze środowiska opierających się narastającej hellenizacji pobożnych Żydów (zwanych chasydami, od hebr. chasidim - „pobożny”). Jak pisze Paul Johnson w Historii Żydów nazwa „odłączeni” pochodzi z czasów panowania Aleksandra Janneusza (103-76 p.n.e.). Był on despotą pozostającym pod wpływem dominującej grecczyzny i tępił bardziej egzotyczne aspekty kultu Jahwe. Podobno podczas celebracji święta szałasów odmówił wykonania ceremonii zgodnie z obyczajem i został przez to obrzucony… cytrynami przez pobożnych Żydów. Rozwścieczony Aleksander kazał wymordować prawie 6 tysięcy Judejczyków. Wojna domowa trwała ok. 6 lat i pochłonęła 50 tys. dusz Żydów. Właśnie z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o faryzeuszach - było to tworzące się stronnictwo religijne złożone z osób świeckich, które odrzuciło ówczesny królewski system religijny, oficjalny kult świątynny i przedłożyli praktykowanie religii nad żydowski nacjonalizm.
Początkowo prześladowani, zyskiwali coraz więcej zwolenników, poparcie społeczeństwa. Jeszcze za życia Aleksandra Janneusza, gdy wrócił do Jerozolimy po zakończonej wojnie domowej kazał ukrzyżować około 800 Judejczyków, a ich żony i dzieci `zarąbywano' na oczach żywych jeszcze skazańców. Dopiero za panowania wdowy po Janneuszu - Aleksandry Salome (76-67 p.n.e.) która poparła faryzeuszy i wprowadziła ich do Sanhedrynu, osiągnęli religijne i polityczne wpływy, np. funkcję prawodawczą. Mniej więcej od tego momentu faryzeusze stali się duchowymi przywódcami narodu. Wykorzystując gorliwość religijną i prostoduszność królowej jak i jej skarbiec faryzeusze objęli faktyczną władzę w państwie, mogli skazywać na wygnanie lub śmierć, więzić lub uwalniać kogo chcieli. W ten sposób zginął np Diogenes - wybitny mąż i przyjaciel Aleksandra - pod zarzutem doradzania królowi m.in. w sprawie ukrzyżowania 800 Żydów. Po śmierci królowej, stracili oni swoją dominującą pozycję na rzecz saduceuszy, ale nie utracili swego ogromnego wpływu na społeczeństwo żydowskie.
W okresie dominacji rzymskiej, a szczególnie za panowania Heroda I Wielkiego i jego następców faryzeusze wycofali się w zasadzie niemal całkowicie z aktywnego życia politycznego i skoncentrowali się na działalności religijnej.
Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej większość faryzejskich "uczonych w piśmie" wywędrowała razem z żydowskimi wygnańcami do Babilonii i Egiptu, a część pozostała w Palestynie. Miejsca te stały się głównymi ośrodkami myśli judaistycznej. Z powodu zaniku innych ugrupowań religijno-politycznych, to właśnie ruch faryzeuszy miał decydujący wpływ na kształtujący się judaizm rabiniczny. Właśnie dzięki ich pobożności i działalności Żydzi do dziś tak mocno trzymają się swych tradycji.
W swych poglądach faryzeusze bardzo dużą wagę przywiązywali do spisanego Prawa Mojżeszowego, na którym zbudowali swą doktrynę i co przyczyniło się do nazywania ich „uczonymi w piśmie”. Bardzo przywiązani byli również do ustnej tradycji proroków. Jednak przeciwni byli dosłownej interpretacji tekstu Biblii, jak czynili saduceusze. Nie popierali też ascetycznego trybu życia esseńczyków, choć żyli wstrzemięźliwie. Wierzyli w nadejście Mesjasza, w anioły, demony i zmartwychwstanie ciał. Uważali, że każda dusza jest nieśmiertelna, ale tylko dobre dusze przechodzą w inne ciała, złe zaś skazywane są na wieczne męki. Człowiek wg nich ma możliwość wyboru czy czynić dobrze czy źle, ale na jego uczynki ma wpływ Bóg i los. Wiara w przyszłe życie i nieśmiertelność jako nagrodę przemawiała do faryzeuszy, do ich poczucia sprawiedliwości etycznej. Księga Hioba ukazuje, że nie ma sprawiedliwości na tym świecie, a więc wg myśli faryzeuszów - musi istnieć w przyszłym, w Królestwie Niebieskim. Dawało to równocześnie nadzieję na zbawienie, a dla popierającego ich ludu - nadzieję na to, że choć w tym świecie sprawiedliwość i szczęście nie mają miejsca, to wiara w Boga faryzeuszy może zapewnić im to po śmierci. Idea ta zyskiwała im wielu zwolenników. Poza tym faryzeusze znani są główne z tego, że bardzo dbali o szczegółowe wypełnianie wszystkich rytualnych przepisów, o zachowanie czystości kultowej i ścisłe święcenie szabatu.
Funkcjonowali w kontakcie ze społeczeństwem głosząc swe nauki w synagogach. Od końca II w. p.n.e. w ramach walki z greckim wykształceniem pobożni Żydzi zaczęli rozwijać narodowy system edukacji. Stopniowo zaczęto do starych szkół pisarzy dorabiać nową sieć szkół miejscowych gdzie wszyscy chłopcy żydowscy mogli w teorii uczyć się Tory. Miało to ogromne znaczenie w umocnieniu się rodzącego się faryzeizmu oraz jako podłoże pod rozprzestrzeniające się synagogi, a nawet późniejszy rabinizm,
Faryzeusze poświęcali dużo uwagi aktualnym problemom społecznym, starając się ulżyć zwykłym ludziom poprzez głoszenie słów pełnych nadziei i pociechy. Zyskali sobie szacunek i autorytet wśród narodu, rozstrzygali często kwestie religijne np. jak i kiedy odprawiać modły czy ofiary. Mimo to część faryzeuszy spotykała się z krytyką. Obwiniano ich o zadufanie w sobie, obłudę i narzucanie ludziom przepisów, których sami nie przestrzegali. Stąd też wywodzi się współczesne rozumienie „faryzeusza” jako osoby fałszywej.
Jak czytamy w Ewangelii sam Jezus krytykował faryzeuszy za ich hipokryzję. Ostrzegał swych uczniów przed naukami obu tych ugrupowań (Mt 16, 5-12). Początkowo doszło między nimi do dialogu, faryzeusze cenili Jezusa, nazywali go nawet rabbi - co po hebrajsku oznacza „mistrzu/nauczycielu”, a co równocześnie było tytułem przywódcy ich gmin.W ostateczności jednak przyczynili się do jego pojmania.
Dwaj najwybitniejsi przedstawiciele faryzeuszy tworzący dwie konkurencyjne szkoły w interpretacji świętych Pism i Prawa to Hillel (zw. Starszym) i jego antagonista - Szammaja. Do czasu zburzenia Świątyni w 70 r., główny nurt myśli faryzejskiej opierał się na naukach tych dwóch mistrzów i ich uczniów, oscylując między bardziej liberalnym stanowiskiem Hillela a rygoryzmem Szammaja. Ostatecznie przewagę zyskała szkoła Hillela i w nowej rzeczywistości polityczno-religijnej Żydów po 70 r., to właśnie ona zaczęła nadawać ton kształtującemu się judaizmowi rabinicznemu.
Drugim wiodącym ugrupowaniem byli saduceusze. Dane na ich temat są szczątkowe ponieważ nie zachował się żaden dokument z kręgu samych saduceuszy. Ich nazwa pochodzi prawdopodobnie od Sadoka - protoplasty rodu arcykapłańskiego z czasów króla Salomona. Równocześnie hebrajskie słowo cadakim oznacza „sprawiedliwi”. Byli to bardzo konserwatywni religijnie przedstawiciele arystokracji i kapłani. Ich ostoją były zamożne warstwy społeczeństwa, sprzyjające asymilacji najpierw w ramach kultury hellenistycznej, a następnie współpracy z Rzymem.
Saduceusze byli ludźmi wykształconymi, ale uznawali tylko spisane nauki Tory odrzucając późniejsze uzupełnienia, tradycję ustną. Nie przyjmowali wiary w nieśmiertelność duszy, w Opatrzność czy los. Uważali, że tylko człowiek decyduje z własnej woli czy czynić dobrze czy źle. Nie wierzyli też w anioły i ogólnie w duchy oraz odrzucali możliwość zmartwychwstania ciał. Wydawali się całkowicie negować przyszłe życie, dlatego, że idea sądu po śmierci i nieśmiertelności jako nagrody za zasługi nie była żydowska, bo nie było jej Torze. Idea ta pojawiła się w Egipcie ponad tysiąc lat wcześniej.
W przeciwieństwie do faryzeuszy dosłownie interpretowali księgi biblijne. Ich stosunek do Jezusa i jego rewolucyjnych jak dla nich nauk był negatywny jak podaje Nowy Testament. Prawdopodobnie byli odpowiedzialni za oskarżenie Jezusa przed Piłatem. Ponadto obwinia się ich też za represje wobec wczesnego chrześcijaństwa.
Jako zwolennicy skostniałej ortodoksji stronnictwo to nie cieszyło się takimi wpływami w społeczeństwie jak faryzeusze. Nie mieli wpływów wśród ludów, ale zyskali poparcie ludzi zamożnych. Po przegranym antyrzymskim powstaniu (66-70 n.e.), zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej przez Tytusa i rozproszeniu Żydów ugrupowanie saduceuszy zaniknęło..
Bibliografia
Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, wydawnictwo „Księgarnia Św. Wojciecha”, Poznań - Warszawa - Lublin, 1979.
Józef Flawiusz, Wojna żydowska, wydawnictwo „oficyna wydawnicza”, Warszawa 1991
Kazimierz Banek, Historia Religii, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2007, s.112-113.
John Bright, Historia Izraela, wydawnictwo „PAX Volumen”, Warszawa 1994.
Paul Johnson, Historia Żydów, wydawnictwo „Platan”, Kraków 1993.
Tadeusz Gadacz, Bogusław Minerski, Religia - encyklopedia pwn, wydawnictwo naukowe „PWN”, Warszawa 2003, tom 3 i 9, hasła: „faryzeusze” i „saduceusze”.
1